Month: February 2019

Зүүн хойд Азийн Монгол Улс, БНХАУ, ОХУ, Япон, БНСУ зэрэг таван улсыг холбосон эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээг бий болгох зорилготой “Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний стратеги” төслийн уулзалт ирэх сарын 1-нд Улаанбаатарт болох гэж байна. Монголоос Азийн том эдийн засаг бүхий орнуудад цахилгаан эрчим хүч экспортлох зорилготой энэ санаачилгын олон улсын уулзалт Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болох нь. Уулзалтын үеэр Азийн супер сүлжээтэй холбоотой сүүлийн үеийн судалгаануудын үр дүнг танилцуулах аж. Шинэ мэдээлэл хүргэх хүмүүсийн нэг нь Азийн хөгжлийн банкны техникийн туслалцааны төслийн багийн ахлагч Филипп Лаянхарт. Түүнтэй ярилцлаа.

-Азийн супер сүлжээний гол оролцогч бол Монгол. Та Азийн хөгжлийн банк, Эрчим хүчний яамны хамтарсан судалгаан дээр ажиллаж байгаа голлох хүний нэг. Судалгаа хэзээ дуусах вэ. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний төслийн тухайд манай улсад ямар давуу талууд байна вэ?

-Судалгаа маань хоёр жилийн турш үргэлжилж байна. Ирэх тавдугаар сард дуусна. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний төсөл эдийн засаг, дэд бүтцийн талаасаа бодит ажил болох боломжтой. Монгол Улс Хятад, Орос, Япон, Солонгос гэсэн дөрвөн улсад сэргээгдэх эрчим хүч экспортлох боломжтойг аль хэдийнэ тогтоочихсон. Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн яг төвд байрладаг нь танай улсын маш том давуу тал. Монголын дараагийн онцлог давуу тал бол Орос, Хятад гэсэн том зах зээл бүхий хөршүүдтэй. Эдгээр улсуудынхаа дэмжлэгийг авч чадвал зах зээлийн бүрэн боломж харагдаж байна. Дамжуулах холбооны хувьд техникийн хувьд бүрэн боломжтой. Өндөр хүчдэлийн тогтмол гүйдлийн шугам ашиглана.

– Өндөр хүчдэлийн тогтмол гүйдлийн шугамын давуу талыг онцлооч?

-Өндөр хүчдэлийг хол зайд хамгийн бага алдагдалтайгаар дамжуулдгаараа давуу талтай.

-Та Европын эрчим хүчний бизнес эрхэлдэг том компани болох Францын EDF-ийг төлөөлж Азийн супер сүлжээний судалгаанд оролцож байгаа. Танай компани Европтоо хэдэд жагсдаг вэ?

-EDF Европтоо гуравт орох том компани. Манай компани нүүрсхүчлийн хийг аль болох бага хэмжээнд ялгаруулахыг зорьж ажилладаг. Цөмийн эрчим хүч үйлдвэрлэсэн туршлага ихтэй ч цаг хугацааны өөрчлөлтийг дагаж сэргээгдэх эрчим хүч рүү хандаж байгаа. EDF сэргээгдэх эрчим хүчний тусдаа компанитай. Европ, дэлхийн эрчим хүчний холболтын тухайд гээд яривал хийсэн ажил ихтэй. Өргөн туршлагатай. Бага нүүрсхүчлийн хий ялгаруулах талд онцгой анхаардгаа давтан хэлмээр байна.

-Танай компанийг атомын цахилгаан станцуудын төслүүдэд ажилладаг, Европын орнуудыг эрчим хүчээр холбосон туршлагатай гэж сонссон. Атомын цахилгаан станцынхаа онцлог, Европын улсуудыг эрчим хүчээр холбосон ажлынхаа түүхээс сонирхуулаач?

-Манай компанийн барьж гүйцэтгэсэн цөмийн эрчим хүчний станцууд өнөөгийн байдлаар хамгийн хэмнэлттэй сайн ажилладгаараа онцгойрдог. Англи, Франц, Итали, Герман зэрэг Европын орнуудад эрчим хүчний олон улсын сүлжээ үүсгэсэн. Тэр утгаараа Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээний төслийн хүрээнд Азийн хөгжлийн банкнаас тендер зарлахад бид оролцсон юм. Өнгөрсөн хугацаанд бий болгосон арвин туршлагаа Зүүн хойд Азийн зах зээлд авчирч буйдаа баяртай байгаа. Энэ зорилгыг маань биелүүлэхэд хамгийн том нөлөө үзүүлж, гүүр болж яваа газар бол Азийн хөгжлийн банк. Азийн хөгжлийн банкнаас зарласан тендерт шалгараад судалгааны ажлыг нь гүйцэтгэж байгаа нь манай компанийн хувьд олзуурхууштай хэрэг. Энэ төслийн хүлээн авагч тал нь Монгол Улсын Эрчим хүчний яам гэдгийг бас онцолмоор байна.

-Судалгааны сүүлийн үеийн үр дүн сонирхолтой санагдаж байна?

-Бид энэ төслийн судалгааг 2017 оны тавдугаар сард эхлүүлсэн. Тэр үед анх удаа Монголд ирж байлаа. Манай судалгаа гурван үе шаттай. Гурван мастер төлөвлөгөөнд хуваагдаж байгаа. Эхний үе шат нь Монголын сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц, хүчин чадлыг судлахад чиглэж байна. Нар, салхины эрчим хүчний нөөц хэр байна вэ гэдгийг судлах үе шат гэсэн үг. Энэ үе шатандаа хамгийн орчин үеийн, хамгийн сайн гэсэн тоног төхөөрөмж, технологи ашигласан.

Хоёрдугаар үе шат маань зах зээлийн судалгаа. Зүүн хойд Азийн зах зээлийг судалж байна. Энэ төслийг хэрэгжүүлж, бүтээн байгуулалт өрнүүлж, Монголоос эрчим хүч экспортлоход зах зээлийн хувьд хэр ашигтай вэ гэдгийг тооцож үзэж байгаа юм. Дамжуулах шугамынхаа төлбөрийг төлөх процесс хэр хялбар вэ гэх мэт олон асуудалд анхаарч байна. Гуравдугаар үе шатны хувьд дамжуулах шугамтай холбоотой. Бөгжин дамжуулах шугамын бүх л боломжит хувилбаруудыг судалж үзлээ. Яг ямар шугам байх, аль орон руу яаж холбогдох гээд бүх зүйлийг тооцож гаргаж байна.

-Ирэх тавдугаар сард сүүлчийн уулзалтаа хийнэ гэлээ. Тэгэхээр энэ удаагийн уулзалт дээр бараг эцсийн үр дүнгээ танилцуулах нь ээ?

-Эцсийн үр дүн гарах хугацаа ойртож байна. Энэ оны тавдугаар сард болох сүүлчийн уулзалтын өмнөх буюу урьдчилсан уулзалтаа хийх гэж байгаа тухай би ярианыхаа эхэнд онцолсон. Хамгийн сүүлчийнхээ модулийг бичиж байгаа гэсэн үг л дээ. Ер нь онцолж хэлэх хоёр гол зүйл бий. Нэгдүгээрт, эрчим хүчний худалдаа. Хоёрдугаарт, ямар байгууллагаар зохицуулагдах вэ гэсэн асуудал.

-Худалдаа гэдгээ тодруулахгүй юу?

-Эрчим хүчээ хэрхэн экспортолж, импортлох вэ гэдэг асуудлын хүрээнд яригдах асуудлыг хэлж байгаа юм.

-Ямар байгууллагаар зохицуулагдах вэ гэдэг эрчим хүч экспортолж, импортлох ажлыг хариуцах газрыг хэлээд байна уу?

-Ерөнхийдөө тэгж ойлгож болно. Эрчим хүч экспортолж, импортлохын тулд ямар байгууллага хариуцаж ажиллах ёстой, тэр байгууллагыг хэн хэн хамтарч хаана байгуулах, хаагуур дамжуулж түгээвэл илүү үр ашигтай вэ гэх мэтэд анхаарна.

-Та олон төсөл дээр ажилласан инженерийн хүн. Өмнө нь Европт ажиллаж байсан бол одоо Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ төсөл дээр Азийн хөгжлийн банк, Эрчим хүчний яамтай ажиллаж байна. Энэ төслийн юу нь таны сонирхлыг татаж байна вэ?

-Зүүн хойд Азийн бүс нутаг дэлхийн нийт ДНБ-ий 25 хувийг үйлдвэрлэдэг. Энэ бол маш том тоо. Хоёрдугаарт, энэ бүс нутаг дэлхийн нүүрсхүчлийн хийн 40 хувийг дангаараа ялгаруулдаг. Гуравдугаарт, түрүүн дурдсан таван орнууд Орос, Хятадыг эс тооцвол өөр хоорондоо эрчим хүчний хувьд огт холбогдоогүй. Эдгээр сорилт миний сонирхлыг их татсан. Би Европт маш олон төсөл дээр ажилласан туршлагатай. Европын улсуудыг хооронд нь эрчим хүчээр холбосон төслүүд дээр ажиллаж байсан л даа. Бүгдээрээ л сонирхолтой төслүүд. Европыг эрчим хүчээр холбосон туршлагаа Зүүн хойд Азийн бүс нутагт хэрэгжүүлэхээр Монголд ажиллаж байна даа. Монголын хувьд нар, салхины эрчим хүч бол зардлын хувьд хамгийн хэмнэлттэй эх үүсвэр. Ирээдүйд сэргээгдэх эрчим хүчний энэ төслийн тухайд шавхагдах нөөцтэй нүүрс гэх мэт хатуу түлшээр ажилладаг эрчим хүчийг бүрэн орлох потенциал бий. Энэ төсөл амжилттай хэрэгжсэнээр Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн таван улс Парисын хэлэлцээрт хүлээсэн үүргээ биелүүлэх нөхцөл бүрдэнэ гэдэг маш том давуу тал.

-Өмнөх уулзалтуудыг Япон, Хятад, Солонгост хийсэн байх аа?

-Судалааны үе шатны хамгийн эхний уулзалтыг Монголд хийсэн. Хоёр дахь нь Өмнөд Солонгост болсон. Гурав дахь уулзалт Токиод болж өнгөрсөн юм. Дөрөв дэхийг нь Бээжинд хийсэн л дээ. Тав дахь удаагийн уулзалт нь Улаанбаатарт болох гэж байна. Өөрөөр хэлбэл Монголд хоёр дахь удаагаа болох гэж байгаа нь энэ. Ингэж удаа дараа уулзалдаж байгаагийн гол шалтгаан нь барих юмтай тайлан, судалгаа хийхэд чиглэсэн. Монгол Улсын Засгийн газар, Эрчим хүчний яаманд үзүүлэх бодит судалгааны тайланг бий болгохын тулд хийж байгаа хурлууд гэж ойлгож болно.

Бид бүс нутгийн зах зээлийн судалгааг хийхдээ одоогоос хорин жилийн дараа бүс нутгийн зах зээлийн төлөв байдал ямар байх тухай прогноз судалгааг иж бүрнээр нь хийсэн. Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд орон орны эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, Засгийн газрын байр суурийг авахын тулд дээр дурдсан улсуудад зохион байгуулсан.

-Ирэх тавдугаар сард судалгаагаа эцсийн байдлаар танилцуулсны чинь дараа ямар процесс өрнөх бол?

-Засгийн газар, Эрчим хүчний яам бидний судалгааны үр дүнтэй танилцаад дараагийн шийдвэрээ гаргана.

Түрүүч нь №035(6136) дугаарт

Зохиолч, сэтгүүлч Д.Төрмөнхтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Та “Нохойн орон”-тойгоо нийлээд хэдэн кино хийв?

-“Ламбугайн нулимс”-ыг маань Женко Баттулга ивээн тэтгэж анх намайг кино руу оруулсан хүн. “Бодлын хулгайч”, “Ларьдма” гэсэн уран сайхны кинонууд хийсэн. “Нарны өнгө” гэж хүүхдийн кино байна. Энэ гурвын зохиолыг нь би бичиж, найруулагч Ж.Сэнгэдоржтой хамтарч бүтээсэн. Баримтат кино гэвэл олон юм бий. Бичсэн кино зохиол гэвэл долоо найман юм байгаа. Мөнгө нь олдохгүй болохоор шургуулган дотор минь л хэвтэж байна. “Кондуктор” гээд бэв бэлэн зохиол.

-Автобусны кондукторын тухай бүтээл байх уу?

-Автобусны кондуктор л доо. Гэхдээ цаазаар авах ял гүйцэтгэдэг хүний тухай юм. Одоо чинь хүмүүс юм уншихаа тэр бүр байчихаж. Тиймээс би романуудаа кино зохиолын хэлээр богинохон бүлгүүдтэй бичиж байгаа. Энэ романууд маань тэр нөгөө олддоггүй гайтай мөнгө төгрөг нь олдвол кино болгоно гэж бодож байгаа. Би чинь “Кино зохиолчдын Библи” гэж ном орчуулж гаргасан хүн шүү дээ.

-Та ч өөрийн гэсэн уншигчидтай л зохиолч, сэтгүүлч дээ…

-Би baabar.mn-д юмнуудаа тавьдаг. Гайгүй л уншигдчихдаг юм. Уншигчдын тоогоороо Баабар, Цэнддоо хоёрын ард л бараг явдаг бол уу. “Зохиолч гэдэг үг жаахан буруу үг юм бол уу” гэж би ер нь боддог. Аюурзана бид хоёрын нэг ярилцлагад бий дээ. Оросоор писатель гэдэг, англиар writer гэдэг. Бүгд л бичээч гэсэн үг шүү дээ. Манайд ч гэсэн “бичгийн хүн, бичээч, тал бичээч” л гэж ярьдаг байсан шүү дээ. Тиймээс бичдэг хүнийг л хэлээд байгаа биз. Гэхдээ бичих юмтай хүн л бичнэ. Миний бичдэг төрөл гэвэл үнэн юмыг киноны хэлээр ярих юм бол олон нуршихгүйгээр эвлүүлээд монтажлаад байгаа юм бол уу. Манайд уран зохиолч гэдэг дээ. Уран, тэгээд бас зохиодог. Уран үгээр уралдсан юм болчих гээд байдаг. Уран үгээр бичдэг хүмүүс бий л дээ. Балжирын Догмид бол агуу уран үгийн мастер ш дээ. Миний хувьд уран цэцэн үгтэй хүн биш. Тэр талыг бодохоосоо илүү агуулга талыг барьдаг. Нийтлэл бичихэд ч нэгдүгээрт уншууртай, сонирхолтой байх ёстой. Хоёрдугаарт бичсэн бүхэн юм хэлэх ёстой. Дөрөвхөн мөр бичсэн ч дөч, тавь, дөрөв, таван зуун жил насалсан бүтээлүүд бий еэ дээ. Тэгэхээр бүтээл гэдэг сэтгэлээсээ л үнэнээ бичиж ярих л юм байна. Худлаа ярихаа л болимоор юм шиг байгаа юм. Бичихдээ гоё бичих гээд, худлаа бичих гээд, худлаа бичиж байгаа нь зохиож байгаа ч юм шиг ойлголт их байна. Зохиолч гэдэг жаахан адармаатай юм л даа. Энэ цахим ертөнцийг харж суухад манайхан нэг л уншихгүй, дэлхий нийтэд юу болж буйг мэддэггүй, орос ч үгүй, англи ч үгүй, нэг жаахан талхны хэлтэй “манай сумандаа л Маркс, Энгельс” болчихсон улс байгаад байгаа. Нэг л их цэцэрхсэн, юм болгонд л “би би” гэсэн нэг л их эготой улс. Бичиж байгаа энэ тэрийг нь харахад би гэдгээ л харуулах гээд байхаас юм ярих гээд байгаа хүн ховор харагдах юм. Ийм хийрхэл их л онцгүй л юм байгаа юм. Манайх ч би гэдэг эго л их хүчтэй болчихсон орон юм шиг байгаа юм.

-Манайхаас өөр ингэж хийрхдэг улс орон байхгүй гэсэн үг үү?

-Цахимаар хэрүүл хийдэг газрууд зөндөө л дөө. Бразил энэ тэрийг харахад аймаар л юм билээ. Гэхдээ манайхан чинь юмны мөн чанарыг ухах биш, өнгөц, би л мундаг гэдэг өвчтэй. Дэлхий ертөнцөд юу болж байгааг ойлгодоггүй. Тэгээд нэг их Чингис мингис гэж цээжээ дэлддэг болцгоогоод. Энэ бол уншдаггүйтэй холбоотой. Дэлхий дээр бид чинь нэг жижигхэн улс шүү дээ. Гуравхан сая хүнтэй. Урд талд нэг тэрбум гурав дөрвөн зуун сая хүн байна. Хойд талд дөрөв таван зуун сая байна. Дэлхий долоон миллиард хүнтэй. Хүн төрөлхтөн хэмээх захгүй уудам далайн дунд Монгол хэмээх жижигхэн арал дээр байгаа мөртлөө л нэг л их би, би гэсэн улс. Энэ их эмгэнэлтэй. Манай Д.Өлзийбаатарын “Монголчуудын түүх” сонсдог ном гарснаас хойш овоо нэг түүх рүүгээ өнгийж хардаг болж байх шиг л байна. Түүх гэж ярьдаг мөртлөө түүхээ уншдаггүй, судлахгүй, худлаа зохиож бичээд байдаг. Жишээ нь Таж Махалын бунхан бол монгол хатанд зориулсан бунхан гээд яриад байх юм. Шал худлаа ш дээ. Тэр чинь Мумтаз Махал гэж перс хүүхэн ш дээ. Зүгээр л “Викепедиа” ороод үзэхэд л байж байгаа шүү дээ. За яахав, Шах Жахан, Акбар эд нар Бабурын, Доголон Төмөрийн удам угсаа байсан нь үнэн л дээ. Мэдэхгүй байж мэдэмхийрсэн, ярих юмгүй байж ярих дуртай хүмүүс хаа сайгүй болчихож. “Олны дунд үгээ мэд, ганцаар явахдаа сэтгэлээ мэд” гэдэг үг чинь л энэ фэйсбүүкийнхэнд таарах үг юм шиг байгаа юм. Цахим ертөнц гэдэг чинь л олны дунд орж байгаа зүйл биз дээ.

-Тэгэлгүй яахав?

-ШХАБ-д орно, орохгүй, юу юу гэнэ вэ нэг л их олон цэцэн мэргэн улс болчихсон. Цааш нь ухаад асуухаар яг хэрэг дээрээ юу ч мэдэхгүй. Дэлхийд алдартай “Penguin random house” гээд 1800 онд үүссэн, одоо болтол байгаа номын паблишинг байна. Жилд 800 сая ном борлуулдаг номын компанид манайхаас хэвлэгдсэн нэг ширхэг ч ном байхгүй шүү дээ. Эднийхээр Ринчен, Дамдинсүрэнгийн ч бүтээл хэвлэгдээгүй. Дэлхийн ийм том компанид манай ганц ч ном хэвлэгдээгүй байна гэдэг гуниг биз дээ.

-Гунигтай л юм даа?

-Тэгэхээр Монголын утга зохиол энэ тэр гэж ярихад хэцүү. Монгол хүний оюун чадавх өндөр гэдэг үнэн л дээ. Цөөхөн хүн амтай нь харьцуулаад үзэхээр. Ер нь ном уншдаг хүн хаана ч гэсэн ховор л доо. Оросын уншигчид маш их уншина. Манайх тэдний дэргэд бага. Социализмын үед их уншиж байсан гэдэг үнэн л дээ. Яагаад гэвэл одооныхтой адил зурагт, интернет байгаагүй. Тэр үед чинь Соёлын яамтай, бодлогоор уншуулдаг байлаа. Номын сангуудад сууна. Би гэхэд Нацагдоржийн тэмдэгтэн байлаа даа.

-Та аль хэр уншигчтай бүтээлч вэ?

-Би Аюурзана шиг л амьдрах юм сан гэсэн мөрөөдөлтэй хүн. Аюур, Өлзий хоёр номоо бичээд л түүгээрээ амьдарч байна. Би ч одоо бас номоо бичээд сайхан л амьдарч байна. Аюурзана бид хоёрт хэн авлига өгөх юм бэ. Тийм биз дээ. (инээв.сур) Бүтээлч хүний хувьд бид хоббигоороо л амьдраад байгаа. Кино хийх дуртай. Дууны шүлэг бичих дуртай. Надад дөч гаруй дуу бий. Дөнгөж урьд шөнө гэхэд Том Жагаа бид хоёрын нэг дуу гарчихаад би цахимаар хүлээж авч сонсоод л байж байна. Мартын 8-ны үеэр дүрсжүүлээд цацах байх.

-Женкогийн номыг бичээд хэдэн төгрөг олов та?

-Бид хоёр эртний найзууд. “Санкара”-г минь уншчихаад “Ийм ном хэдээр бичих вэ” гэж асуусан. “Ёстой бодож байгаагүй юм байна. Амьдралдаа би мөнгөөр ном бичиж үзээгүй. Чи л анх ийм санал тавьж байна” л гэлээ. Тэгсэн “Нэвтрүүлэг хэдээр хийдэг юм” гэж байна. “Манай студи хотын 375 жилийн ойгоор 49 сая төгрөгөөр л цуврал баримтат кино хийсэн юм даа” гэлээ. “Яагаад 49 сая гэж” гэхээр нь “50 сая төгрөгөөс дээш тендерт ордог юм байна. Тэгээд дээд талын хэмжээ нь л дээ” гэтэл “За 50 сая төгрөгөөр бичүүлье” гэсэн. Цаасан дээр буулгахаас бусдыг хийгээд өгсөн. Тэгсэн чинь 13 мянган хувь зарагдаж бестселлер болсон доо. Энэ ном их олон хэлээр орчуулагдаж байна. Энэтхэгт англи хэлээр гарч саяхан нээлтээ хийлээ. ОХУ-д Юрий Кручкины орчуулгаар хэвлэгдлээ. Казах хэлээр гарлаа. Солонгос, герман, япон, хятад хэлээр орчуулагдаж байна. Сингапураас том паблашинг надад бас хандсан байгаа.

-Ерөнхийлөгчтэй одоо уулзаж байна уу?

-Уулзалгүй яахав. Чаатаар өглөө үдэшгүй холбогдоно. Би чинь бас Ерөнхийлөгчийн орон тооны бус туслах гэж явдаг юм. Долоо хоногтоо нэг хоёр удаа уулзаж учирна. Ордонд ордог тусгай үнэмлэхтэй. Энэтхэгтэй хамтарч кино хийх талаар тусалж дэмжинэ л гээд байгаа. “Гадаадын улс оронтой хамтарч кино хийхгүй бол Монголдоо кино хийгээд ашиг байх уу” гэдэг юм аа.

-Та сүүлийн үед монгол кинонуудаас үзэж байна уу?

-Үзнэ ээ үзнэ. Сэнгэдоржийн кинонуудыг үзэх дуртай. Гайгүй найруулагч шүү дээ. Бид хоёр хамтарч гурван кино хийлээ. Манай охин Номунзултай хамтарч “Цагаан хадаг”, “Амьдрал” гэж хоёр ч кино хийсэн. Удамшдаг юм уу хаашаа юм, охин сүүлийн үед кино зохиол бичээд байгаа шүү дээ. Би ч охины зохиол энэ тэрд огт оролцдоггүй юм. “Туслах хамгийн сайн арга бол туслахгүй байх” гэж нэг үг байдаг даа. Өөрөө учраа олоод яваг л гэж боддог.

-Та яруу найрагч Д.Урианхайг багш аа гэж их хүндэлдэг юм байна лээ?

-Миний багш л даа. “Санкара”-г уншихаар бүгдийг мэднэ дээ. Би чинь дүүгийнхээ хэргийг өөр дээрээ тохоод ял авчихсан хүн шүү дээ. Мааньтын чанга дэглэмтэй хориход хоригдож байхдаа Урианхай багшийн “Цагийн хөл” гэдэг номыг олж уншаад дурлачихсан. Дотроо өөрийнхөө багш хэмээн бодох болсон. Гаднаас нь харахад жирийн л нэг хоригдол миний дотоод ертөнц маш хүчтэй өөрчлөгдсөн. Суллагдаж гарсныхаа дараа Урианхай ах дээр өөрийнхөө шүлэг, өгүүллэг, нийтлэл бүхнээ бариад очсон юм. Мань эр уншаад “Чи сүрхий юм. Кино зохиол руу орвол илүү дээр” гэж анх зөвлөсөн. Урианхай ахын хоёр ч гэргийтэй дотно. Багш бид хоёр очоод шил архи хувааж уугаад шөнөжингөө дэмий балай юм яриад хонодог, Урианхай гэдэг хүнийг хэн ч мэддэггүй байхад Салхитын хөндийд очиж багш шавь болцгоосон юм. Үүнийг хэнд ч би ярьдаггүй. Багш маань агуу том хүн учраас шавь гэчихээр өөрийнхөө нэрийг хавчуулах гээд байгаа юм шиг санагдаад ярьдаггүй л дээ. Сая харин шилдэг ном шалгаруулахад би гурван романаа барьж очоод “Номд мөргөмүү, багшид мөргөмүү” гээд өргөн барьсан. Сая бурхан болдог Бавуугийн Лхагвасүрэн ахтай ч би ойр байсан. Лхагваа ах “Чи Урианхайг багш гэчихээд, намайг ах л гэх юм даа, тээ. Би ч багшилж чадахгүй л дээ хө” (Лхагвасүрэн найрагчийн хоолойг дуурайн элэглэж инээв. сур) гэдэг л байсан юм. Дарма Батбаяр зохиолч энэ гуравтай би их дотно. Үгийг нь сонсдог, гэрээр нь очдог байлаа. Урианхай багшийгаа Нобелийн шагнал авчихаасай л гэж залбираад сууж байна. Урианхай багшийг уншдаг хүн ер нь цөөхөн ш дээ. Мань хүн чинь номоо дээд тал нь л таван зуу, мянган ширхгийг л хэвлүүлдэг. Надад бүх ном нь байгаа. Шинэ гарсан арван ботийг нь худалдаж авна даа.

-Та яг энэ амьдарч байгаа нийгэм, улстөрийн байдалдаа сэтгэл ямаршуухан ханддаг вэ?

-Монгол чинь Хүннүгийн үеэс Наймдугаар Богд хаанаа хүртэл хаант засагтай л орон байсан. Богд хаанаас хойш ч Чойбалсан, Цэдэнбал ч хаан л байсан. Ерэн хоёр оны “Үндсэн хууль”-аар л парламентын засаглал гэдгийг сонгож авахдаа эрлийз, хоёрын хооронд засаглал сонгочихсон. Дэлхийд манайх шиг аль нь ч биш засаглалтай дөрөвхөн орон л байдаг юм байна. Энэ хугацаанд УИХ-ын долоон сонгууль болсон. Долоон Засгийн газар л ажиллах ёстой биз дээ. Тэгэхэд 15 Засгийн газар, 17 Ерөнхий сайд томилогдсон байгаа юм. Үүнийг дундажлаад хуваахаар нэг Засгийн газар 14 сарын л настай байсан байгаа юм.

-Таныхаар яагаад ингээд байсан юм бол?

-УИХ-ын 76 гишүүнээс үсрээд 14 хүн л сайд болох магадлалтай. Үлдсэн жаран дайсан нь сайд болохын тулд Засгийн газраа унагаагаад байгаа юм. Тэгэхэд энэ хугацаанд тавхан Ерөнхийлөгч сонгогдсон. Ерөнхийлөгчид огцорч байгаагүй, харин ч дахин сонгогдож байсан. Монгол Улсын Сонгуулийн тухай хуулиар хүн амын тавиас дээш хувийн санал авсан хүн Ерөнхийлөгч болдог. Сая шахам хүний саналаар гарч ирсэн Ерөнхийлөгч шагнал одон гардуулахаас өөр эрх мэдэлгүй, мөнгөө мэддэггүй. Мөнгөө мэддэг Ерөнхий сайд нь УИХ-аас томилогддог, хараат байгаад байгаа. УИХ-ын зарим тойрогт гурваас зургаан мянган хүнээс УИХ-ын гишүүн сонгогдож байна. Зургаан мянган хүнээс сонгогдсон хүн, бараг сая шахам хүнээс сонгогдсон хүн хоёрын хооронд өдөр шөнө шиг ялгаа бий еэ дээ. Ард түмний тавин хувиас сонгогдсон Ерөнхийлөгч шагнал гардуулдаг, хориг тавьдаг, гадаад явдаг л хүн болж таарлаа шүү дээ. Х.Баттулгын тавьсан бүх хоригийг УИХ хүлээж аваагүй. Ийм дампуу Үндсэн хуультай байгаа юм. Азийн бүх орон авторатори дэглэмтэй. Урагшаагаа Хятад, Солонгосыг хар. Япон хаант засагтай. Парламентын засаглалтай улс зөндөө байгаа л гэх байх. Гэхдээ анзаарвал Англи хаант засаглалтай. Япон хаант засаглал бүхий парламенттай. АНУ Ерөнхийлөгчийн засаглалтай. “Трамп гэдэг тэрбумтан гарч ирээд бүгдийг нь идчихнэ” гэж айгаад байсан. Одоо хаа байна, Мексикт босгох ганц ханаа босгож чадахгүй л гацчихаад байгаа биз дээ. Шүүх засаглал нь тусдаа, хуулийн засаглал нь тусдаа, Ерөнхийлөгч нь хамгийн гол Засгийн газраа мэддэг байж л улс орон хөгжинө. АНУ-ын тогтолцоо бол хамгийн зөв систем байхгүй юу. Үүнийг манайхан монархи засаглал буюу Казахстаны Назарбаев эд нартай хольж хутгаж ойлгоод байгаа юм. Эд чинь хаан байхгүй юу. Ийм засаглал манайд зохихгүй. Харин Ерөнхийлөгч нь эдийн засгаа мэддэг байх хэрэгтэй байхгүй юу. Яагаад гэвэл ард түмний 51 хувиас сонгогдчихсон хүн учраас хариуцлагатай байхаас аргагүй. 14 сарын настай Засгийн газар ганц байшин ч барьж чадахгүй. Ялангуяа манайх шиг өвлийн хүйтэнтэй оронд. 14 сарын хооронд хэн ч Ерөнхий сайд болсон өөрөө идэхийг л бодно. Засгийн газрын гишүүн болоход тэрбумаас дээш төгрөгийн ханштай юм гэсэн биз дээ. Өөрөө мөнгөөр гарсан мөнгөө олж авч идэхийг л хүснэ. Ингээд л унаад босоод, унаад босоод байгаа юм. Иймээс мөнгөө мэддэг Ерөнхийлөгчтэй л улс болох учиртай. Өрхийн тэргүүн ямар ч мэдэлгүй, 76 хүүхэд нь л мөнгөөрөө тоглоод үрээд байгаа байхгүй юу. Тиймээс одоо ард түмний санал асуулга явуулж засаглалынхаа солих хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. “Үндсэн хууль”-аа өөрчлөх цаг ирчихсэн байна.

Монголын эмэгтэйчүүдийн холбооны ерөнхийлөгч Б.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

-Та энэ холбооны ерөнхийлөгчөөр сонгогдохдоо “Хүчирхийллийн эсрэг ажиллах болно” гэж хэлж байсан. Тэр цагаас хойш дөрвөн сар өнгөрчээ?

-Тийм ээ, хүчирхийллийн эсрэг хамгийн хүчтэй дуу хоолой болж ажиллана, “Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо” хүчирхийллийг хүчгүйдүүлэхэд хамгийн нөлөөтэй байгууллага болохын төлөө ажиллана гэж мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан, тэр үгээ ч хэлсэн. Зөвхөн эмэгтэйчүүдийн асуудал гэлтгүй нийгэмд үүсч буй элдэв төрлийн хүчирхийлэл Монголын нийгэмд нэн тулгамдсан асуудал болсон. Тэр дундаа эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртөх нь түгээмэл байгаа нь статистик үзүүлэлтүүдээс харагддаг. Гэхдээ эмэгтэйчүүдийн байгууллага хүчирхийллийг зөвхөн эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийн асуудал гэхээс илүү нийгэм даяараа “Хүчирхийлэлтэй хэрхэн тэмцэх вэ?” гэдэг өргөн агуулгаар харж, үнэлж, зорилтот ажлуудыг зохион байгуулах нь зөв гэж үзэж байна. Эмэгтэйчүүд болоод хүчирхийллийн тухай асуудлыг ярихад энэ нь нийгмийг хамарсан асуудал болчихдог. Гэтэл хүчирхийлэл гэдэг нэг хүний, нэг улсын асуудал биш нийт хүн төрөлхтний асуудал болчихсон. Иймд эмэгтэйчүүд гэдэг энэ бүлэг өөрөө нийгмийн харилцааны гол суурь нь юм. Эмэгтэй хүний тухай ярихад хүүхэд, нөхөр, гэр бүлийн бусад гишүүд, эдийн засаг, ядуурал, ажилгүйдлийн асуудал зэрэг маш олон сэдэв хамаатдаг. Иймд Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо үйл ажиллагааныхаа чиглэлийг өргөн хүрээгээр төлөвлөж, зохион байгуулах, тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд бидний гүйцэтгэх үүрэг, нөлөө ямар цар хүрээтэй вэ гэдэг дээр нэлээд анхаарч ажиллаж байна. Энэ жил эмэгтэйчүүдийн байгууллагын 95 жилийн ой тохиож байгаа. Бид энэхүү түүхт байгууллагын уламжлалыг хадгалж, шинэчлэл, хөгжлийг уялдуулан ажиллахаар зорьж байна.

-Азидаа эмэгтэйчүүдийнхээ төлөө дуугарсан анхны улс болсон гэдэг байх шүү?

-Ардын хувьсгал ялсан түүхэн он цагт Монгол Улс эмэгтэйчүүдийнхээ эрхийн асуудалд хамгийн их анхаарал хандуулж байсан цөөн улсын нэг. Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо Азийн анхны эмэгтэйчүүдийн байгууллага юм. Өнгөрсөн 95 жилийн хугацаанд Монголдоо төдийгүй, дэлхийн, тэр дундаа Азийн зарим улс орнуудад ч хөгжил дэвшлийн загвар болж, үе үеийн удирдлагуудын нээлттэй бодлого, арга ажиллагааны туршлагаас Лаос, Ветьнам зэрэг улс орнууд ч туршлага судалж байсан түүхтэй гэдэг. Түүнчлэн улсынхаа хөгжил, цэцэглэлтэд ч Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллагын оруулсан хувь нэмэр асар их. Өнгөрөгч он жилүүдэд энэ байгууллага бүх нийтийг соён гэгээрүүлэх, Монголчуудыг бичиг үсэг, соёлд сургах, сонгох сонгогдох эрхээ эдлэх, эмэгтэйчүүдийг соёлжуулж боловсруулан, нийгмийн харилцаанд эрчүүдтэй адил тэгш хэм хэмжээнд оролцуулах боломжийг нээж өгч, сэхээтэн эмэгтэйчүүдийг газаад улс орнуудад бодлогоор бэлтгэн сургах, цаашлаад жендерийн асуудлыг тэртээ он жилүүдэд аль хэдийнээ ярьж эхэлсэн байдаг.

-Тэгвэл “Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо” өдгөө хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Миний хувьд урьд өмнө энэ байгууллагын дотоод үйл ажиллагааг төдийлөн сайн мэддэггүй байсан. Харин нийгмийн харилцаанд идэвхтэй оролцдог эмэгтэй хүний хувиар хүчирхийлэл гэдэг асуудалд эмэгтэйчүүдийн байгууллага төдийгүй хүн болгон анхаарал хандуулах цаг болсон ийм түүхэн үед бид ирсэн гэж ойлгож байгаа. Тийм ч учраас дөнгөж ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод “Монголын эмэгтэйчүүдийн байгууллага хүчирхийллийн эсрэг хамгийн хүчтэй дуу хоолойтой байна” гэж амласан. Амласнаа биелүүлэхийн төлөө бид ажиллаж байна. Ажил аваад “Хүчирхийллийг хүчгүйдүүлье” уриатай хөдөлгөөн өрнүүлсэн. Богино хугацаанд нийгмийг давлагаалсан томоохон арга хэмжээнүүд зохион байгуулаад явж байна. Хамгийн эхнийх нь “13 настай охиныг хүчирхийлэн амийг нь егүүтгэсэн этгээдүүдэд хууль хяналтын байгууллага шударгаар, зохих шийтгэлийг нь үүрүүлэхэд хяналт тавих, олон нийтийн анхаарлын төд байлгах асуудал дээр нөлөөллийн ажил зохион байгуулсан. Одоо ч энэ хэрэг нэг тийш шийдэгдээгүй, хэрэг үйлдсэн хүмүүс давж заалдна гээд явж байна. Хүн хэн байхаас үл хамаарч, гэмт хэрэг, хүчирхийлэл үйлдсэн бол шүүхийн шийдвэрээр зохих ял нь оногдон шийтгэлээ хүлээдэг байх ийм шударга ёсыг Монголын ард түмэн нийтээрээ хүсэн хүлээж байна. Иймд бид энэ асуудлыг анхааралтай ажиглаж байна. Энэ бол ганцхан хүүхдийн амь насны тухай асуудал биш, цаашдаа мянга мянган хүүхэд хүчирхийлэлд өртөж, тэрнээс нь ял завших гэсэн хэсэг бүлэг этгээд, магадгүй санаатай, санаандгүй ямар нэг байдлаар ял завшуулах гэсэн хууль хяналтын байгууллагынхны шударга бус ажиллагаа зэргийг анхаарахад дохио өгсөн болов уу гэж бодож байна. Цаашид ч иймэрхүү асуудалд бид анхаарал хандуулж, иргэдийн хяналтыг сайжруулах тал дээр ажиллах болно.

-Мэдээж энэхүү санаачилгаа төгөлдөржүүлэн, илүү далайцтай ажлууд хийхээр төлөвлөсөн байх. Монголын нийгэмд хүчирхийлэгч биш ирээдүйг бэлдэхийн тулд яах ёстой юм бол?

-Бид олон нийт, хүүхэд, тэр дундаа өсвөр үеийнхний сэтгэл зүй, хандлагыг хэрхэн эерэгжүүлэх вэ гэдэгт анхаарлаа хандуулахыг зорьж байна.

“Хүчирхийлэгч биш иргэнийг бэлдэх ёстой” гэдэг дээр санал нэгдсэн. Аль хэдийнээ 30, 40, 50 насан хүрчихсэн хүчирхийлэл үйлдэгчийн үзэл бодолд нөлөөлж, өөрчлөх бодит боломж хомс. Тиймээс хүчирхийлэгч биш ээж, аавыг ирээдүйд бэлдэх асуудал руу анхаарах нь зүйтэй байгаа юм. Иймд эмэгтэйчүүдийн байгууллагынхаа салбар зөвлөлд түшиглэн “Өсвөр үеийн клуб”-үүдийг байгуулж байна. Энэ клубүүдээрээ дамжуулан соён гэгээрлийн, сайн санааны нөлөөллийн ажлуудыг тогтмол зохион байгуулна. Удахгүй энэ ажлууд эхэлнэ. Хүчирхийлэгч биш иргэнийг багаас нь, ясли, цэцэрлэгээс нь эхэлж бэлдэх хэрэгтэй байна.

-Та хэвлэлийн салбарт ажиллаж байсан хүн. Эмэгтэйчүүдийн нийгмийн асуудлын талаар ерөнхий мэдээлэл, мэдлэгтэй байсан гэсэн үг. Харин одоо энэ байгууллагыг удирдан “халуун тогоонд” нь ороод ажиллахад төсөөлснөөс өөр байна уу. Монголын эмэгтэйчүүдэд тулгамддаг гол асуудлууд юу байна вэ?

-Нэгдүгээрт, гэр бүлийн асуудал. Гэр бүлийн гэхээр зөвхөн эмэгтэй хүний асуудал биш болчихоод байгаа юм. Нийгмийн суурь нь гэр бүл. Монголын нийгэмд гэр бүл салалт ямар их байна вэ. Түүнээс үүдээд ажилгүйдэл, ядуурал, өрх толгойлсон эмэгтэй, өнчин хүүхдийн асуудал гарч ирдэг. Тэгэхээр хамгийн тулгамдсан асуудал бол гэр бүл. Таны хэлдгээр хэвлэлийн салбарынхан мэдээллээс мэдээллийн хооронд явахдаа ерөнхийд нь гаднаас нь анзаардаг. Бодит байдлыг бүсгүйчүүдийн ертөнцийн гүнд ороод харах нь өөр юм аа. Гэлээ ч учиргүй зөрсөн, тэс өөр төсөөлөл гэж юу байх вэ. Ерөнхийдөө эмэгтэйчүүдтэй холбоотой маш олон хүнд асуудал байна. Иймээс үүнд төр маш ихээр анхаарах цаг ирсэн байна. Эмэгтэйчүүдийн байгууллагаар дамжуулаад нийт эмэгтэйчүүдээ тольдоход монгол бүсгүйчүүд асар хүчирхэг тулдаа өдий дайтай явна уу даа гэж бодогдсон. Нийгмийн дийлэнх ачаа эмэгтэйчүүдийн нуруун дээр явж байна. Айл гэрийн амьдрал ахуй, ажил үйлс, хатуу ширүүн бүх л юм эмэгтэйчүүдэд үүрэгдэж байна. Гэтэл тэдэн рүүгээ чиглэсэн оновчтой төрийн бодлого байна уу. Бид эрхийн асуудлаа, мөн үүргийнхээ асуудлыг ч ярьдаг болмоор байна. Бид аль ч түвшинд тэгш эрхтэй баймаар байна.

-Өөр бусад салбар, чиглэлийн хууль хурдан батлагддаг бол гэр бүл, хүчирхийлэлтэй холбоотой хууль, бичиг баримтууд батлагдах гэж их уддаг, сунжирдаг. Энэ нь юутай холбоотой юм бэ. Гэр бүлийн тухай хуульд өөрчлөлт орох гэж байгаа биз дээ?

-Гэр бүлийн тухай хууль удахгүй УИХ-д өргөн баригдах гэж байна. Засгийн газраар ороод Байнгын хороон дээр ажлын хэсэг байгуулагдан ирэх хаврын чуулганаар орох байх. Гэр бүл гэдэг нийгмийн бүх хэсэг. Магадгүй салбарын хууль бол тухайн салбарын цөөн хүний асуудал. Гэр бүл гэвэл хүн болгонд хамаатай. Байшингаар бол суурь нь. Хэдэн ч давхар байшин барьсан ч нурахааргүй, маш бат бөх, ус, газар хөдлөлт юу ч болж байсан тэсээд гарах суурьтай байх ёстой. Гэтэл манай нийгмийн суурь цуураад эхэлж байна. Цаашид энэ барилга явахад хүнд. Гэр бүлийн тухай хуулийн төсөл хэлэлцэгдээд явж байгаа энэ цаг үед бид одоо хэрэглэгдэж байгаа хууль, шинээр хэлэлцүүлэгдэж буй хуулийн төслийн аль алийг нь үзсэн. Бид судалгаа хийгээд Гэр бүлийн тухай хуульд тодорхой хоёр зүйлийн санал оруулъя гэсэн хүсэлт гаргах гэж байна.

-Ямар хоёр санал вэ?

-2018 оны байдлаар 2945 гэр бүл салжээ. Энэ салсан гэр бүлийн 80 орчим хувь нь гэр бүлээс гадуурх харилцаанаас болсон гэдэг тоо баримт байна. Гэр бүлээс гадуурх харилцааг нэг талаас нь харвал бас эмзэг. Хүний хувийн амьдрал, эрх чөлөө гээд олон зүйл яригдана. Гэвч нөгөө талд гэр бүл гэж юу вэ? Гэр бүлийн өмнө хүлээх хариуцлага юу вэ гэдгийг хэн хүнгүй бодох цаг болчихжээ. Жилдээ 18 мянган хос салах өргөдөл өгснөөс, шүүхээр шийдвэрлэгдсэн нь 2945. Эвлэрсэн 400-хан байна. Үлдсэн 15 мянга нь салахаа хүлээгдээд явж байна. Тэгэхээр бид гэр бүлийн суурь асуудал руу нухацтай хандахаас өөр аргагүй. Нийгмийн суурь бүтэж ингэж ганхаж байхад сууриа хэрхэн хамгаалж, бүр бат бэх болгож тордож арчилж явах вэ гэдгээ ярих цаг болсон. Монголын эмэгтэйчүүдийн холбооны хувьд энэ бол санал. Батлагдах эсэхийг нь мэдэхгүй байна. Бид судалгаа хийж байна. Бас эцсийн байдлаар шийдчихээгүй байна. Саналын түвшинд хоёр зүйлийг хэлье. Дөрөв, таван жилийн өмнө нэг эрэгтэйн нууц амраг эхнэрийг нь орцонд нь хөнөөсөн маш аймшигтай гэмт хэрэг гарсан. Энэ бол зүгээр нэг л жишээ. Энэ маш аюултай жишээ. Ийм биш гэхэд ийм хэлбэрийн олон асуудал болж байгаа. Иймд гэр бүл үймүүлсэн гуравдагч этгээдэд ямар нэг шийтгэл хүлээлгэх. Хоёрдугаарт, гэр бүлийн гэрээтэй болъё. Олон улсын жишгээр хосууд гэр бүл болохдоо гэр бүлийн гэрээ байгуулдаг. Тэр нь нарийн заалттай гэрээ байх уу, ерөнхий гэрээ байх уу гэдгийг гэрлэгсэд өөрсдөө шийддэг. Ямар ч байсан гэрээтэй байх санкцийг Гэр бүлийг тухай хуульд хийж өгмөөр байна. Тэр гэрээ нь ямар нөхцөлтэй байх нь тэр гэр бүлийн асуудал.

-Гуравдугаар сарын 8-нд Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр тохионо. Манайд тэр өдрийг баяр хэмээн ойлгож ээж, эмэгтэйчүүд архи ууж, албан байгууллагынхантайгаа архидаж цэнгэж өнгөрүүлдэг. Өнгөрсөн жил Мартын 8-наар олон эмэгтэй эрүүлжүүлэгдсэн. Манайх энө өдрийг чухам яаж өнгөрүүлбэл зүйтэй вэ. Эрхийнхээ төлөө тэмцэж жагсдаг ч юм уу, арай өөрөөр тэмдэглэх боломжгүй гэж үү?

-Өмнө нь манай холбоо гуравдугаар сарын 8-нд “Хүндэт ээж” өргөмжлөх арга хэмжээ зохион байгуулдаг байсан. Энэ жил өөрөөр хийнэ ээ. Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ивээл дор гуравдугаар сарын 7-нд эх орны өнцөг булан бүрээс төлөөлөгч урьж, Төрийн ордонд эмэгтэйчүүд эрхийнхээ төлөө анх удаа чуулна. Мянган ээж чуулж эрхийнхээ асуудлуудыг ярина. Бас үүргийнхээ тухай ярина. Тэгэхээр энэ жилийн Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр нэлээд онцлог, өргөн цар хүрээг хамарсан арга хэмжээ зохион байгуулагдана. Удахгүй албан ёсны хөтөлбөрөө нийтэд танилцуулна.