Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, ХХААХҮ-ийн сайд Б.Батзориг 10 дугаар сарын 30-ны өдөр буюу өнгөрсөн долоо хоногийн мягмар гаригт үүрэгт ажлаасаа чөлөөлөгдөх хүсэлтээ Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд гаргаад байсан юм. Ерөнхий сайд түүний хүсэлтийг хүлээн авч Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай зөвшилцсөний үндсэн дээр ХХААХҮ-ийн сайдыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөх саналыг өнөөдөр УИХ-д өргөн мэдүүлэв.
Month: November 2018
Индонез Улсын Жакарта хотноо энэ сарын 01-04-ний өдрүүдэд зохион байгуулагдсан “Гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад залуучууд, залуу судлаачдыг татан оруулах, дэмжих, идэвхжүүлэх замаар шинжлэх ухаан, технологи, инновацийг нэвтрүүлэх нь” сэдэвт Ази, Номхон далайн бүс нутгийн хуралд ОБЕГ-ын Гамшиг судлалын хүрээлэнгийн мэргэжилтэн, ахмад П.Чимэдцэрэн оролцоод ирлээ.
НҮБ-ын боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын газар, Гамшгийн эрсдэлийг бууруулах газраас Индонезийн ”U-Inspire групп”-тэй хамтран зохион байгуулсан тус хуралд 32 орны шинжлэх ухаан, технологийн салбарын 60 гаруй залуу судлаач, мэргэжилтэн оролцсон байна.
Хурлаар улс орнуудын төлөөлөл “Сендайн үйл ажиллагааны хүрээ баримт бичиг”-ийн хэрэгжилт, гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр хийгдэж байгаа арга хэмжээнийхээ талаар танилцуулга хийсэн юм.
Түүнчлэн гамшгийн эрсдэлийг бууруулах менежментийн төлөвлөгөөний хэрэгжилтэнд шинжлэх ухаан, технологи, инновацийг нэвтрүүлэх, хөгжүүлэх, салбар салбарын эрдэмтэн, судлаачдыг татан оролцуулж, орон нутгийн болон бүс, үндэсний хэмжээний түвшинд платформ байгуулах санал солилцжээ.
Индонез улсын хувьд улс газар хөдлөлт, цунами, үер зэрэг томоохон гамшигт ихээр өртдөг байна. Тиймээс гамшгийн эрсдэлийг бууруулах чиглэлээр судлаач, мэргэжилтнүүд хамтран “U-Inspire” группыг байгуулан, хэрхэн ажиллах талаар тунхаг бичгийг батлан, хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байгаа гэдгээ хурлын үеэр онцлон танилцуулсан байна гэж Онцгой байдлын ерөнхий газраас мэдээллээ.
У.Хүрэлсүх Монгол Улсын 30 дахь Ерөнхий сайдаар томилогдохдоо УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс ард түмэндээ хандаж хэлсэн үг бий. “Би намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн, эдийн засгаа хямралаас гаргаж, сэргээсэн, ард түмнийхээ амьдралыг дээшлүүлсэн, сахилга дэг журмыг тогтоосон, буруутанд хариуцлага тооцож чаддаг Ерөнхий сайд байх болно. Би ард түмнээ өмгөөлдөг, авлигачидтай хатуу тэмцдэг Ерөнхий сайд байхыг хүсч байна” гэж тэр зангарагтай дуугарсан. Шударга үнэний төлөө ажиллана гэсэн Ерөнхий сайдын энэ хандлага ард түмэнд үнэхээр их таалагдсан. Нийгэм яг л ийм фигурыг хүсч, хүлээдэг. Үүнийг Х.Хүрэлсүх мэдэж байгаа болохоор Зам, тээврийн хөгжлийн сайдыг хурдан солих шиг болсон. Тус яаманд хүн амины ноцтой хэрэг гарангуут өргөдлөө өгсөн салбарын сайдад нь хариуцлага тооцож, шинэ сайдыг богино хугацаанд томилсон. Ерөнхий сайдын энэ шийдвэрт ард түмэн ам сайтай байгаа.
Одоо нийгэм даяар улстөрчидтэй холбоотой ямар шуугиан дэгдэж буйг бид бүхэн харж байна. Эрх баригчид “Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сан” гэх мөнгөний гахайтай байсан нь тэдний авсан их хэмжээний зээлээр илчлэгдлээ. Уг нь энэ сан жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдийн бизнесийг хөгжүүлж, тэдний бараа бүтээгдэхүүнийг дэлхийд гаргахад хөнгөлөлттэй зээлийн дэмжлэг үзүүлнэ гээд л тухайн жилийн улсын төсвөөс их хэмжээний мөнгийг татдаг. “ЖДҮ”-ийн зээл айхавтар хатуу шаардлагатай, нарийн шүүлтүүрээр олгогддог болохоор хүссэн хүн болгон эндээс мөнгө салгаж чаддаггүй. Жилийн гуравхан хувийн хүүтэй, урт хугацаатай, эхний жилүүддээ зээлийн төлбөрөөс бүрэн чөлөөлөгдсөн ийм таатай нөхцөлтэй зээлд хамрагдана гэдэг бол тэнгэрийн умдаг атгасантай адил. Жирийн иргэд, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд олддоггүй энэ сангийн зээлийг төрийн түшээд тэрбум, тэрбумаар нь авчээ. Баримтууд нь ар араасаа дэлгэгдэж байна.
ЖДҮ-ийг дэмжих сангаас хувьдаа зээл авсан төрийн түшээдээр голдуу МАН-ын гишүүд нэрлэгдэж байна. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Б.Батзориг 1.4 тэрбумыг, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд Я.Содбаатар 1.2 тэрбумыг, УИХ-ын гишүүн Н.Учрал, Г.Солтан, Х.Болорчулуун нар тус бүр 950 сая төгрөгийг авсан нь ил болоод байна. Мөн Барилга, хот байгуулалтын дэд сайд Ш.Лхамсүрэнгийн “Нүүдэлчин арго фирм”, Ерөнхий аудитор Д.Хүрэлбаатарын “Цэн стайл” компани ЖДҮ-ийг дэмжих сангийн нэн хөнгөлөлттэй зээлийг хүртжээ. Энэ жагсаалтад сүүлд УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарийн нэр нэмэгдсэн. Дээрх нэр дурдагдсан эрхмүүдийн хоёр нь Засгийн газрын гишүүн. Нэг нь бүр ЖДҮ-ийг дэмжих санд хамаардаг яамыг удирддаг. Нөгөөх нь Ерөнхий сайдын өөрийнх нь томилсон сайд. Анх Я.Содбаатарыг Зам, тээврийн хөгжлийн сайдаар томилогдож байхад “У.Хүрэлсүх энэ хоёр халаас нэгтэй. Дундаа нэг компанитай. Ашиг сонирхлын томилгоо боллоо” гэхчлэн бишгүй л бичигдэж байсан. Гэтэл сая Я.Содбаатар сайдын нэртэй ЖДҮ-ийг дэмжих сангаас авсан зээлийн мэдээлэл гараад ирлээ. Эрх мэдэл, албан тушаалаа урвуулан ашиглан жижиг, дундынханд очих ёстой мөнгө рүү хуруу дүрсэн Их хурлын гишүүд, сайд, дарга нарын нэрс тэднээр дуусахгүй байх. МАН-ын 40-50 гишүүн ЖДҮ-ийг дэмжих сангаас зээл авсан байх магадлалтайг сөрөг хүчний зүгээс мэдэгдсэн. Тэгвэл АН-ынхан ч ялгаагүй засаглаж байхдаа тус сангийн нэн хөнгөлөлттэй зээлийг хүртэж байсан гэх мэдээлэл ч цацагдаад байгаа.
Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх та шударга үнэний дуу хоолой болно гэж амласнаа одоо л харуулах хэрэгтэй байна. ЖДҮ-ийг дэмжих сангийн зээлд нэр холбогдсон сайд нартаа хатуу арга хэмжээ авахгүй бол Засгийн газрын хувь заяа дээсэн дөрөөн дээр дэнжигнэнэ. “Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино” гэгчээр хуучин цагийн туршлага ч байна шүү дээ. Ерөнхий сайд нь асуудал гаргасан сайдынхаа толгойг илснээс болж танхимаараа огцорч байсан түүх бий. 1996-2000 онд засаглаж байсан эрх баригчдын тэрхүү гашуун туршлагыг давтахгүй байя гэвэл одоо ЖДҮ-ээс зээл авсан сайдуудаа л эхлээд огцруулчих. Нийтээрээ онхолдож байхаар нэгийгээ явуулаад Засгийн газраа авч үлдэх нь хамгийн зөв гарц. Ухаалаг удирдагч бол шударга бус зүйлд хүрэл зүрх гаргаж байж л улс орноо авч явна шүү дээ. Ер нь Засгийн газрыг огцруулах нь ард түмэн болоод эдийн засагт халгаатай. Шат шатандаа албан тушаалын халаа, сэлгээ явагдана. Шинэ хүн ирээд ажил албатайгаа танилцах гэж хугацаа орно. Тэр хэрээр улс орны аж ахуйн болоод бодлого шийдвэрүүд удааширна. Том зургаараа Засгийн газар огцрох нь улс орны хөгжил дэвшилд том тээг болдог. Иймд болохгүй байгаа сайд нартаа хариуцлага тооцож, Засгийн газраа авч үлддэг жишгийг тогтоох хэрэгтэй байна.
Сайд нар ЖДҮ-ийг дэмжих сангийн зээлтэй нэр холбогдсон Засгийн газрын толгойг авах хэмжээний асуудал бослоо. Ард түмэн бол ядуу байгаадаа бус шударга бус явдалд байнга бухимддаг. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг шударга үнэний төлөө тууштай тэмцэнэ гэдэгт ард түмэн итгэж эхэлж байна. Бас ч гэж ажил хийх гээд оролдоод зүтгэж байна гэж харж байгаа. Тиймээс ард түмний энэ их итгэл найдварыг алдаж болохгүй. Харин ч цааш нь бэхжүүлээд ажиллахын төлөө зүтгэх ёстой. Хэрэв ард түмний энэ итгэл найдвар үгүй болбол МАН түүхийн тавцнаас арчигдана. Тэгээд ч муу нуухаар сайн илчил гэдэг шүү дээ. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх таныг ЖДҮ-ийг дэмжих сангаас зээл авсан сайд нараа зарлаж, хатуу шударга мэдэгдэл хийхийг ард түмэн хүлээж байна.
УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаан өнөөдөр 11.00 цагт хуралдахаар товлосон байна.
Хуралдаанаар Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайдын үүрэгт ажлаас Б.Батзоригийг чөлөөлөх тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг хэлэлцэх юм.
Чуулганы өмнө буюу 09.00 цагт УИХ-ын Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хороо хуралдаж мөн дээрх тогтоолын төслийг хэлэлцэхээр товложээ.
Монгол, Пакистаны Гадаад харилцааны яам хоорондын анхдугаар зөвлөлдөх уулзалт 2018 оны 11 дүгээр сарын 5-ны өдөр Исламабад хотноо боллоо. Зөвлөлдөх уулзалтыг манай талаас Гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Даваасүрэн, пакистаны талаас тус улсын Гадаад хэргийн яамны Ази, Номхон далайн асуудал эрхэлсэн Төрийн нарийн бичгийн дарга И.Ахмад нар ахалж оролцов.
Уулзалтын үеэр талууд Монгол, Пакистан хоёр улс нь газар зүйн хувьд алслагдсан, зам тээврийн хувьд бэрхшээлтэй ч хоёр талын хамтын ажиллагааг олон салбарт хөгжүүлэх өргөн боломжтойг тэмдэглэж, хоёр орны хамтын ажиллагааны цаашдын чиглэл, хэлбэрийг тодорхойлоход Гадаад харилцааны яамд хоорондын зөвлөлдөх уулзалт чухал үүрэгтэйг онцлов. Талууд хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааг улс төр, эдийн засаг, худалдаа, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй зэрэг салбарт хөгжүүлж хамтран ажиллах нь зүйтэй гэдэгт санал нэгдэв.
Түүнчлэн парламент хоорондын хэлхээ холбоог нэмэгдүүлэх, харилцан айлчлал хэрэгжүүлэх, бизнесийн төлөөлөгчдийг харилцан солилцох, бүс нутаг, олон улсын байгууллагын хүрээнд хамтран ажиллах талаар санал солилцов. Пакистаны тал “Бүс ба зам” санаачлагын хүрээнд хэрэгжүүлж буй Хятад-Пакистаны эдийн засгийн коридорын төслүүдийн хэрэгжилтийн явцын талаар танилцуулав.
Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Дааасүрэн мөн өдөр Пакистаны парламент дахь Гадаад харилцаа эрхэлсэн сайд хатагтай А.Аббас, ГХЯ-ны Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага хариуцсан Үндэсний зохицуулагч З.Ахмад болон Монгол Улсаас Пакистан улсад суугаа Өргөмжит консул Н.Халид нартай тус тус уулзаж дэлгэрэнгүй ярилцав.
Монгол урчуудын бүтээсэн үлэмж том гэр дэлхийн дээд амжилтыг эвдэн Гиннесийн номд бүртгэгджээ. “Сэлнэн” ХХК-ийн урчуудын бүтээсэн энэхүү гэрийг Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутаг Ханги-Мандалын боомтын ойролцоо барьсан бөгөөд аялал жуулчлалын зориулалтаар ашиглах юм байна. Гэр нь 36 ханатай, 28.81 метр диаметртэй, 1000 шахам ам метр талбайтай, нэг дор 500 хүн хүлээн авах багтаамжтай аж. Өндөр нь 14 метр буюу гурван давхар байшинтай тэнцэхээр гэнэ. Үүгээрээ бүх цаг үед бүтээгдсэн хамгийн том гэр болжээ. Энэ талаар “Сэлнэн” ХХК-ийн захирал уран сийлбэрч, үндэсний модон эдлэл урлаач мастер, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Д.Дамсрайсэлнэн ярихдаа ” Энэхүү гэрийг Мэргэн гэж өвөрмонгол хүн захиалсан юм. Захиалагч маань 30 метр диаметртэй, 500 хүн багтахаар гэр хийж чадах уу гэж асуусан л даа. Бид чадна л гэсэн. Бид нийт дөрвөн сарын хугацаа зарцуулсан. Гэр маань дөрөвхөн багананд тулгуурлаж боссоноороо онцлог. Унь нь нуман хэлбэртэй учраас даац сайн авна гэсэн үг. Мөн давхар эсгий бүрээстэй. Нийт 1800 метр эсгий орсон. Том гэрүүдийн хувьд униныхаа даацыг авахын тулд том том багана хийдэг. Бид уламжлалт хийц загвараа алдагдуулахгүйг хичээсэн тул унийг нь нуман хэлбэртэй хийсэн. Эгц уньтай хийвэл даац авахгүй хотойчихдог юм. Зөвхөн барихад 12 хоног зарцуулсан. Краны сум нь хүрэхгүй учраас тооноо өргөж гаргаж чадахгүй байсан. Тэгэхээр нь бид гар кран хийсэн. Найман метр тооныг дөрөв хувааж баганан дээр нь гаргаж бэхэлсэн. Газраас тоононы цамхраа хүртэл гурван давхар байшинтай тэнцэнэ. Унины урт нь 11.40 метр болсон” гэсэн юм.
Д.Дамсрайсэлнэн 1990 онд Латви, Литви улсад болсон Олон улсын илбэчдийн тэмцээнд Монгол Улсаа төлөөлөн оролцож “Илбийн гайхамшиг” үзүүлбэрээр дэд байрын цом хүртэж байжээ. 1990 оноос уран сийлбэр бүхий үндэсний модон эдлэлийн “Сэлнэн” ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, эдүгээ хүртэл үр бүтээлтэй ажиллаж байна. Тэрээр монгол гэр, монгол гэрийн тавилгыг урлал чимэглэл, өнгө үзэмж, түүний бэлгэдлийн утга агуулгыг төгөлдөржүүлэх талаар олон жил үр бүтээлтэй ажиллаж байгаа шилдэг зохион бүтээгч, уран сийлбэрч, үндэсний үйлдвэрлэгч хүн юм байна. Сүүлийн 30-аад жилийн хугацаанд 12 ханатаас авахуулаад 36 ханатай, бүрэн сийлбэртэй монгол гэр 350 гаруйг урлажээ.
УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатартай ярилцлаа.
-УИХ 2019 оны төсвийг хуулийн хугацаандаа баталлаа. Төсвийн төслийг Засгийн газраас өргөн мэдүүлснээр нь баталж чадсан уу?
-Төсвийн орлого, зарлага, алдагдлын хэмжээнд ямар ч өөрчлөлт ороогүй. Зардал дотроо танах зүйлүүд гарсан. Тухайлбал, агаарын бохирдлыг бууруулах арга хэмжээнд зарцуулах эх үүсвэрээс то-дорхой хэмжээгээр танасан. Байгалийн баялгаасаа авах татварыг нэлээд сайж-руулахаар болсон. Хил дээрх гаалийн байгууллагуудыг бүрэн камержуулж, рентген машинуудыг суурилуулах, машин бүрээс сорьц авдаг болох, нэгдсэн мэдээллийн систем гурван түвшинд бий болгох зэрэг ажлуудыг хийх мөнгөнөөс 20 тэрбум төгрөг хасагдсан. Гадаадын зээл тусламжаар хэрэгжүүлэх төсөл хөрөнгүүдээс 130 орчим тэрбум төгрөг хассан. Ирэх жил 189 тэрбум төгрөгийг аймгуудад хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр шилжүүлнэ. Тэр мөнгийг аймгуудын ИТХ-аар хэлэлцэн шийдвэрлэж хөрөнгө оруулалтынхаа асуудлыг шийдэх байсныг татаж, УИХ дээр нэр төрлөөс салгаж ангилсан.
-Хэт өөдрөг төсөөлөлтэй төсөв болсон гэдэг шүүмжлэл их байна. Сангийн яамныхан энэ удаа төсөв оруулахдаа маш том алдаа гаргалаа гэх юм?
-Шүүмжлэл бол байх зүйл. Эрүүл шүүмжлэлийг хүлээж авна. Гутааж, доромжлох зүйл угаасаа агуулга муутай байдаг. Аливаа шүүмжлэлийг төрийн байгууллагынхан чихээ онгойлгож байгаад сайн сонсч байх ёстой. 2019 оны төсвийг хийхдээ Сангийн яам нэлээд суусан. Тэр утгаараа нэлээд чамбай төсөв орж ирсэн гэж ойлгож болно.
-УИХ-ын нэг гишүүнд найман тэрбум төгрөг төсөвлөсөн. Гишүүний мөнгө нэмэгдлээ гэдэг асуудал гарч байгаа?
-УИХ-ын гишүүдийн тойрогт эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг барих, засварлах гээд олон асуудал байдаг. Тойргоос сонгогдсон гишүүддээ энэ бүх асуудлуудаа тавьдаг. Хөрөнгө оруулалтын ажлууд нь тухайн тойрогтоо төлөвлөгдөөд явдаг. Үүнийг УИХ-ын гишүүний мөнгө гэж хольж, хутгаж яриад, улстөржүүлж байгаа арга хэлбэр гэж харж байгаа. Түүнээс энэ мөнгө орон нутагтаа хийгдээд явдаг. Орон нутагт амьдарч буй иргэд энэ зовлонг мэддэг. Улсын төсвийн нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2.7 их наяд төгрөг. Үүнээс ойролцоогоор 1.3 их наядын ажил нь гадны зээл тусламжаар хэрэгжинэ. Үлдсэн 1.4 их наяд төгрөг нь улсын төсвөөс хийгдэнэ. Гадаад, дотоодоос авсан өндөр хүүтэй арилжааны зээлүүдийн төлдөг хүүгийн хэмжээ жилдээ 1.4 их наяд төгрөг. Өнгөрсөн жил орчмын хугацаанд бид хүүгийн хэмжээг нэлээд бууруулж чадсан. 2019 оны төсөвт зээлийн төлбөрт 870 орчим тэрбум төгрөг тавигдсан. Зөвхөн хүүнд төлж буй мөнгийг 500 гаруй тэрбум төгрөгөөр бууруулж чадсан. Өмнө нь авсан зээлийнхээ хүүнд төлж байсан мөнгөө хөрөнгө оруулалт болгож чадаж байна.
-Гишүүдийн зүгээс төсөвт хэмнэлт хийх хэрэгтэй гэдгийг хэлж байсан. Монголбанкныхан төсөв тэлж байгаатай холбоотойгоор мөнгөний бодлогод нөлөөлнө гэж байсан. Хэмнэлт хэр хийгдсэн бэ?
-Бид 2016, 2017 онд төрийн байгууллагын урсгал зардлыг нэлээд танасан. Тиймээс 2018 оны төсөвт бүх зардлыг бариад бодлогын хувьд өөрчлөлт орсон зардлуудыг нэмж байгаа. Тухайлбал, шинээр сургууль, цэцэрлэг барилаа гэхэд тэнд үйл ажиллагаа явуулах хүмүүсийн цалингаас эхлээд урсгал зардлыг нэмж өгсөн. Энэ мэтчилэн зүйлсийг нэмсэн. Зарим хүн 2019 оны төсөвт манай зардлыг 670 сая төгрөгөөр хасчихлаа гээд гомдол тавьж байна.
-Орон нутагт сургууль, цэцэрлэгийг нэгдсэн зураг төслөөр барина гэдэг асуудлыг төсвийн хэлэлцүүлгийн үеэр ярьсан. Ирэх оны төсөвт зураг төсөвгүй 400 гаруй сургууль, цэцэрлэгийн барилга суусан гэдэг шүүмжлэл гарсан?
-2018 оны төсвийг хэлэлцэх үеэр сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн зардал өөр байна гэдэг шүүмжлэл нэлээд яригдсан. Тэгэхээр жишиг төсвөөр хийх нь зүйтэй. Тухайн орон нутагт сургууль барихад дэд бүтцээсээ хэр зайтай байдаг зэргээс шалтгаалж хөрөнгө өөрчлөгдөх зүйл бий. Одоо бэлэн зураггүй гэдэг нь үнэн. Гэхдээ жишиг зураг байхад дахин мөнгө зарж зураг бэлдүүлнэ гэдэг нь улсын төсвийг үргүй зарцуулна гэсэн үг. Тиймээс жишиг зургаа л ашигламаар байна. Тэгэхгүйгээр барилга барих болгондоо зураг гаргаад улсын төсвийг үр дүнгүй зарцуулмааргүй байгаа юм.
-Орон нутгийн төсвийн эрх мэдлийг түлхүү олгож байгаа гэсэн?
-2019 оны төсөвт орон нутгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх ажлыг ихээхэн тусгаж өгсөн. Тухайлбал, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг орон нутгийн өмч. Гэвч ашиглахтай холбоотой бүх зардал нь төсвийн ерөнхийлөн захирагчийн багцад сууж байна. Зарим сургуулийн захирал Улаанбаатар хотод ирж ширээ, сандал, засварын мөнгө хөөцөлдөж явдаг. Бүх сургуулийн захирлуудад тийм боломж байна уу, үгүй юу. Энэ бүхнийг хөөцөлдөхөд ямар их хэмжээний зардал гаргах вэ. Тэгэхээр энэ эрх мэдлийг нь орон нутагт нь өгч, ямар нэгэн төсөв мөнгийг нь хасалгүй суулгаж өгсөн.
-Агаарын бохирдлын мөнгийг бууруулсан. Агаарын бохирдол гэж хамгийн их ярьдаг хэрнээ яг шийдлээ олох гэхээр төсвийг нь танадаг гажиг бий болчихлоо. Шүүлтүүрийг эхнээс нь тэр чигт нь дэмжээд явж болсонгүй юу?
-Зуухны хоолойн дээр тавихаар тооцож оруулж ирсэн төхөөрөмж нь утааг гүйцэд шатаах зориулалттай байсан. Харамсалтай нь үүнийг хасчихлаа. Гэхдээ энэ хэмжээний их мөнгө биш юм аа гэхэд ямар нэгэн хэмжээгээр туршилтыг нь хийгээд явах хэрэгтэй.
-Төсөвт тодотгол хийх үү. Та энэ оны төсөвт тодотгол хийхгүй гээд хийгээгүй шүү дээ. Төсвийг хэтэрхий өөдрөгөөр төсөөлсөн болохоор тодотгол хийх магадлал өндөр байна л даа?
-Төсвийн тодотгол хийхгүй явж чадах уу гэж олон хүн асууж байсан. 2018 оны төсвийг тодотгохгүй явж болж л байна. Ингэснээр төсвийн сахилга батыг чанга барьж байгаа. Төсвийн төлөвлөлт дээр бид нэлээд сууж ажилласан. Төсөв тодотгохгүй гэдэг байр, суурь хэвээрээ. Төсвийн орлого давсан тохиолдолд төсөв тодотгохгүй. Орлого буурч байгаа үед төсөв тодотгоно гэдэг хуулийн заалттай.
-Засгийн газарт эрсдэлийн төлөвлөгөө байгаа юм уу?
-Бид орлогоо нэлээд харж төсөөллөө оруулж ирсэн. Эрсдэлээ тооцоолсон. 100 хувь эрсдэлгүй зүйл гэж байхгүй шүү дээ. Ирэх жилийн төсөв 10 хувийн эрсдэлтэй болсон гэдгийг УИХ-ын чуулган дээр хэлсэн. Ямар нэгэн эрсдэлгүй зүйл гэж байхгүй шүү дээ.
-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга 2019 оны төсвийг 15 хувиар хэмнэж, хэмнэсэн мөнгөөрөө аж, үйлдвэрийн комбинат байгуулъя гэдэг саналыг гаргасан?
-Засгийн газар 2019 оны төсвийн төслийг боловсруулж, өргөн мэдүүлэх үед Ерөнхийлөгчөөс ямар нэгэн санал орж ирээгүй байсан. Засгийн газраас УИХ-д 2019 оны төсвийн төслийг өргөн мэдүүлснээр Монгол Улсын төсөв УИХ-ын мэдэлд 100 хувь шилжиж байгаа юм. УИХ-д чухам ямар санал ирүүлснийг би мэдэхгүй байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс ямар ч төсөл ирээгүй.
-Ерөнхийлөгч 2019 оны төсөвт хориг тавьж магадгүй байна. Хоригтой холбоотойгоор аж үйлдвэрийн комбинат байгуулах мөнгөө тусгуулах юм биш үү?
-Хориг тавих эсэх нь Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн асуудал. Хоригийг хүлээж авах эсэх нь УИХ-ын бүрэн эрх.
-Таны гарын үсгээр Хөгжлийн банкнаас 60 сая долларын зээлийг Голомт банкинд олгосон гэх мэдээлэл гарсан. Тайлбар өгөхгүй юу?
-Сангийн сайдын эрхлэх асуудалд Монгол Улсын төсөв, санхүүгийн зарим асуудал байдаг. Харин Хөгжлийн банк нь эрхлэх асуудалд огт хамаагүй. Би энэ зээлийн талаар мэдээлэлгүй байна. Арилжааны банкны авсан зээлийг Сангийн сайд мэдэх албагүй.
-ЖДҮХС-гийн зээл олгох дүрэм, журмыг нь шинэчлэх үү. Та өөрөө зээл авсан уу?
-Жижиг, дунд үйлдвэрээс би зээл авч байгаагүй. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд ЖДҮХС-гийн мөнгийг хамгийн зөв, ашигтай зарчмаар олгодог болгохоор ажиллаж байна. Үр ашиггүй системээр татвар төлөгчдийн мөнгийг дамжуулмааргүй байна гэдэг байр суурь илэрхийлж ирсэн. Жижиг дундын сангууд дээр асуудал байгаа учраас бид үүнийг зогсоож цэгцэлж, зөв болгочихоод цаашдаа зээлээ олгох нь зүйтэй гэдэг байр, суурийг манай Засгийн газар баримталсаар ирсэн. ЖДҮХС-д энэ жил мөнгө суулгалгүй оруулж ирсэн ч Их хурал дээр нэмэгдээд явсан. ЖДҮХС-д жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн төлөөлөл ордог байх хэрэгтэй. Олон нийтийн оролцоог хангасан, хяналтыг сайжруулж байж зээл олгохгүй бол болохгүй болсон. Ихэнх сангуудыг маш үр дүнтэй ажиллуулах шаардлагатай. Зарим сангууд яамны урсгал зардлыг санхүүжүүлж ирсэн жишээнүүд бий. Энэ мэт буруу зүйл их байсан учраас ЖДҮХС-д хөрөнгө тавимааргүй байна гэж маш олон тайлбарлаж хэлсэн. 2018, 2019 оны төсөв хөрөнгө тавиагүй. Засгийн газар, Сангийн яамнаас бүх сангуудад шалгалт хийж байна. Иргэд, бизнес эрхлэгч, төрийн төлөөлөл орж ил тод журмаар шийддэг байх ёстой.
-Гэхдээ 2019 оны төсөвт ЖДҮХС-д 48 тэрбум төгрөг тавьсан биз дээ?
-Засгийн газраас мөнгө тавиагүй. Төсвийг хэлэлцэх шатанд УИХ санхүүжилт тавьсан.
-Шатахууны үнэ нэмэгдсээр байна. Шатахууны үнийг тогтворжуулах ажлын хүрээнд Засгийн газраас ямар бодлого баримталж байна вэ?
-Олон улсын нефтийн үнэ тарифыг өнөөдрийн (баасан гариг) байдлаар нь харвал нэг баррель түүхий нефтийн үнэ 72 ам.доллар даваад байсан бол одоо 63.56 ам.доллар болж бүхэл бүтэн найман ам.доллараар буурсан. Тасралтгүй буурсаар байна. Дэлхийн зах зээлд нефтийн үнэ өсөнгүүт нь сандарч ямар нэгэн арга хэмжээ авмааргүй байна. Сүүлийн үед тасралтгүй буурч байна.
-Гэтэл Монголд шатахууны үнэ тасралтгүй өсч байна. Энэ ямар учиртай юм бэ?
-Цаашид шатахууны үнэ бууна гэсэн итгэл үнэмшилтэй байна. Засгийн газар онцгой албан татварыг тэглэсэн байгаа. Гэхдээ АИ 98 шатахууны татварыг тэглээгүй. Мөн дизель түлшний татварыг тэглээгүй. Дизель түлшийг уул, уурхайн компаниуд хэрэглэдэг. Тэгэхээр татаас өгнө гэхээр уул, уурхайн компаниудад мөнгө өгч байна гэсэн үг. Өмнө нь “Үнэ тогтворжуулах” хөтөлбөрийн хүрээнд өчнөөн их наяд төгрөг тараасан. Түүнд нефть импортлогч компаниудад өгсөн мөнгөн дүнг харсан байх. Энэ ажлыг дахиад хий гэж хэлж байна уу гэдэг нь асуудал юм. Зах зээл дэх үнийн өсөлтийн шокийг хамгийн сайн шингээдэг зүйл бол зах зээлийн зарчмаараа явах. Явах ёстой гээд зүгээр суулгүй татварыг нь тэглэсэн байгаа.
Эрхүүгийн Улсын их сургуулийн 100 жилийн ойд зориулсан Хүндэтгэлийн арга хэмжээ 2018 оны 11 дүгээр сарын 01-ний өдөр Москвагийн үндэстнүүдийн ордонд болов. Москва дахь Эрхүү мужийн нутгийн зөвлөл, Эрхүүгийн Улсын их сургууль хамтран зохион байгуулсан уг арга хэмжээнд Монгол Улсаас ОХУ-д суугаа Элчин сайдын яамны төлөөлөл болон Нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Ж.Баярхүү оролцов.
Хүндэтгэлийн арга хэмжээний хүрээнд Эрхүүгийн Улсын их сургуулийн удирдлага, тус сургуулийг төгссөн болон ажиллаж байсан Оросын шинжлэх ухаан, боловсролын салбарын тэргүүлэх эрдэмтэд оролцсон дугуй ширээний ярилцлага, төгсөгчдийн хүндэтгэлийн хурал тус тус болж дараа нь хүндэтгэлийн концерт тоглов.
Дугуй ширээний ярилцлага болон Хүндэтгэлийн хурлыг нээж Эрхүүгийн их сургуулийн ректор, Оросын шинжлэх ухааны академийн академич И.В.Бычков хэлсэн үгэндээ тус сургууль Монголын мянга мянган боловсон хүчинг бэлтгэж ирсэн гэдгийг тэмдэглээд энэхүү арга хэмжээнд өндөр ач холбогдол өгч, төлөөллөө оролцуулж буйд Монгол Улсаас ОХУ-д суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Б.Дэлгэрмаа, түүнчлэн ЭСЯ-ны хамт олонд талархал илэрхийлэв
Говийн дунайсан цэнхэр тэнгэрийн дор зургаан өртөө үргэлжлэх Хонгорын элсэн уул зүүн урагш ширээ ширээ атан тэмээд шиг хошууран цувж шаргалтана. Түүний ар хормойгоор нов ногоон зүлгэн дундуур Хонгорын гол гилтэлзэн урсаад, Сэрүүн булгийн ус жирэлзэн мэлтгэнэнэ. Тэртээ баруунаа Хатан Сэврэй уул галын хөх дөл шиг цоролзон асна. Ингээд бодохуйд халуун говийн Хархүү хэмээх хайрын дулаан хорвоо сэтгэл зүрхэнд ороод ирнэм буюу. Яруу найргийн аранзал улаан тоосон дунд яваа миний сэтгэлд яг л намрын говийн Хатан Сэврэй уул шиг зүрх баясгадаг нэгэн бол Эрэнжидийн Хархүү юм. Галбын говийн үзүүр хаяа, домогт Есүй хатны шүншигт аршаан Хатны булаг, Эргэлийн зоо, Сулинхээрийн цэнхэр хязгаар өчүүхэн намайг эл найрагчтай уулзуулж, намрын говийн тунгалагт сэтгэл ижилсүүлж, найраг шүлгийнх нь ингэн буйлааг сонсгож билээ.
Хархүүгийн шүлгүүд аанай л намрын говьд ингэ гунга-нахыг сонсох мэт дотогшоогоо мэлмэрсэн, таанын цагаан толгой цавцайтал цайрах адил гэгээ гэрлээр булхагдсан, говийн шөнийн одод энгэр цээж рүү шургалан асгарч, шуугин нисэлдэх лүгээ тийм л тунгалаг мэдрэмжийг төрүүлдэг юм. Үг бүрээс нь хайрын торгон аялгуу солонгорч, хүмүүний амьдралын жам ёс хийгээд үнэн мэдрэгддэг нь сайхан. Тэртээ дөчин дөрвөн оны мичин жилийн их зуднаар Ханхонгорын Улаан овооны бууцанд эхээс мэндэлсэн тэрээр Монголын их утга зохиолд өмнийн говийнхоо тулах багана нь байж өдгөө загал буурал толгойтой, зах хязгаар нь баригдахгүй алсарсан говийн тэнгэр шигээ аугаа нэгэн ертөнц болж дээ. Илчит халуун говийн цагаан шөнөөр шүлгээ бичиж, идэрхэн залуу наснаа багшийн хөдөлмөр эрхэлж, эх хэлнийхээ яруу тансгийг мэдрэн эрдэнийн чулуу шиг гэрэлтэн явахдаа л утга зохиолын бурхдад танигдсан байдаг.
Далаад оны эхээр Сономын Удвал гуайг Даланзадгадад очиход шүлгээ уншиж, агуу их Удвалаас талархлын үг сонсож явсан хүн бол Хархүү юм. Ханхонгорын бут бударгана, өвс ус тэгшхэн Баянгийн хоолойд тэмээчдийн баяр, найргийн баяр хоёр давхцахад Удвал гуай “Ханийн үг” шүлгээ уншиж, “Аль гучин хэдэн онд би энэ Баянгийн хоолойд тэмээ хариулж явлаа” хэмээн хүүхэд ахуй насныхаа эгэл бор өдрүүдийн дурсамжийг сөхөн хоолой чичирхийлэн ярихыг нь уяран сонсч, говийн хөгшидтэй чин сэтгэлийн яриа дэлгэхийг нь харан баясч явсан нь түүх болон үлджээ. Эрэнжидийн Хархүү бээр их утга зохиолын бурхдыг нэгэн дор харж баяссан далан есөн оны есдүгээр сарын ухаан хонгор өдрийг мартдаггүй л болов уу. Удвал ахайтан, их Явуу, Пүрэвдорж, Дашдооров, Сэнгийн Эрдэнэ, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн тэргүүт аваргууд заларч говийн тэнгэр дор найргийн хур асгарчээ. Тэрхүү найргийн цагаан бороонд шалба норсон нь мөнөөх Хархүү байлгүй хаачихав. Тэр ахуй цагаас онгод гээч нь оргилон буцалж говийнхоо тэнгэр дор ёстой л нэг багтаж ядаж байсан биз.
Зохиолч найрагчдын уран бүтээлийн үдэшлэг уулзалтыг Дэндэвийн Пүрэвдорж хөтөлж “Маргад тэнгэрийн чулуун зүмбэр, манант говийн үүлэн сүмбэр, Сэгс цагаан Богд ууланд сэтгэл байвал жаргал байна” гэх яруу сайхан мөрүүдээ уншин монгол найргийн дархан цэц тэрбээр дүүхэлзэн байсан нь мэдээж. Хонгорын алтан шаргал элсэн дээр нь хөрвөөж, Говь Гурван сайхан уулыг нь уярааж, Ёлын амаар зочилсон зохиолчдын аяны харгуй Эрэнжидийн Хархүүг номын багш цэцэн билэгт Пүрэвдоржтой нь золгуулсан юм. Хангайн сайхан Эрээн уулын омголон найрагч Хатан Сэврэйн хөвгүүнтэй учрах ерөөлийн барилдлага тэгж тохиосон ажгуу. Харин Пүрэвдорж багшийгаа эртнээс мэдэх юм билээ. Жаран долоон онд Мандалговийн арван жилийн сургуульд багшилж байхад нь Дэндэвийн Пүрэвдорж найрагч хотоос очиж тухайн үед дуулиан болоод байсан “Тусгаар тогтнол”-оо уншихад нь хөдөөх суурингийн залуухан багш шавь нарынхаа хамт алгаа хорстол ташин сэтгэлийн цэнгэл эдэлснээ мартдаггүй гэдэг. Номын багштайгаа анх тэгж Мандалговийн тэнгэр дор “Тусгаар тогтнол”-ыг тунхаглан учирчээ. Пүрэвдорж багш нь өмнийн говьд явахдаа “Уул нь энэ хүү Монголын яруу найрагт тодоос тод мөр үлдээх ёстой хүн. Газар нь холдоод байдаг юм уу, Гурван сайхан нь хаагаад байдаг юм уу, толгой нь цухуйчихаад нэг их ил гарахгүй байна шүү. Нутгийнхаа энэ шүлэгчийг өөд нь татаж, өсгөж өндийлгөж авмаар юм. Үүнийг би дэргэдэх түмэнд нь дээдэх дарга нарт нь айлтгаж байна” гээд палхийтэл хэлжээ. Өмнийн говийн хамгийн буйдхан суурин болох Баяндалай, ганган улаан тэмээдээрээ алдартай Галбын говийн Ханбогд, Цогт-Овоо гээд холын сумдад “цөлөгдсөн” эр Пүүжээ найрагчийн буянаар аймгийнхаа барааг дахин харах хувь тохиожээ. “Хэл амтай, дэмий юм бичдэг энэ нөхрийг аль болохоор хол суманд явуул” гэсэн даалгаврыг аймгийн намын хорооноос өгч байсныг буурал найрагч нуугаагүй дээ.
Мань хүн жаран нэгэн оны намар есдүгээр ангийн сурагч доод ангийнхаа охинд дурлахчаан аядаад шүлгээр өвчилж явахдаа Даланзадгадын төв цэцэрлэгт духан дээрээ сорвитой Дооровыг анх харсан гэдэг. Уран зохиолын багш Ваанжилдаа хэлж тэр том зохиолчид шүлгээ үзүүлэх сэн гэхээс адгаж байсан цаг. Гэвч есдүгээр ангийн балчирхан хүүхдийн зориг хүрээгүй нь лав. Харин жаран гурван оны намар Багшийн дээд сургууль дээр зохиолчидтой хийсэн уулзалтад очиход Лодонгийн Түдэв “Уулын үер”-ийнхээ хоёрдугаар дэвтрийг хэрхэн бичсэнээ ярьж, Нямбуугийн Нямдорж “Өрнө дорно” гээд эсэргүү гэгдэж байсан шүлгүүдээ уншиж, Дэлгэрхангайн Дашдооров “Говийн магтаал” найраглалынхаа тухай ярихыг шимтэн сонсч, “Энэ аварга Дооровтой Даланзадгадад тэр жил уулзсан бол” хэмээн харуусч суусан гэх. Хархүү ахаас агуу Дооровыг хайрласан халуун сэтгэл нэвт шувт мэдрэгддэг. Дооровын ертөнцийг өөртөө бий болгож, говийн гүжирмэг тэр сайхан эрийг, авьяас билгийн өндөр их хайрхныг зүрхнээсээ хайрлан өөрийгөө Пүрэвдоржийн ч шавь, Дооровын ч шавь гээд “Хангай говиос түшсэн хоёр сайхан уулын хүү” гэдгээ тунхагласан билээ. Говийн үзэсгэлэнт төгөлдөр Сүм хөх бүрдэд “Говийн өндөр” Дооровынхоо өвөрт эрхлэн унтаж, чухамхүү багш шавийн халуун барилдлага дор сэтгэлийнхээ үгийг нийлүүлж асан дурдмал өдрүүдийг нь миний бие зүрхээрээ мэдэрдэг. Хөх бүрдийн усан, тугалган өнгөөр долгилж зэгс шагшуурга шуугьсан шүлэг найргийн уянгат үдэш гоёоны архи задлан хундага харшуулангаа Дооров бүдүүн хадуун дуугаар нүргэлж, хүр хүр инээд алдаад тэр хоёр баахан “юу яасан” удаатай. Тийм алтанхан агшин хоромд их Дооровоос өмнийн говьд хамтдаа очсон Санги гэдэг нивх үндэстний зохиолчийн тухай асуусан байдаг. “Нохойн дуу” шүлгийг нь Удвал ахайтан орчуулж говийн уншигчдад хүргэсэн түүний тухай Дооров “Юу л даа хө, Санги чинь манай Түдэвийн дотнын найз. “Кивонгийнхний хурим” гэдэг лут зохиол, аа бас нөгөө юу, “Цэнхэр уулс”, “Эзний хаанчлал” гээд зөндөө ном бичсэн хүн. Би ганц нэгийг нь уншсан. Мундаг аа, мундаг. Нивхүүд чинь хэдхэн хүнтэй, тундр хавийн нэг муу ядарсан бүдүүлэг хүмүүс гэнэ лээ. Манай бол хөдөөний нэг сумын хүн амд хүрэхгүй цөөхөн. Гэтэл хө, Владимир Санги гэдэг том зохиолчийг төрүүлсэн байгаа юм. Нөгөө Чингиз Айтматов “Далайн хөвөөний алаг хав”-аа Сангид зориулсан шүү дээ. Чи уншсан биз. Оргил оргилоо харна гэж тэр” хэмээн ярьсан нь бий. Дооровын төрсөн Шорвогийн хөх овооны бууцанд Хархүү ах тэмээ хариулж явсан юм гэдэг. Өмнийн говийнхон холын нүүдлээр Дундговийн Дэлгэрхангай, Адаацаг, Эрдэнэдалайд ирж өвөлждөг байсан юм гэнэ лээ. Тэгэхээр төрсөн газрынхаа салхийг амсаж явсан Хархүү Дооров хоёр халуун барилдлагатай байхаас яах билээ дээ.
Дорнын их Явуугаас зохиолчдын эвлэлийн гишүүний үнэмлэхээ гардаж авна гэдэг тэр бүр найрагчид олдох хувь заяа биш сэн. Тийм алтан хувь заяа халуун говийн Хархүүд олдсон юм. “Хоёр дахь номоо хэвлүүлсэн говийн хэнзхэн шүлэгч би 1977 онд Монголын зохиолчдын эвлэлийн гишүүний батлахыг Явуугаас гардаж авахад “За Хархүү минь их юм хий, сайн бич. Хол явах эрхийн чинь үнэмлэх гэж наадахаа бод. Залуучууд та нарт бид итгэж явдаг юм шүү” гэж чин сэтгэлээсээ дотночлон хэлсэн нь одоо ч санаанд тодхон байна” хэмээсэн. Явууд нэгэнтээ “Би адуучин хүн” шүлгээ уншихад “За хүү минь чи сайхан шүлэг бичжээ. Дэндүү уран цэцэн байна. Үгийн тэр гялбаанаас чинь болоод хэлэх гэсэн санаа чинь бүдгэрээд байна” гэх үнэт зөвлөгөөг өгснийг он жилүүдийн тоосонд хадгалж ирснээ дурсдаг юм. Ер нь Хархүү найрагч ахас ихсийн хэлсэн үг, зэмлэл сануулгыг амьдралын мөрдлөг болгож өөртөө ташуур өгдөг нэгэн. Далаад онд алс говийн жирийн багш, шүлэг зохиолын хорхойтон тэрбээр Түдэв гуайг зохиолчдын хорооны дарга байхад нь их л зориг гарган нарийн бичгээр нь дамжуулан уулзах хүсэлтээ дуулгажээ. Тү жанжин огтхон ч хүлээлгэлгүй шууд оруулсан юм гэдэг. “Арваадхан хоромд миний ажил төрөл уран бүтээлийн тухай асууж, гадаад хэл дээр хэр зэрэг сурч байгаа мөн уран бүтээлийн ямар төрлөөр бичиж байгааг онцлон лавлаад их л нухацтай бөгөөд чамбайхан цөөн үг хэлсэн. Хэл сурах талаар олигтой оролдохгүй байгаа, ганц нэг шүлэг бичих төдийгөөр уран бүтээлээ хязгаарлаж байгаад минь зэмлэл хүртээсэн. Тэндээс гарахад миний духны хөлс чийхарч билээ. Тэр өдрөөс хойш надад олон юм бодогдож хөдөөгийн буйд алсад цагийн аясаар гэлдэрч явсандаа гэмшиж ямар боловч өөрийгөө ташуурдсан удаатай. Ухаантай хүнээс үг сонсох сайхан бөгөөд жаргал” хэмээсэн нь Түдэв гуайн зэмлэлээс илүүтэй өөрийгөө ухаарсан нь агуу санагддаг.
Багш шавийн барилдлага, андын журмыг ямагт өндөрт тавьдаг найрагчийнхыг буйдхан хөдөөдөө байхад гэрийнх нь босгоор алхаагүй найрагч ховор. Шаравын Сүрэнжав, Пунцагийн Бадарч, Тангадын Галсан, Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, Дөнгөтийн Цоодол, Санжийн Пүрэв, Жигжидийн Бямбаа гээд олон чиг сайхан найрагчдын нэрс дурайнам. Есөн эрдэнийн Бадарч нь Овоотын отрядын дархан хилийн шугамд шүлгээ бичиж байхдаа “Уулын намар” Пүрэвийгээ дагуулж очсон, Улаанбаатараас өндөр Цоодол нь шүлэглэсэн захиа бичиж Хархүү анддаа урин хавраар хүргүүлсэн гээд дурсамжийн хуудас дундрахгүй. Далан зургаан онд алс хол Баяндалайд багшилж байхад нь Сүрэнжав найрагч шуугиулаад буужээ. Хөл хөсөөн болж, шүлэг найргийн бороо асгах үед Сүүеэ нь “Пүрэвдоржийн өмнөтгөл үгтэй гаргасан “Миний сайхан хөдөө” номыг чинь уншсан. Боломжийн шүлгүүд байна лээ. Хөдөө удсан ч гэлээ чи зэвэрсэнгүй” хэмээн урам зоригийг нь бадраагаад өгчээ. Баяндалайн буйдхан сууринд уулзалдан баяссан тэр хоёр хэдхэн жилийн дараа Москвагийн тэнгэр дор цагаан цасан эргэлдэн бударч байхад Пушкины хөшөөний өмнө зогсож байсан гэдэг. Хархүү ах Унгараас буцах замдаа Москвагаар дайрч алдарт Горькийн сургуульд саатсан юм билээ. Энэ мэт аяны харгуй, хүний дээдтэй учирч шүлгийн сайхныг дуудаж явсныг нь хэлж барахгүй юм даа.
Заяатын Ядмаа, Хоролын Зандраабайды, Сономын Чулуун гээд говийнхоо аараг манхан толгодын амь амьсгалыг шингээсэн хаяа сайтай айл шиг хэдэн бууралд би даан чиг хайртай. Тэдний нэгэн Эрэнжидийн Хархүү билээ сэн. Эргэл Богдын зоонд бидэн хоёрыг ижилсүүлэн золгуулсан хүн нь Эрдэнэ-Очир найрагч. Энэ тухай миний бие Долгорын Нямаа ахыгаа дурссан бодролын хайлалдаа нулимстай бичиж байсан. Хоёр мянга долоон оны намрын тэр өдөр говийн зөөлөн дулаахан уул сэтгэлд минь нургилан ургасан нь Хархүү юм. Андын журмыг ямагт халуунаар хадгалдгийн нүнжигт сэтгэл нь номынх нь хуудсыг эргүүлэх бүрийд л уншигдана. Равжаа хутагтаас аваад Арлааны Эрдэнэ-Очирыг хүртэл их утга зохиолынхоо эрдэнийн чулуудыг бичсэн хөрөг дотроос Раднаадаргиа гэж ширвээ хар сахалтай, ширүүн дориун төрхтэй уянгат найрагчийн дүр ургаад ирнэ. Хишиг-Өндөрийн арван жилийн сурагч “Мөнхийн устай хорвоо” хэмээх номыг олж уншаад Жигжидийн Раднаадаргиа гэж ямар гоё найрагч болохыг мэдэрч байлаа. Утга зохиолын сургуулийн оюутан ахуй цагтаа Төв аймгийн Зуунмод хотноо болсон хүүхдийн найргийн наадамд мөнөөх Раднаадаргиатай учирч хөшигний ард жүнз тулгаж байсан удаатай. Ширвээ хар сахалтай энэ нөхөр Хархүү ахтай оюутан цагийн андууд юм билээ. “Айраг шуугин шуугин иснэ, айлын бүсгүй дуулан дуулан өснө” гэж зүрх долгилуулан ганхуулсан найрагчийгаа Хархүү нь мартдаггүй, энгэртээ гялтайх одонгүй орчлонгоос буцсанд нь харуусдгийг нь мэдэрсээн.
“Говь Гурван сайхан тэнгэрийн хаяаг алдлан сунайж, үлгэрийн хөх манан дунд умбажээ. Гурван сайханаас зүүнтэйгүүр Буурын хяр, Хан уул, Их, Бага уул хөшиглөн цэнхэртэнэ. Тэртээ хойгуур Шар хацрын хэц минь зэрэглээн дунд мяралзан урсана. Булган зогдроо хаврын хонгор салхинд суусарлуулан жонжих олон ухаа тором шиг мяралзан тэлмэх зэрэглээн далайг бишрэн харж өссөн бага нас минь нутгийнхаа уул толгод хөндий хоолойтой амин холбоотой. Нэр нь хүртэл одоо болтол алганы минь хээ шиг тодхон дурайж байнам” гэж бичсэн найрагч хаа чиг явсан говийнхоо зэрэглээн далайг санагалздаг байна. “Өрнийн их усан Хар тэнгис дээгүүр агаарын хүчирхэг хөлгөөр нисч, тэнгисийн ус онгоцны өехий шүргэх мэт оволзон давалгаалахыг харахад говийн цэнхэр зэрэглээ хойно хойноосоо тэлмэн мяралзах шиг санагдаж билээ. Унгарын Балатон нуур, Оросын Байгал далайг харахад бас л тэгж харагдсан. Байгал далайн ус олон цагаан ботго зогдор хөдөлгөн тэшиж байгаа мэт, эсвэл олон цагаан хурга бөмбөрөн цахилж байх шиг…” гэж бичсэн нь эл бүхний баталгаа юм.
Бал улаан худагийнхаа усаар угаалгаж, Улаан овооныхоо хонгор бууцан дээр өнхөрч өссөн найрагч “Амгалан цэнхэр тал”, “Намрын хонгор говь”, “Оддын доорх жаргал”, “Хайрын дулаан хорвоо”, “Хараацай бага нас”, “Би говийн хүү”, “Тос даасан монгол айл” гээд чухамхүү намрын говийн алтан шаргал элсний нурлага шиг номуудтай. “Намуун хонгор салхиараа санчиг илбэн наадсан
Намрын хонгор говьд ингэ буйлахыг сонсоод
Дэндүү уяхан дуунд нь зүрх хайлан бөмбөрч
Дэлгэр талын замд нулимс аяндаа мэлтрэв
…Ингэ ботгоны гунганаан дунд торнисон болохоор
Ижилгүй уяхан түүнийг үгүйлж явснаа мэдэв
Нэг л сайхан юмаар дутагдаад явсан сэтгэл минь
Нээрээ л хөөрхий өнөөдөр дүүрээд ирдэг байна шүү
Хорвоогийн тансаг аялгуунд зөндөө л умбасан даа, гэвч
Хонгор говийнхоо эгшгээр цангаж л явж дээ сэтгэл минь
Унаган бага наснаас зүрхэнд шингэсэн аялгуу минь
Уярал хайрын хэлхээгээр бөмбөрөн унаж л байна уу даа” хэмээх “Намрын говьд ингэ буйлахыг сонсоод” шүлгийг нь “Цог” сэтгүүлээс олж уншчихаад сэтгэл нэгэнтээ цэлмэж билээ. Ингэж л миний сэтгэлд Эрэнжидийн Хархүү оройн намрын говийн олон ботгоны буйлаантай орж ирсэн юм. Элбэрэлт хүү Мандахбаяртаа зориулсан “Говь Гурван сайхан” гэж хуур лимбийн эгшигтэй урьхан хонгор шүлэг бий. Сэтгэл яруусан уншихуйд Говь Гурван сайханы торгон зулайг дун цагаан үүл шүргэн шүргэн нүүх нь нүднээ үзэгддэг. Цэнхэр номин уулынхаа бэлд цэцгэн солонго шиг эрхэлж өссөн найрагчийн аавдаа зориулсан зүрхнийх нь бичээсийг таталгахуйд нулимс аандаа мэлтрээд ирнэ. Хорин нэгтэй оюутан хүүгээ сургуульдаа явахад ачит эцэг нь сүү өргөөд хоцорсон юм гэдэг. Дараа жилийнх нь хавар давхиад ирэхэд эзгүй байжээ.
“Уяан дээрээс мордоод эргэж нэг харсан
Уньт гэрийнхээ үүдэнд сүү өргөж зогссон
Эр хүн сүү өргөдгийг төдийлөн үзээгүй
Эмнэг залуу зүрхэнд минь нулимс нэг зангирсан
Эсэргэн хаврын сардаа эргээд би ирсэн
Эсгий таван ханат эзгүйрч ханхайж угтсан
Ээл дулаан хойморт нь нар царцаж харагдсан
Эрдэнийн хорол тооно нь дайвж нэг үзэгдсэн
Хүсэл хясал ээлжилсэн хорвоо гэдэг бөөрөнхий
Хүний хорвоогоос явчихсан миний аав л хөөрхий
Үр минийхээ сэтгэлийг хатааж чангалж суусан
Өлзий буянт аав минь халхын буурал ухаан…” тийм ээ, өлзий буянт эцгээ халхын буурал ухаан гэж өргөн хорвоод зарлаж зүрхнийхээ нулимсаар шүлэг бичсэн найрагчийг өөрийн эрхгүй хайрлахаас яах билээ.
Тэрээр нэгэнтээ “Би үхлээс огтхон ч айдаггүй. Авах өдрөө аваг, жам юм чинь. Харин би орчлонгоос цагаан мөртэй буцна гэдэгтээ итгэж омогшдог” гээд “Би үгнээс айдаг. Хараал зүхэл, гүтгэлэг доромжлолын муу үг хүний зүрхийг шархлуулж, бүтээх туурвих урам руу нь мөстэй ус цутгадаг. Ерөөс яруу найрагчид эмзэг улс, зүрхээ хямгадахгүй бол энэ ариун ертөнцөө шархдуулчихвал яаж шүлгээ бичиж, амьд явах юм бэ” гэсэн нь бий. Энэ бол Хархүү найрагчийн халуун зүрхнийх нь тангараг юм. “Шүлэг шиг яруухан явъя, шүүдэр шиг ариухан явъя” гэж зам мөрөө, өөрийнхөө гэгээн тунгалаг он жилүүдийг тунхагласан өмнийн говийн буурал “хөвгүүн” энэ амьдралд яг л номынхоо нэр шигээ “Хайрын дулаан хорвоо” ажгуу. Халуун говиос гаргасан зам мөрөөс нь хайр ундарч, намрын говь нэвчтэл шингэсэн найргаас нь мөн л хайр асгарч, зүрхнийхээ зөөлөн шаргал аялгуугаар тэр “Хайрын дулаан хорвоо”-г Монголын яруу найрагт бүтээжээ. Үүнийх нь төлөө нартын дор насан туршдаа талархнам, би.
УИХ-ын хоёр байнгын хороо өнөөдөр хуралдаж, нийт 9 асуудал хэлэлцэхээр товлосон байна.
Тухайлбал, 09.00 цагт болох Эдийн засгийн байнгын хорооны хуралдаанаар “Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2019 онд баримтлах үндсэн чиглэл батлах тухай” тогтоолын төслийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хийнэ. Мөн Харилцаа холбооны тухай, Радио долгионы тухай, Шуудангийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэнэ.
Түүнчлэн 11.00 цагт Хууль зүйн байнгын хороо хуралдаж, Согтуурах, мансуурах донтой хүнийг захиргааны журмаар албадан эмчлэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл, Иргэний бүртгэлийн тухай болон Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх юм. Мөн Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхээс гадна Монгол Улс дахь Хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын 17 дахь илтгэлийг үргэлжлүүлэн хэлэлцэх аж.