Month: June 2018

Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний форум ес дэх жилдээ боллоо. “Корпорэйт” зочид буудлын хурлын танхимд өчигдөр эхэлсэн форумын үеэр Сайншандын салхин паркийн төслийг танилцуулав. Бүтээн байгуулалт нь өнгөрсөн оны наймдугаар сараас эхэлсэн салхин станцын хүчин чадал нь 55 МВт. 2009 оноос судалгааны ажил нь эхэлж байж. Энэ оны дөрөвдүгээр улиралд хүлээлгэн өгөх тов гарчээ. Хоёр сая орчим шоо метр цэвэр ус хэмнэнэ, 50 мянга гаруй тонн нүүрс хэмнэнэ гэсэн тооцоо дуулдав. Салхин станц ажиллаж эхэлснээр 100 мянган өрхийн цахилгааны хэрэглээтэй тэнцэх ногоон эрчим хүч үйлдвэрлэх нь. 210 сая кВт/цаг цэвэр эрчим хүчийг төвийн бүсийн сүлжээнд нийлүүлэх юм байна. Эрчим хүчний яам, Сэргээгдэх эрчим хүчний ассоциаци, Сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэгчдийн холбооны хамтран зохион байгуулсан уг форумд төр, хувийн хэвшлийн нийт 170 гаруй байгууллагын 600 гаруй төлөөлөгчид оролцож, 13 илтгэл хэлэлцүүлэв. Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн форумыг нээж үг хэлсэн юм. Нүүрсний давхаргын метан хийг ашиглаж 200 МВт хүчин чадалтай станц барих судалгааны ажил эхэлснийг сайд форумын индрээс дуулгалаа.

Монгол Улсын сэргээгдэх эрчим хүчний салбарын алсын том амбиц бол говийнхоо нар, салхийг ашиглаж Азийн супер сүлжээнд нэгдэх гэж Эрчим хүчний сайд онцоллоо. Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний хэрэглээг хангах сүлжээнд нэгдчихвэл нар, салхиа доллар болгох асуудалгүй гэнэ.

ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ДӨРВӨН ХУВИЙГ СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНЭЭС ҮЙЛДВЭРЛЭЖЭЭ

Улсын хэмжээнд нийт эрчим хүчний 4.2 хувийг сэргээгдэх эрчим хүчнээс үйлдвэрлэсэн гэсэн статистик гарчээ. 2020 онд энэ тоог 13 болгож өсгөх таамгийг Эрчим хүчний яамнаас гаргажээ. Одоогоор Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт 50 МВт-ын салхин станц, Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумын нутагт 10 МВт-ын нарны цахилгаан станц, Өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын нутагт 50 МВт-ын салхин цахилгаан станц, Нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүрэгт 10 МВт-ын нарны станц ажиллаж байна. Голлох илтгэлийг Эрчим хүчний яамны Бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга Г.Энхтайван тавьсан юм. Түүний илтгэлийн сэдэв нь “Монгол Улсын эрчим хүчний салбарын өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв”. Олон компани сэргээгдэх эрчим хүчний станц байгуулах зөвшөөрөл авсан гэсэн мэдээ дуулдав. Салхин станцын хоёр, нарны станцын 29, усан станцын хоёр зөвшөөрөл өгчээ. Био газ, хог ашиглах хоёр тусгай зөвшөөрөл өгсөн гэнэ. Ихэнх нь Чойр, Сайншандын чиглэлд төвлөрсөн гэж илтгэгч онцлов. Нийтдээ 29 компанитай эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээ байгуулжээ. Үнэ тарифын хувьд асуудал байгаа бололтой. Сэргээгдэх эрчим хүчинд дэмжих тариф үйлчилдэг. Одоогоор төвийн бүсийн хэрэглэгчид квт/цаг тутамд 11.88 төгрөг төлдөг аж. Мөнгөн дүнгийн хэмжээ 2020 онд 31-32 төгрөг болж нэмэгдэх тооцоо гарчээ. Гэрээ байгуулсан бүх компани станцаа барьчихвал 136 төгрөг болох магадлалтай юм байна. Ер нь сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ тариф дэлхийн улс орнуудад ч асуудал болсон гэж форумд оролцогчид хэлж байсан юм. Эрчим хүчний зохицуулах хорооны Зах зээлийн судалгаа, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга Л.Жамбаа “Улсын хэмжээнд дэмжих тарифыг таван бүсээс дөрөвт нь хэрэгжүүлж байна. Эндээс цугласан мөнгө нь 29.9 тэрбум төгрөгт хүрсэн. Энэ мөнгийг тарифын зөрүүг байхгүй болгоход зарцуулдаг. Цаашдаа дэмжих тарифын дарамтад иргэдийг оруулахгүйн тулд хууль эрх зүйн орчинд өөрчлөлт оруулах шаардлага бий. Айл өрхийн нарны эрчим хүчний хэрэглээг дэмжих хэрэгтэй. Ирэх долоо хоногт үүнтэй холбоотой журам гарах байх” гэсэн тайлбар хийв.

Сэргээгдэх эрчим хүчний станцууд олноор баригдах үед эрчим хүчний салбарт ямар хүндрэлүүд гарах талаар хөндсөн нь форумын анхаарал татсан сэдвийн нэг байв. Эхний асуудал нь горим гэнэ. Наргүй, салхигүй үед үүсэх хэлбэлзлийг ОХУ-тай холбогдсон шугам, IV цахилгаан станцын тохируулгаар явдаг байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний хүчин чадал 120 МВт учраас өнөө маргаашдаа дажгүй, шинэ станцууд баригдаж, хүчин чадал нэмэгдэх тусам байдал хүндэрнэ гэсэн болгоомжлол эрчим хүчнийхэнд байна. Энэ асуудлыг шийдэх гарцыг эрэлхийлж эхэлжээ.

Эрчим хүчний зохицуулах хорооны Зах зээлийн судалгаа, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга “Хуулиа өөрчилж, өрсөлдөөнт тендер нэвтрүүлнэ. Өрхийн түвшинд сэргээгдэх эрчим хүч хэрэглэхийг дэмжинэ. Ингэхийн тулд үнэ тариф нь хэд байх талаар судалж байна. Тендерийн зарчим их энгийн. Улс өөрөө хаана сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр байгуулахыг шийднэ. Тоглоомын дүрмээ тодорхой болгохгүй бол Эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээний хүрээнд олон асуудал үүсч байна. Диспетчерийн үндэсний төв хэрэглээ байхгүй гээд эрчим хүчийг нь авдаггүй. Харин үйлдвэрлэгч нөхөн төлбөр авах гэдэг. Иймд улс ямар хэмжээтэй эрчим хүч худалдан авахаа урьдчилж захиална. Нарны эрчим хүчний үнэ 12 цент хүртэл буурах боломжтой” хэмээн ярилаа.

СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ДЭЛХИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ТАЛ НЬ УРД ХӨРШИЙНХ

Эрчим хүчний зохицуулах хорооны Зах зээлийн судалгаа, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга Л.Жамбаа сэргээгдэх эрчим хүч дэлхийд болон Монголд ямар байгаа тухай илтгэл тавьсан юм. Түүний илтгэлээс сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт дэлхий даяар 10 сая гаруй хүн ажилладаг, нарны эрчим хүчний технологи сайжирч үнэ нь буурч эхэлсэн, зөвхөн энэ салбарт гэхэд л өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд жил бүр 200 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн гэх мэт сонирхолтой статистикууд сонслоо. Дэлхийн хэмжээнд 2004 оноос хойш 2.9 их наяд ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг сэргээгдэх эрчим хүчинд оруулжээ. Их Британийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө гэнэ.

Сонирхуулж хэлэхэд сэргээгдэх эрчим хүчинд зардаг мөнгөний 45 хувь нь урд хөршийнх аж. Сэргээгдэх эрчим хүчний төрлүүдээс нарных 38 хувийн өсөлттэй гарчээ. Улс орнууд сэргээгдэх эрчим хүчний шинэ төсөл хэрэгжүүлэхдээ аж ахуйн нэгжүүдийн дунд дуудлага худалдаа зарлаж өрсөлдөөн үүсгэснээр тариф буураад эхэлчихэж. Мексикт гэхэд л хоёр цент болжээ. Манай улсын тухайд 2013 оноос хойш 463.9 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг сэргээгдэх эрчим хүчинд хийжээ.

ДЭЛХИЙ НАРНЫ СТАНЦЫГ ИЛҮҮД ҮЗЭЖ БАЙНА

Даян дэлхийн ногоон хөгжлийн байгууллагын Хөрөнгө оруулалт, бодлогын шийдлийн газрын дэд захирал, Эрчим хүчний хөтөлбөрийг тэргүүн Кэрол Литвин ч илтгэлдээ жилээс жилд тариф нь буурч буй нарны эрчим хүчний талаар онцолсон юм. Дэлхийн улсууд нарны эрчим хүчийг ашиглахыг илүүд үзэх хандлага хүчтэй ажиглагдаж эхэлжээ. Энэтхэг улс гэхэд л 100 гегаваттын нарны эх үүсвэртэй болохоор зорьжээ. Удахгүй нарны эх үүсвэр нь 20 гегаваттад хүрэх гэнэ. Нарнаас үйлдвэрлэсэн эрчим хүчний тариф 2010 онд 16 цент байсан бол одоо дөрвөн цент рүү урууджээ.

Удахгүй гурван цент болох юм байна. Өмнөд Африкт нарны эрчим хүчийг ашиглах хүрээ өргөжсөөр байгаа гэж хатагтай Кэрол Литвин сонирхууллаа. Замбид 600 мегаваттын нарны эрчим хүчний эх үүсвэр суурилуулах зорилт тавьж, эхний ээлжинд 100 мегаваттыг суурилуулжээ.Засгийн газар нь газар олгож Дэлхийн банк бодлогын зөвлөгөө өгч, дэмжиж ажилласнаар сэргээгдэх эрчим хүчнийх нь үнэ өнөө жил зургаан цент болж буурчээ.

Гана улсад нарны эрчим хүчний тариф 18 цент байгаа бол манай улсад салхины эрчим хүчний үнэ 9.6 болон 9.4 цент байдаг талаар ч тэрээр дурдлаа. Кэрол Литвин эрчим хүчний хуримтлуур буюу эрчим хүчээ хадгалаад хэрэгтэй үед нь ашиглах технологийг илтгэлдээ хөндлөө. Зарим улс литиум батарей ашигладаг гэнэ. Австрали, Филиппинд энэ чиглэлээр нэлээд дэвшил гарчээ. Эрчим хүчний хуримтлуурын технологийн өртөг нь өндөр тул нийтийн хэрэглээнд нэвтрээгүй байгаа аж.

УУЛ УУРХАЙД СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧ АШИГЛАВАЛ ХОЁР ИХ НАЯДЫГ ХЭМНЭНЭ

Энэ өдөр иж бүрэн хайгуулын судалгаа хийдэг “Шугам” компанийн захирал Б.Авирмэд “Уул уурхайн салбарт сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах нь” сэдвээр илтгэл тавив. Тэрээр “Нүүрс, байгалийн хий хүчтэй тоглогч хэвээр байна. Манай урд хөршид сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээс нүүрс, байгалийн хийн эх үүсвэр давамгайлсан хэвээр байгаа. Билл Гэйтс эрчим хүчний шилжилт амар байхгүйг онцолсон шүү дээ. Үүний тулд олон арван жил шаардагдана” гэсэн юм. Уул уурхайд сэргээгдэх эрчим хүчийг хэрхэн ашиглах талаар “Дизель генератор, нар, салхины эрчим хүчийг уурхайд хослуулан хэрэглэж болно. Үүнийг хэрэгжүүлбэл жилд хоёр их наяд төгрөгийг түлшний импортод өгдгөө зогсооно” хэмээн ярилаа. Түүний үзэж байгаагаар сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүд үр дүнд хүрэхгүй байгаа зарим тохиолдол төслийн менежмэнттэй холбоотой гэнэ. Барилгын салбарт ашиглаж байгаа төслийн менежмэнтийн тогтолцоог хуулбарлаж хэрэглэвэл эерэг үр дүн гарна гэсэн саналыг “Шугам” компанийн захирал хэллээ.

ЭКО ШАТАХУУН ТҮГЭЭХ СТАНЦ НААДМЫН ДАРАА НЭЭЛТЭЭХИЙНЭ

Цахилгаан нь үнэгүй, шатахуун түгээх станцтай болох боломж байгаа юм байна. Форумын үеэр “Сопоко” компанийн төлөөлөл энэ боломжийн талаар сонирхуулав. Дэлхийд сүүлийн үед шатахуун түгээх станцууд эко болоод эхэлчихэж. Түлшний үнэ өсөж, нарны хавтангийн үнэ буурч буй нь энэ шийдлийг гаргахад хүргэсэн гэнэ. Монголын хувьд анхны эко шатахуун түгээх станц наадмын дараа ашиглалтад орох юм байна. 7.8 мегаваттын суурилагдсан хүчин чадалтай байх нь. Уг станц гурван жилийн дараа хөрөнгө оруулалтаа нөхөх тооцоо гарчээ. Нарны станцыг 25 жилийн турш ашиглах аж. Эко шатахуун түгээх станцын давуу талыг төсөл хэрэгжүүлэгчид нь “Тогтмол зардал буурна, мотортой ноцолдох шаардлагагүй. Түлшний үнэ литр тутамд 20 төгрөгөөр буурах боломжтой” хэмээн тайлбарлалаа.

ЗАСГААС СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧИЙГ ДЭМЖДЭГГҮЙ ГЭВ

Форумд оролцогчдын хэлж байсан нэг шүүмжлэл нь эрчим хүчний үнэ. Тэд эрчим хүчний үнэ бодитой биш гэцгээсэн юм. Эрчим хүчний үнийг төрөөс барьж байгаа нь ногоон эрчим хүчний бодлогод сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай гэсэн хардлага ч сонсогдож байв. Батлагдсан хуулийн дагуу сэргээгдэх эрчим хүчний санг байгуулах хэрэгтэй гэсэн саналыг хэд хэдэн оролцогч онцолсон.

Форумын үеэр “Эвридэй ферм” компанийн захирал Р.Жигжид “Дэлхийн эдийн засаг энэ онд дөрвөн хувиар өснө гэсэн таамаг гарсан. АНУ-ын Төв банк, Европын холбоо гэх мэтчилэн томоохон байгууллагууд эдийн засгийг тэлэх бодлого явуулж байгаа. Үүнээс гадна сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжсэн хандлага ч түгээмэл байна. Гадаад орчин ийнхүү тааламжтай байхад дотоод орчин ямар байх вэ гэдгээ бодох цаг болсон. Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуульд өөрчлөлт оруулахыг анхааралтай ажиглаж байна. Монголд сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл ханаж байна. Засаг дэмжиж байна гэдэг л дээ. Гэхдээ бодит байдал дээр тэгж чаддаггүй. Үйлдвэрлэгчид асуудлаа бүрэн шийдэж чадахгүй хэвээр байгаа” гэсэн юм. Сэргээгдэх эрчим хүчний энэ жилийн форумаар сэргээгдэх эрчим хүчний хуулийг илүү боловсронгуй болгох чиглэлд онцгой анхаарсан нь анзаарагдаж байлаа.

Тог нь үнэгүй, шатахуун түгээх станцтай болох боломжийг Сопоко компанийн төлөөлөл танилцуулав.

Ц.СҮХБААТАР: УСАН ЦАХИЛГААН СТАНЦ БАРЬЖ БАЙЖ СЭРГЭЭГДЭХ ЭРЧИМ ХҮЧЭЭБҮРЭН АШИГЛАЖ ЧАДНА

Монголын анхны салхин станцын бүтээн байгуулалтыг хийсэн “Клин энержи” компанийн гүйцэтгэх захирал Ц.Сүхбаатараас форумын талаарх байр суурийг нь сонирхлоо.

---

-Сэргээгдэх эрчим хүчний форумын үеэр яригдсан сэдэв, асуудал бодит байдалтай хэр нийцэж байна вэ. Энэ жилийн форумын онцлог нь юу байна?

-Урьд жилүүдийн форумууд ерөнхийдөө сэргээгдэх эрчим хүч чухал учраас дэмжье гэсэн уур амьсгалтай өрнөж байсан. Энэ жилийн форумын онцлог бол сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглаад явахад гарч буй хүндрэлүүдийн талаар нэлээд бодитой хандаж ярилаа. Маш чухал хандлага. Учир нь сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглаад чадал нь нэмэгдээд явахаар хүндрэлтэй талууд гарч ирдэг. Жишээ нь нар, салхины эрчим хүчийг ашиглахад хэрэглээ их үед нар, салхигүй байх магадлалтай. Хэрэглээ бага үед нар гарахгүй. Нөгөө талаар шөнийн цагаар салхитай байх нь бий. Үүнийг тохируулах асуудал их чухал. Энэ асуудлыг голчлон ярьж байна.

-Эрчим хүчний хуримтлуурыг ярьж байгаа нь сонирхолтой санагдлаа. Энэ хэр чухал асуудал гэж та бодож байна вэ?

-Эрчим хүчний хуримтлуурыг голчлон ярьж байгаа нь маш чухал. Гэхдээ эрчим хүчний хуримтлуур нэлээд үнэтэй. Хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Тэр утгаараа төрийн дэмжлэг гарцаагүй хэрэгтэй. Үүн дээр төр, хувийн хэвшил хамтран ажиллавал үр дүн гарна. Мөн сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглахад усан цахилгаан станц маш чухал. Эгийн голын усан цахилгаан станц, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станц гэх мэт том чадлын усан цахилгаан станц баригдвал бид сэргээгдэх эрчим хүчээ 100 хувь ашиглах боломж бүрдэнэ. Энэ талаар форумын үеэр нэлээд ярьж байна.

-Сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ өндөр гэсэн шүүмжлэл бий. Энэ асуудлыг шийдэх ямар гарц байна вэ?

-Эрчим хүчний үнийг зориудаар барьж байна. Яг бодит өртөг нь одоогийн борлуулж байгаа үнээс өндөр учраас сэргээгдэх эрчим хүчний үнэ өндөр юм шиг харагддаг. Таван жилийн дараа энэ байдал өөрчлөгдөнө.

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Товуугийн Насанбуянтай ярилцлаа. “Орь залуу нас”, “Мичид шүргэх Алтай”, “Нисгэгчийн дуу” гээд олон сайхан бүтээлийн эзэн тэрээр наян насны босгонд ойрхон ирсэн ч өнөө л дэгжин ганган, эрхэмсэг залуу хэвээрээ. Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Гонгорын Хайдавын үүсгэн байгуулсан дуурийн театрын дэргэдэх дуулаачийн сургуулийг тэртээ жараад оны эхээр төгссөн эл эрхэм Л.Мөрдорж, С.Гончигсумлаа, Ц.Намсрайжав, Ж.Дорждагва, Н.Норовбанзад, Ж.Бадраа нарын аваргуудтай ах дүү, багш шавийн барилдлагатай явсан нэгэн юм.

---

-Хайдав гуайн дуулаачийн сургуулийн анхны төгсөгчдийн нэг бол та. Дуучнаараа нэрд гараагүй, харин дууны уран бүтээл хөгжмийн зохиолуудаараа нэрд гарсан. Яриагаа эндээс л эхэлж таарна?

-Цогзолмаа гуай, Мөөеө багш гээд алтан үеийнхэн ид ханайж байхад миний бие их урлагийн босгыг алхсан хувьтай хүн юм. 1962 оны хоёрдугаар сард тухайн үеийн Улсын ардын дуу бүжгийн ансамбльд дуучнаар шалгуулан орсон. Нэрт уртын дууч Ж.Дорждагва гуай, Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Д.Мяасүрэн багш хоёр намайг “тенор” хоолойтны хэсэгт хуваарилсан. Манай чуулгын ерөнхий найруулагч нь зууны манлай Лувсанжамцын Цогзолмаа багш. Тухайн цагт “Говийн дуу”, “Хангайн дуу”, “Монгол хөгжмийн гайхамшиг” концертуудаа найруулан бүтээж, авьяас билэг нь оргилж байсан үе юм. Хангай, говийн зон олныхоо ахуй амьдралыг дуу хөгжим, бүжгээр илэрхийлэн гаргасан нь үлгэр домгийн ертөнц мэт санагдаж байсан сан. Цооцоо багш бол миний урлагийн анхны зам мөрийг гаргасан хүн яалт ч үгүй мөн. 1964 онд Монголд анх удаа дуулаачийн дээд сургууль дуурийн театрын дэргэд байгуулагдсан. Урлагт хайртай хот, хөдөөгийн олон зуун хүүхдээс 12 хүүхдийг шилж сонгож авсны нэг нь би. Манай ангийнхан гэвэл төрийн шагналт, ардын жүжигчин, зууны манлай дуурийн дуучин Хорлоогийн Уртнасан, Монголын дэлгэцийн урлагт их жанжин Сүхбаатарын дүрээр мөнхөрсөн дуурийн дуучин, гавьяат жүжигчин Ц.Дашнамжил, гавьяат жүжигчин нэрт дуучин Д.Баадайжав, гавьяат багш Ерөө гээд байна. Хайдав багш Москва хотноо дуулаачийн сургууль дүүргэж ирээд тавин таван оноос дуулаачийн үндэсний сургууль байгуулахыг санаачилсан байдаг. Хүсэл мөрөөдөл нь есөн жилийн дараа биелэлээ олсон нь тэр. Ардын жүжигчин Ц.Пүрэвдорж, А.Загдсүрэн, “Зэрэг нэмэх”-ийн Долдой буюу гавьяат жүжигчин Д.Жамьянжав, “Ардын элч”-ийн Ариунаа буюу П.Цэвэлсүрэн нараар бид дуулаачийн мэргэжил, төрийн шагналт удирдаач Жамьянгийн Чулуун, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ламзавын Ванган нараар театр хөгжмийн урлагийн онол заалгаж байсан гээд бодохгүй юу. Түүн шиг том аз тавилан гэж байх уу.

-Монголын нисэх хүчний сүлд дуу “Нисгэгчийн дуу”-ны хагас зуун жилийн ой эл өдөр тохиож байна. Дууны шүлгийн нэрт мастер Лувсангийн Дагвадорж гуайн шүлэг уг бүтээл хэрхэн төрснийг сонирхуулахгүй юу?

-Дуулаачийн сургуулиа төгсөхөөсөө өмнө би чинь “Төгсөх ангийн танго” гээд хэд хэдэн дуу хийчихсэн байв. Завхан аймгаас Улаанбаатар руу онгоцоор нисч явах ахуйд “Нисгэгчийн дуу” төрөх үүдэл санаа тавигдсан. Миний бие хөгжмийн сургуулийн гадаад оюутнуудтай Завханд тоглолтоор очоод буцаж явсан юм.

Онгоцны үйлчлэгч ирээд “Таныг манай нисгэгч уулзъя гэж хэлүүллээ. Урлагийн хүмүүс яваа, хөгжмийн зохиолч явна гээд манайхан баяртай байна” гэдэг юм. Би бүр алмайрч, гайхаж хоцорно биз дээ. Намайг таньж байдаг, хөгжмийн зохиолч гэж өргөмжилж байдаг. Яваад очтол Зулын Юра, Магванжав гээд сургуулиа төгсөөд ирсэн залуухан нисгэгчид угтлаа. Тэд чинь дуу дуулаад л жигүүрт цагаан хөлгөө жолоодож явна. Ямар сайхан санагдсан гэж бодно. Тэр дүр зураг одоо ч миний нүдэнд харагддаг. “Хөгжмийн зохиолч хүн байна даа, нисгэгч бидний тухай нэг сайхан дуу хийгээч. Бид түүнийг чинь дуулаад нисч явъя” гэж хэлж билээ. Юра маань сэрүүн тунгалаг байгаа. Агаарын хөлөгт ийм санал хүлээж авсан би нисгэгчийн дууны хөгжим, ая данг олох гэж хоёр жилийн хугацаанд бодож, эрэлхийлсэн. Өнөө найзууд маань намайг онгоцоор авч явна, би гэдэг хүн боломж л гарвал нисэх рүү туушиндана. Одоогийнх шиг засмал зам, унаа тэрэг гэж байсангүй. Шугамын автобусаар л тууж очно. Өдөр нисэх онгоцны буудал руу явж байтал онгоц хөөрөөд тэртээ уулсын дээгүүр нисч яваа нь харагдана. Тухайн мөчид л хүчирхэг аялгуу далбилзаад ороод ирлээ. Тэр дор нь нотлоод авах нь мэдээж. Хөгжмөө биччихээд хэнээр шүлгийг нь бичүүлэх вэ гэдэг асуудал босч ирнэ. Тэр үед дууны шүлгийг ид бичиж байсан “хар” Дагвадорж дээрээ яваад очлоо. Би хоёр чинь чуулгад хамт дуучид байсан. “Миний нутаг сайхан аа” гэж дуу өмнө нь хамтарч хийсэн байв. Нэгнээ мэдэх нөхөд учир түүндээ хэллээ. Тэгтэл “Жигүүртэн хүрээгүй уулсын

Оргил тэргүүн дээгүүр

Жилдээ хүрэмгүй газарт

Өдөртөө нисээд ирэхээр

Мөнгөн цагаан хөлөг минь

Дүүлж явнаа хө

Мөнгөн цагаан хөлгөө бариад

Дуулж явнаа би…” гээд хүчирхэг сайхан шүлэг бичээд өгдөг юм.

-Дашням гуай мөн л хүчирхэг сайхан дуулж амьдруулсан даа?

-Түүнтэй ярих юм биш. Дашнямыг би өөрөө олж дуулуулсан. Ер нь би өөрийнхөө бүтээлийг хэнээр дуулуулах вэ гэдгээ өөрөө л сонгодог. “Насанбуян багш, хориместр хүн. Дуугаа нэр алдартай ардын жүжигчдээр дуулуулах бүрэн боломжтой. Гэвч тэгдэггүй, тухайн бүтээлээ жинхэнэ амьдруулж чадах дуучныг олдгоороо онцлогтой” гэж Жанцанноров “Зүрхэнд мөнхөрсөн аялгуу” нэвтрүүлгийнхээ дундуур хэлж байна лээ. Тэр үнэн юм. Цэргийн ансамбльд концерт үзэж суутал Дашням дуулж байна. Ээ мөн сайхан хоолой. Яг л миний “Нисгэгчийн дуу”-ны хоолой мөн дөө. Тэрээр миний ертөнцийг гүн гүнзгий ойлгож чадсан, би өөрөө ч ойлгуулж чадсан байх. Тэгж л Дашням дуулж радиогийн алтан фондонд бичүүлсэн. Жаран найман онд төрсөн дуу минь өдгөө 50 жилийн ойтойгоо золгож байна. Монголын нисэх хүчний сүлд дуу болсонд нь уран бүтээлчийн хувьд баярладаг. Зөвхөн эрчүүд л дуулах ёстой юм шиг санагддаг байсан. Сүүлийн үед эмэгтэйчүүд хүртэл ямар гоё дуулж байна вэ. Аргагүй л тэнгэртэй дуу юм даа гэж бодогддог.

-“Мичид шүргэх Алтай” гэж мөн л сайхан дуу бий. Мэдээж та өндөр их Алтайн уулсыг халиаж явахдаа бичсэн байлгүй?

-Соёлын яамны сайд Лодойдамба гуайн шийдвэрээр би Алтай чуулгад томилогдсон. Хатуу ширүүн байгаль, сүрлэг их уулс бүхий Алтайтай золгож байгаа минь тэр. Манай чуулгынхан бригадаар явна аа. Бигэр сумаас гараад Цээл сум руу явж байхад “Мичид шүргэх Алтай” дууны аялгуу урсаад л ороод ирсэн. Энэ дууны шүлгийг Батсүрэн бичсэн. Ардын жүжигчин Д.Жаргалсайхан анх симфони оркестртой дуулсан юм. “Мичид шүргэх Алтай, миний уулсын тэргүүн, Унаган бидний өлгий, шунхан улаан уулууд” гэж сайхан үгтэй. Олон хүн дуулсан. Дашням маань сайхан дуулсан. Сүүлд миний шавь улсын начин С.Эрхэмбаяр дуулсан. Өөрөө Алтайн их уулсын дунд төрж өссөн болоод тэр үү, сайхан дуулсан. Би чинь бага залуугаасаа одот сансар огторгуйг мөрөөдсөн хүн юм. Д.Нацагдоржийн “Холхи газраас гялалзан харагдагч өнгөт од оо, хязгааргүй огторгуйн дунд зугаалагч олон улаан оч оо” гэх шүлгийг дандаа уншдаг байсан. Тэр шүлгийн зөн совин ч юм уу “Нисгэгчийн дуу”, “Мичид шүргэх Алтай”, “Газар тэнгэрийн хүү”, “Юрий Гагарин” тэргүүт олон дууны аялгуу хийсэн байдаг.

-Жамцын Бадраа гуайтай ойр явсан. Хоёр жилийн өмнө зуун насных нь ой тохиож байсан. “Орь залуу нас” бол та хоёрын оргил бүтээлийн нэг мөн дөө?

-Бадраа багшаар анх хичээл заалгаад л биширч шүтсэн. Тэр хүнд мэдэхгүй юм гэж бараг л үгүй дээ. Урлаг соёл, хэл шинжлэл, өв уламжлал, нутаг ус гээд бүхий л сэдвээр өргөн хүрээнд ярина. Үнэхээр Монголын өв соёлыг нэвчтэл шингээсэн судар шиг хүн байжээ. Олон мянган шавь нар дундаас Бадраа гуай намайг өмчилж авсан. Миний нэрийг хүмүүс сайн мэдэхгүй, Жамцын Бадраагийн шавь гэж дуудуулж явсан он жилүүд бий. Энэ тухай Мэнд-Ооёо, Саруулбуян нар бичсэн удаатай. Би чинь Бадраа багшийнхаа гэрт нь хүртэл амьдарч байлаа. Бадар-Ууган гэж киноны авьяаслаг найруулагч, урлагийн нэгэн сод хүүд би анх гитар зааж өгсөн. “Ууганд чи гитар зааж өг” гэж багш хэлснээр дэвтрийн цааснаа нотны таван шугам татаж гитарын үелээсийг тэмдэглэн зааж өгч байв. Их хурдан сурсан, маш их мэдрэмжтэй, алиа хошин зантай хүү байж билээ. Дараа нь Ленинград хотын Соёлын дээд сургуулийг дүүргэж ирэхдээ гитарыг маш мундаг эзэмшсэн байсан. Өөрийн өвөрмөц онцлогтой, уран тансаг, сонирхолтой хувилбаруудыг чадамгай гаргаснаараа шинэ урсгалыг бий болгосон юм. Сүүлд “Улаанбаатарын агаар” хэмээх аав бид хоёрынхоо дууг Дуламсүрэнтэй хамт гитартай дуулсан. Бадар-Ууганы хүү Наранзун гэж орчин үеийн романтик, тэнгэрлиг залуу бий. Бас л надад хөгжмөө сонсгож үзүүлдэг. Багшийн гэргий Бадарч эгч айхтар дэг журамтай хүн. Тэр хүнийг би ээж шигээ санаж, хайрлан дээдэлж явдаг юм. Жанцанноров бид хоёр хоёулаа л очно.

-“Орь залуу нас” дууны шүлэг бол ер бусын тансаг?

-“Тас хар огторгуй нойрсон тайваржаад

Танан эрдэнэ гялалзан одод чуулалдахаар

Орь залуу нас саран шиг туяа цацаад

Орчлон хорвоогийн зулайд нь гэрэлтэнэ…” гээд эхний бадаг нь эхэлнэ. Цаашлаад

“Цас цайж замбалзгүй цацаг сагсалзаад

Цайрдсан толь шиг цанхилзан уул ус жаварлахаар…” гээд үргэлжлэхээр би ойлгохоо больж эхэлнэ. Энэ дууны аялгууг би эхлээд биччихсэн байсан. Түүнээ Бадраа багшид сонсгосон юм. Хөгжмийн асар нарийн мэдрэмжтэй хүн. Шүлгийнх нь үгэнд зохицох гэж би мөн ч тэлэгдсэн дээ. Гэхдээ жаахан ноцолдоод үзтэл болмоор ч юм шиг. Тэгээд л би дуугаа Янжиндуламд өгөхөөр болсон. Нөгөө л дуучнаа өөрөө сонгож авдаг зангаараа түүнд өгсөн юм. Янжиндуламын “Сүүмийн сүүмийх алс тэртээд сүргээ хариулж яваа…” гээд аавын тухай дууг нь Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны их хурлын үеэр бүгд шүүмжиллээ. Тэгэхээр нь би “Та нар буруу ойлгоод байна. Энэ бол маш өөр дуу” хэмээн өмөөрөөд барьж идүүлэхээ алдсан. Гэвч Янжиндуламаар дуулуулна гэсээр байгаад дуулуулсан. “Насанбуян багш аа, би чадах уу” гэж зүрх алдаж байсан, хөөрхий минь. Тэр сайхан дуучин эмэгтэйг манайхан элдэв дээдээр хэлж, сүүлдээ архи дарсанд орж гунигтайгаар төгссөн. Янжиндуламаа бодохоор би өрөвдөөд байдаг. Ерээд оны эхээр санагдана, намайг соёлын төв өргөөнд багш байхад Янжиндулам жигтэйхэн айхтар царай зүстэй ирж билээ. Үүдний жижүүр оруулахгүй гээд. Наад чинь миний шавь гэж хэлж байж оруулсан юм. Хоёр шил архи даавуунд боогоод барьчихсан ирсэн. Манайд ирээд надад мөргөдөг байсан нь Дашням, Янжиндулам хоёр юм. Аргагүй л авьяастай хүмүүс байсныг ард түмэн мэднэ.

-Монголын хөгжмийн урлагт хүүхдийн дууны нэг томоохон төлөөлөгч та билээ. Тэр тухай асуулгүй өнгөрч боломгүй?

-Миний бие наян онд хүүхдийн дууны “Нарны баясгалан” хамтлаг байгуулсан. Тэр ахуй цагаас хойш хүүхдийн гэгээн ертөнцөд бүтээлээ туурвиж ирсэн. “Хүмүүс ээ хүүхэд байх сайхан”, “Гэгээн наран”, “Тэнгэрт хоёулаа наадъя”, “Дэлхийн бүх хүүхдүүдийг дуудчихлаа” гээд олон бүтээлээ хүүхэд багачууддаа зориулсан. Ж.Бадраа багштай “Увсын магтуу”, “Зулай цагаан Алтай”-гийн З.Гүнсэн зохиолчтой “Хантайширын магтуу”, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Дамбийн Дашдондовтой “Эрдэнэтийн магтуу”, хүүхдийн зохиолч Данигайн Даваанямтай “Таван эрдэнэ” хүүхдийн дууны магтуу бичжээ. Ингэхэд би Чойжилын Чимид гуайн шүлэг

“Уудам дэлхийн цээжин дээр

Улсын нийслэл олон юм

Улсын олон нийслэл дундаас

Угийн хайртай нэг л би…” хэмээх “Миний нийслэл” шүлэгт хөгжмийн зохиолч Т.Чимэддорж гуайн хүсэлтээр аялгуу бичиж Адарсүрэнгээр дуулуулсан түүхтэй. Адараа тэр үед ятгатай ардын дуу дуулдаг байсан. Харин тэр дууг “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагтай цахилгаан хөгжимтэй дуулсан юм. Таксинд дуугаа дуулж буй клип ч байдаг. Уг дуунаас болж “Ардын дуучин Адарсүрэнг цахилгаан хөгжимтэй орчин үеийн онцгүй дуу дуулуулсан” хэмээн бусдад муу хэлэгдэж ч байлаа. Үнэндээ бол би Адарааг эвдсэн л байхгүй юу. Ийм дуу хийсний дараа Чимид гуай намайг хүндэтгэж хундага тулгасан. Монголын дууны ийм л тэнгэрлиг ертөнцөд амьдарч иржээ. Сүүлд гавьяат багш Ц.Гүррагчаагийн шүлгээр Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа баатартаа зориулсан дуу хийлээ. Нас хэдий ная руу дөхөж яваа ч бүтээл минь ундарсаар байна.