Month: March 2018

Categories
мэдээ нийгэм

Монгол, Казахстаны Засгийн газар хоорондын хуралдаан болж байна

mede

Яг одоо Казахстаны нийслэл Астана хотноо Монгол, Казахстаны Засгийн газар хоорондын долдугаар хуралдаан болж байна. Хоёр дахь өдрөө үргэлжилж буй тус хуралдаанд Монголын талаас Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг тэргүүтэй Ажлын хэсэг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар нарын төлөөлөгчид оролцож байна.

Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны энэхүү хуралдаан нь хоёр жил тутамд зохион байгууллагддаг байсан ч 2014 оноос хойш хуралдаагүй аж. Иймд Засгийн газар хоорондын комисс энэ удаа хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, нийгмийн бүхий л салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд чиглэсэн олон асуудлыг хэлэлцэхээр төлөвлөжээ.

Комиссын Монголын хэсгийн дарга, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг “Өнгөрсөн жил бид Монгол­Казахстаны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 25 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэсэн. Энэ хугацаанд манай хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж ирсэнд сэтгэл хангалуун байна.

Хоёр орны хамтын ажиллагааны чухал механизм болсон Засгийн газар хоорондын комиссын үйл ажиллагаанд манай Засгийн газар өндөр ач холбогдол өгч ирсэн бөгөөд үүний нэг илрэл нь өнөөдрийн хуралдаанд Монгол Улсын Засгийн газрын хоёр ч гишүүн оролцож буй явдал юм” хэмээгээд 2014 онд болсон зургадугаар хуралдаанаас хойш хоёр орны харилцаанд олон чухал үйл явдал болсныг онцлов.

Хоёр талын харилцааг бүх чиглэлээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд улс төрийн харилцаа чухал ач холбогдолтой бөгөөд цаашид хоёр улсын хоорондын дээд болон өндөр түвшний уулзалт яриа хэлэлцээний давтамжийг хадгалах, холбогдох яам, газруудын харилцаа холбоог өргөжүүлэхэд анхаарахыг онцоллоо.

Яг одоо Казахстаны нийслэл Астана хотноо Монгол, Казахстаны Засгийн газар хоорондын долдугаар хуралдаан болж байна. Хоёр дахь өдрөө үргэлжилж буй тус хуралдаанд Монголын талаас Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг тэргүүтэй Ажлын хэсэг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазар нарын төлөөлөгчид оролцож байна.

Худалдаа, эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техникийн хамтын ажиллагааны энэхүү хуралдаан нь хоёр жил тутамд зохион байгууллагддаг байсан ч 2014 оноос хойш хуралдаагүй аж. Иймд Засгийн газар хоорондын комисс энэ удаа хоёр орны худалдаа, эдийн засаг, нийгмийн бүхий л салбарт хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд чиглэсэн олон асуудлыг хэлэлцэхээр төлөвлөжээ.

Комиссын Монголын хэсгийн дарга, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзориг “Өнгөрсөн жил бид Монгол­Казахстаны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 25 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэсэн. Энэ хугацаанд манай хоёр орны найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа амжилттай хөгжиж ирсэнд сэтгэл хангалуун байна.

Хоёр орны хамтын ажиллагааны чухал механизм болсон Засгийн газар хоорондын комиссын үйл ажиллагаанд манай Засгийн газар өндөр ач холбогдол өгч ирсэн бөгөөд үүний нэг илрэл нь өнөөдрийн хуралдаанд Монгол Улсын Засгийн газрын хоёр ч гишүүн оролцож буй явдал юм” хэмээгээд 2014 онд болсон зургадугаар хуралдаанаас хойш хоёр орны харилцаанд олон чухал үйл явдал болсныг онцлов.

Хоёр талын харилцааг бүх чиглэлээр өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд улс төрийн харилцаа чухал ач холбогдолтой бөгөөд цаашид хоёр улсын хоорондын дээд болон өндөр түвшний уулзалт яриа хэлэлцээний давтамжийг хадгалах, холбогдох яам, газруудын харилцаа холбоог өргөжүүлэхэд анхаарахыг онцоллоо.

Categories
мэдээ нийгэм

Өнөөдөр “Дэлхийн эмч нарын баярын өдөр” тохиож байна

emchӨнөөдөр дэлхийн эмч нарын өдөр тохиож байна. Олон улсын эмч нарын өдөр гэхээсээ илүү дэлхийн нийтээр эмч нартаа талархдаг баяр юм. Анх 1933 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдөр Америкийн нэгдсэн улсад тэмдэглэж эхэлсэн түүхтэй ч 1990 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдрөөс албан ёсоор “Үндэсний эмч нарын өдөр” болгон эмч нартаа баярлаж талархсанаа илэрхийлдэг олон улсын өдөр болон өргөжсөн аж.

Манай улсад эмч нарын баярын өдрийг угтан “Алтан чагнуур” ёслолын арга хэмжээ болон “Алтан гарт эмч- Шилдэг залуу” шалгаруулах ёслолын ажиллагаа болох гэж байна. Энэхүү арга хэмжээний үеэр эрүүл мэндийн салбарыг хөгжүүлэх, хүн ардынхаа эрүүл мэндийг сахин хамгаалах үйлст үр бүтээлтэй ажиллаж онцгой амжилт гаргасан эмч нарын хөдөлмөрийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх, эмчилгээ, оношилгоо, үйлчилгээний ажлын шилдэг арга туршлагыг нийтэд сурталчлах, дэлгэрүүлэх зорилготой юм.

Categories
мэдээ нийгэм

М.Тунсаг: 2020 онд элэгний эмгэггүй орон болохоор ажиллаж байна

Эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан, клиникийн профессор, Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвийн тусламж үйлчлгээ эрхэлсэн дэд захирал М.Тунсагтай ярилцлаа.

-Анх эмч болж байсан дурсамжаас тань ярилцлагаа эхлүүлье. Ажлын гараагаа хаанаас эхлүүлж байсан бэ?

-Анагаах ухааны дээд сургуулийг 1985 онд төгсөж эмч мэргэжлийг эзэмшиж байсан даа. Дараа нь Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын эмнэлгээс ажлын гараагаа эхлүүлсэн түүхтэй. Хоёр жилийн дараа Төв аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт дотрын эмчээр ирж 10 орчим жил ажиллаж байлаа. Тэгээд 1994 онд ХӨСҮТ-д тэр үеийнхээ элэгний архагийн тасагт эмчээр анх ажилд орж 24 дэх жилдээ явж байна даа.

-Эмч мэргэжлийг сонгож эзэмших болсон шалтгаан нь юу байсан бол. Тэр дундаа дотрын эмч их нарийн мэргэжил шүү дээ?

-Аав, эрэгтэй дүү хоёроо элэгний хорт хавдраар алдсан л даа. Аав маань эхээс олуулаа. Аавын маань ах, дүү нарын ихэнх нь элэгний өвчний улмаас эндсэн байдаг. Энэ өвчний улмаас дотны хүмүүсээ алдсан учраас элэг, цөсний эмчийн мэргэжлийг сонгосон. Эзэмшсэн мэргэжлээрээ олон жил ажиллаж элэгний өвчинтэй тэмцэж байна.

-ХӨСҮТ-ийн дэд захирлын албанд хэдэн онд томилогдсон бэ?

-Анх 2008 онд Хүний нөөцийн албаны даргаар томилогдож ажиллаж байсан. 2009-2013 он хүртэл эмчээр ажиллаж байгаад 2013 оноос өнөөдрийг хүртэл эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ эрхэлсэн дэд захирлын албыг хашиж байна. 33 жил эрүүл энхийн салбарт хүчин зүтгэсэн туршлагадаа тулгуурлаж энэ албыг хашиж байна даа.

-Таны ажлын арга барил юу вэ?

-Дарга удирдагч хүн өөрөө хүнтэй зөв харьцаж ажилтныхаа зовлон жаргалыг ойлгож байх хэрэгтэй. Удирдагч хүн эхлээд бусдыг сайн сонсдог байх хэрэгтэй.

Манай эмнэлэг 800 гаруй ажилтантай. Тэр болгоны зан төрх өөр өөр байдаг. Түүнд тааруулж харьцаж байж ажил амжилттай явна шүү дээ. Ажилтнаа маш сайн ойлгож, дэмжиж, урамшуулж байх нь чухал. Хүн чинь урмын амьтан. Жижигхэн юманд баярлаж ажиллах урам зориг аваг байхгүй юу. Миний ажлын арга барил хүний эвийг олж ажиллах.

-ХӨСҮТ-д сүүлийн үед ямар шинэчлэл хийгдэж байна. Энэ эмнэлгийн онцлог давуу тал нь юу бол?

-ХӨСҮТ бол онцгой объект, хагас цэрэгжилтийн зохион байгуулалттай төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн эмнэлэг. Ямар нэгэн халдварт өвчний дэгдэлт буюу улс орныг хамарсан гамшиг гарахад бид бэлэн байх ёстой. Манай үүрэг зорилго бол халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, оношлох, эмчлэх. Бид хөдөө орон нутаг, нийслэлийн өрх дүүргүүдийг мэргэжил, арга зүйгээр хангадаг. Үүнээс гадна ЭМЯ-нд бодлогын бичиг баримт боловсруулахад гол үүрэг гүйцэтгэдэг, сургалтын том суурь эмнэлэг.

-ХӨСҮТ-д нийт хэдэн төрлийн хагалгаа хийдэг вэ?

-Уушгины болон уушгины бус гэсэн сүрьеэ өвчин байдаг. Иймээс уушгины хагалгааг хийж байна. Уушгины бус сүрьеэний хагалгаа гэхлээр нурууны, булчирхай авах гэх мэт мэс ажилбаруудыг бүгдийг нь хийж байгаа

-Энэ эмнэлгээр жилд хэд орчим хүн үйлчлүүлдэг вэ. Иргэдийн гол өвчлөл юу байдаг бол?

-Манай эмнэлгийн яаралтай тусламжийн тасгаар бага насны хүүхдийн тууралтат халдварт өвчин, мөн гэдэсний халдвар, вирусын гаралтай элэгний өвчтэй хүмүүс зонхилон ирдэг. Хүүхдүүд тууралтат халдварт өвчин тусч ирдэг нь сэтгэл эмзэглүүлдэг шүү. Мөн вирусийн гаралтай элэгний өвчлөл их тохиолддог. Дээрээс нь бэлгийн замын халдварт өвчлөл болон сүрьеэгийн өвчлөл их байгаа. Манай эмнэлэг 550 ортой, үүнээс 200 оронд нь сүрьеэтэй хүмүүсийг авч эмчилдэг. Сүрьеэ өвчин нь нас баралтаараа бүх халдварт өвчний тэргүүнд байна. Энэ бол маш их сэтгэл зовоож байгаа асуудал. Жилдээ 4000 гаруй хүн сүрьеэгийн шинэ халдвараар өвдөж байна. Ялангуяа хүүхдүүд их өвдөж байгаад эмзэглэж байдаг. Сүрьеэгээр өвдсөн хүмүүсийн ихэнх нь хүндэрч ирж, мэс засалд ордог.

-Хүүхдийн тууралтат өвчлөл их байгаагийн гол шалтгаан нь юу вэ. Эцэг эхчүүдийн хүүхдэдээ тавих хараа хяналт сул байна уу?

-Тууралтат халдварт өвчин олон янз байдаг. Мөн хоол хүнсээр дамждаг халдвар буюу гэдэсний халдварт өвчин буурахгүй байна. Энэ нь бохир гараар халдварладаг учраас эцэг эх, асран хамгаалагчдын хариуцлагатай салшүй холбоотой.

Мөн хүнсний аюулгүй байдал алдагдсан нь халдварт өвчин тусах гол шалтгаан болж байна. Дэлгүүр хоршоогоор ороход тодорхой шошго, тэмдэг байхгүй, хадгалалтын горим алдагдсан олон бүтээгдэхүүнийг хүүхдүүд авч хэрэглэж байгаа харагдах юм. Дээрээс нь хотын захын гэр хорооллын амьдрах орчин бохир байгаа нь халдварт өвчин үүсэх бас нэг шалтгаан болж байгаа. Энэ нь айл өрхийн амьжиргаатай холбоотой.

-Элэгний өвчнөөр манайд олон хүмүүс өвчилж байгаа. Энэ өвчлөлийн эсрэг ямар үйл ажиллагаа зохион байгуулав. Цаашид яаж ажиллахаар төлөвлөж байна?

-2017 онд Эрүүл мэндийн салбарын хийсэн хамгийн том ажил бол Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт багтсан “Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлсэн явдал. 2016 оны есдүгээр сарын 13-наас ХӨСҮТ анх удаа С вирусийн ачааллыг тоолох шинжилгээ, С вирусийн эмийг эрүүл мэндийн даатгалд оруулах ажлыг эхлүүлсэн. ХӨСҮТ-ийн лаборатри бол улсын хэмжээнд магадлан итгэмжлэгдсэн. Шинжилгээний гадаад хяналтаа Австрали улсад хянуулдаг.

Манайх бусад төрийн болон төрийн бус 22 лабораторт чанарын хяналт тавьж гэрчилгээ олгосон. Өнөөдөр бид “Элэг бүтэн Монгол” төслийн хүрээнд олон хүний “С” вирусийг нь тоолж, шинжилгээ хийж, хэрэгцээтэй эмийг нь уулгаад элэгний өвчлөлөөс сэргийлж чадсан. C вирусийн эсрэг эм уусан хүмүүсийн 99 хувь нь үр дүнгээ өгч, вирус тоологдохгүй болсон. 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 4-нд Элэг бүтэн Монгол хөтөлбөрийн хоёрдугаар шатны нээлт болох гэж байна. Энэ үйл ажиллагаанд манай төв тэргүүлж оролцоно.

-Ер нь элэгний өвчлөл манай улсад дэлгэрсэн гол шалтгаан нь юу вэ. Бидний хэрэглэж буй хоол хүнстэй холбоотой юу?

-1970-аад оны үед бид зүү, тариур дамжуулж хэрэглэсний улмаас халдварт шар өвчин гарсан. Үүний хор уршиг гарч 2000 оноос хойш олон залуус элэгний өвчөлөөр нас барсан. Харамсалтай нь тэр үед вирусийн эсрэг эм байгаагүй л дээ. Одоо бид 2020 онд элэгний эмгэггүй орон болох зорилго тавиад ажиллаж байна. Энэ зорилгод хүрэхэд саад болж буй хэд хэдэн бэрхшээлийн нэг нь эмийн аюулгүй байдал алдагдсан явдал. Өнөөдөр өвдөлт намдаах эмийг бага насны хүүхдэд өгч байгаа нь элгийг өвчлүүлж байна. Мөн Монгол эрэгтэйчүүдийн архины хэрэглээ асар өндөр байгаа нь элгийг өвчлүүлэх гол шалтгаан. Вирусийн гаралтай өвчлөлийг бол бид шийдэж байгаа. Ирээдүй болсон залуус архийг хэтрүүлэн хэрэглэж эрүүл мэндээ устгаж байгааг нь хараад харамсдаг. Залуус ч гэлтгүй өсвөр насныхан ч энэ ундааг хэрэглэж байгаа нь ирээдүйгээ баллаж байгаа хэрэг. Үүнийг ухаарах хэрэгтэй.

-Эрүүл мэндийн салбарт 30 гаруй жил ажилласан хүний хувьд сэтгэл эмзэглэж явдаг олон зүйл байдаг болов уу?

-Сүрьеэгийн өвчлөл. Бид өнөөдөр энэ асуудлыг Засгийн газрын шийдвэр гаргах түвшний хүмүүст байдлыг танилцуулдаг. Бид улсын үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд сүрьеэгийн асуудлыг ярьж шийдвэрлэхгүй бол ихэнх залуучууд сүрьеэгээр өвчилсөн байдаг. Сүүлийн үед бага насны хүүхдүүд сүрьеэгээр өвдөж хүндэрч ирээд нэг ч хонолгүй нас барах тохиолдол олон гарч байгаа. Энэ бол нийгмийн ядууралтай холбоотой.

Нэмээд хэлэхэд бэлгийн замын өвчлөл өндөр байгаа нь сэтгэл эмзэглүүлдэг. Үүний шалтгаан нь энэ олон дэн буудал, замбараагүй архидалттай холбоотой. Залуус эрүүл мэнддээ анхаардаггүй, мөн хийж бүтээх насандаа залуус гадны орныг олноор зорьж байгаа нь гэр бүл салалтад хүргэж байгаа. Үүний хохирогч нь хүүхэд. Үүнийг би эмч хүний хувьд хэлэхгүй байхын аргагүй.

-Эмч мэргэжлийн сайн сайхан нь юунд оршдог юм бэ?

-Эмч мэргэжлийн хамгийн сайхан нь хүнд өвчтөн орж ирээд эрүүл болоод талархснаа илэрхийлээд гарах юм даа. Эмч хүн сайхан инээмсэглэж ороод мэндлэхэд өвчтөн сэтгэлээрээ илааршиж байдаг.

-Эрүүл мэндийн салбарт олон жил тууштай ажиллаж хөдөлмөрлөснийг тань үнэлж олон шагнал өгсөн болов уу. Тэнд өлгөсөн “Алтан чагнуур” шагнал анхаарал татаж байна?

-2004 онд H1,N1 халдаврын голомтод ажиллаж эрүүлийг хамгаалахын тэргүүний ажилтан тэмдгээр шагнуулсан. Дараагаар нь 2012 онд миний хийж бүтээснийг төрөөс үнэлж “Алтан гадас” одонгоор шагнасан. Тэнгэрт гялалздаг од энгэрт гялалзахад баярладаг юм байна лээ. Миний аав 1972 онд энэ одонгоор шагнуулж байсан нь одоо ээжид хадгалаастай байдаг. 2013 онд “Алтан чагнуур” авсан. Энэ бол эмч хүний хувьд гавьяат авсантай тэнцэх хамгийн том шагнал гэж би боддог.

О.ДАШНЯМ

Categories
мэдээ спорт

Монгол, Маврикийн шигшээ хоёр дахь тоглолтдоо тэнцлээ

Монгол, Маврикийн хөлбөмбөгийн багууд өчигдөр 18:00 цагт албан бус тоглолт хийж, тэнцээ байгууллаа. Тоглолтын 11 дэх минутад Б.Балжиннямын дамжуулалтаар О.Мөнх-Оргил мөргөж гоол оруулан, манай шигшээ тэргүүлж эхэлсэн. Өнгөрсөн тоглолтод гараанд гарсан 10 тоглогч өнөөдрийн тоглолтын эхнээс тоглоогүй юм. Хоёр тоглолтод гараанаас оролцсон ганц тоглогч болох О.Мөнх-Оргилын оруулсан гоолоор, манай шигшээ эхний үед 1:0-ээр тэргүүлэв.

Сүүлийн хагаст хоёр баг ээлж дараалан аюултай довтолгоонуудыг өрнүүлж байсанбөгөөд Маврикийн шигшээгийн ахлагч Лангуэ 54 дэх минутад торгуулийн талбайн гаднаас гоол оруулсан юм. Түүний гоол шийдвэрлэх үед орсон ганц гоол байж, багууд үндсэн цагт 1:1-ээр тэнцлээ.

Хэдийгээр хожил авч чадаагүй ч дэлхийн чансаагаар 30 гаруй байрын урд бичигддэг Маврикийн багтай хоёр тоглосон нь манай залууст том туршлага боллоо. Дараагийн удаа оролцох тэмцээнд энэхүү хоёр тоглолтоос олж авсан туршлага үр өгөөжөө өгнө гэдэг нь эргэлзээгүй юм.

Categories
мэдээ улс-төр

Л.Болд: Олон улсын парламентын холбоо С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотой ажлын хэсэг гаргаж намар дахин хэлэлцэнэ

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-Олон улсын парламентын холбооны хурал Женев хотноо болсон. Энэ удаагийн хуралдааны онцлог юу байв. Манайхны хувьд анхаарал татдаг сэдэв мэдээж төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насаа алдсан асуудал дээр Олон улсын парламентын холбоо ямар байр суурь илэрхийлэх бол гэдэг хандлага байдаг. Хуралд оролцоод ирсэн хүний хувьд байр сууриа хуваалцахгүй юу?

-Монгол Улс 1990 онд ардчилсан парламенттай болсноор Олон улсын парламентын холбоонд илүү хамааралтай болсон. Парламентын бүлгэмийн даргаар ардчиллын удирдагч С.Зориг сонгогдсоноор энэ байгууллагад Монгол Улс бүрэн эрхтэй, өөрийн байр суурьтай оролцдог, бидний үгийг сонсдог болсон юм. Миний хувьд 1996-2000 онд Ардчилсан нам олонх байхад үйл ажиллагаанд нь идэвхтэй оролцдог байлаа. Монгол Улсад Ази Номхон далайн бүлгийн хурлыг нь хийж байсны дээр гүйцэтгэх хороонд нь сонгогдож байсан. С.Зориг бусдын гарт амиа алдсан. Олон улсын парламентын холбооны нэг гол үүрэг нь дэлхий нийтэд ардчилсан зарчим, ард түмний төр, парламентын гишүүнийг хамгаалах байдаг.

Бид халдашгүй эрх гээд хийсвэр зүйл ярьж, баахан гэмт хэрэгтнүүд Их хуралд орж ирээд нуугдчихсан мэт ярьдаг л даа. Гэмт хэрэгтнүүд Их хурлын халхавчин доор байж таарахгүй. Үүнийг эсэргүүцсэний төлөө парламентын гишүүн амь нас, эд хөрөнгө, эрх ашгаараа хохирч болохгүй л дээ. Үүнээс Олон улсын парламентын холбоо хамгаалдаг.

2001 оноос чуулган, байнгын хороогоороо энэ асуудлыг байнга хэлэлцдэг. Энэ удаа 50 дахь тогтоол нь гарлаа.

-С.Зоригийн хэрэг дээр үү?

-Энэ удаагийн тогтоол С.Зоригийн бусдын гарт амиа алдсан хэргээр гарсан. Өмнө нь манай улсад казино тоглосон гэж хэдэн гишүүнийг хорьсон, Л.Гүндалайг барьсан ч гэдэг юмуу, Монголтой холбоотой тохиолдлууд байсан. Монголын талаас бид мэдээлэл өгч, мэдээлэл авч, шийдвэрийнх нь дагуу зөвлөмжийг нь судалж хэрэгжүүлэх тал дээр хариугаа танилцуулдаг. Олон улсын парламентын холбооны хавар, намрын чуулган жилд хоёр удаа болдог. Хаврын чуулганаараа дэлхий дахины өмнө тулгамдсан томоохон асуудлуудыг бүгдийг нь ярьсан. Дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байгаа дүрвэгчдийн талаар үндсэн асуудал болгон хэлэлцсэн.

Израйль, Палестинаас эхлээд бүс нутгууд дахь зөрчлүүдийн талаар ярилцлаа. Энэ удаагийн хуралд 150 гаруй орны 740 парламентын гишүүн цугласан. 60 гаруй орны парламентын спикер ирж байна. Мөн тооны парламентын дэд дарга нар оролцсон. УИХ гадаад харилцаандаа нэг их мөнгө зардаггүйн нэг шалтгаан нь Олон улсын парламентын холбооны энэ хурал байдаг. Заавал хоёр орон бие биедээ айлчлаад байх шаардлагагүй. Шаардлагатай уулзалтуудаа энэ үеэр хийчихдэг. 20 гаруй удаагийн хоёр талын томоохон уулзалтуудыг бид хийгээд ирлээ. Олон улсын парламентын холбооны хурал төлөвлөсөн үр дүндээ хүрсэн гэж ойлгож болно.

-С.Зориг бусдын гарт амиа алдаад 20 жил боллоо. Олон улсын парламентын холбооны хурал болгоны үеэр уг хэрэг сөхөгддөг. Энэ жил С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор дүгнэлт гаргасан гэж байсан л даа. Дүгнэлтийн гол агуулга юу байв?

-Өмнө нь хэрэг илрээгүй байсан учраас хэргийн явц удааширч байна. Илрүүлэхгүй байх ямар шалтгаан байна гэдэг байлаа. С.Зориг агсан амиа алдаад 20 жил болох гэж байна шүү дээ. Энэ жилийн тухайд анх удаа хэрэг илэрсэн, хэрэг үйлдсэн гэх хүмүүс нь ял эдэлж байна гэсэн нөхцөлтэй байгаа. Тогтоол танилцуулгад байгаагаас нь үзвэл манайх нээлттэй, ойлгомжтой, бүх асуултад нь хариулт өгсөн байдлаар ажлын хэсгийг хангалттай ажиллах нөхцөлөөр хангаж чадаагүй байна лээ. Үүний цаана нэлээд олон тогтоол, зөвлөмжүүд эргээд ороод ирчихэж байгаа юм. Хамгийн гол нь захиалгат хэрэг гэж яллачихаад захиалагчийг нь яллаагүй байж гүйцэтгэгчийг нь яллачихаар аль ч түвшинд аваад үзсэн эргэлзээ байгаа биз. Шүүхийн шийдвэрийнхэн ял эдэлсэн хүмүүстэй уулзуулахгүй цааргалсан байдалтай байгаа. Уг нь Монгол Улс олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэн хамтран ажиллах ёстой. Тиймээс нөгөө талдаа буруу зөрүү ойлголт төрүүлэхээр зүйлс байна.

Гол үр дүн нь ямар ч байсан тогтоол гаргалаа. Зөвлөмж тавигдаж буй асуудлууд нээлттэй байгаа зүйлсээ нэлээд тодорхой илэрхийлсэн. С.Зоригийн хэргийн дийлэнхийг нууцаас гаргасан. Мэргэжлийн хүмүүсээр хэргийг уншуулаад, тодорхой судалгаа хийгээд, хүмүүстэй нь уулзуулсан гэх мэтчилэн хэргийн цоо шинэ нөхцөл байдал үүссэн гэдгийг бид ойлгуулсан. Энэ дагуу ОУПХ С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор ажлын хэсэг ажиллуулаад намрын чуулганаараа дахин хэлэлцэнэ. Ингэснээр асуудал нэг талдаа бүрэн гарах боломж бүрдэх болов уу гэж харагдсан.

-Тогтоол дээр тэдний эргэлзээ албан ёсоор арилаагүй байгаа гэсэн утгатай байна гэж ойлгосон. Тэд юу гэж байх юм?

-Албан ёсоор тогтоол гарсан. Манайхны үүнд өгөх тайлбар нь хангалттай байгаа гэж бодож байна. Одоо бодит алхам хийх цаг. Бид нэг эрх ашигтай, тэд нэг эрх ашигтай байна гэж байхгүй. Монголын ард түмэн энэ хэргийн талаар хэн нь эргэлзээгүй үлдэх ёстой. Олон улсын парламентын холбооны Монголд ирсэн ажлын хэсгийнхний олзуурхаж байгаа зүйл нь юу байсан гэхээр бусад оронд ийм төрлийн хэрэг гарлаа гэхэд хэдэн жилийн дараа мартагддаг, хүмүүс ч ач холбогдол өгөхөө байдаг юм байна л даа. Энэ нь бодит дүгнэлт гаргахад улам түвэгтэй болгодог юм билээ. Гэтэл монголчууд хэзээ ч, хаана ч очсон жирийн иргэнээсээ Төрийн тэргүүн хүртлээ энэ хэргийн талаар санаа зовнисон, хэргийн талаар мэдээлэлтэй, ойлголттой, өөрийн гэсэн бодолтой, оноштой байдаг. Тиймээс энэ хэрэг дээр ажиллахад хялбар байдаг гэж байсан. Өнөөдрийг хүртэл мартагдаагүй, ач холбогдол нь буураагүй, бүдгэрээгүй тул сайн цаг ирэхэд ойрхон байна гэж харж байгаа.

-ОУПХ-ны зүгээс уг хэргийн хүрээнд Монгол Улсын Их хуралд ямар нэгэн зөвлөмж хүргүүлэв үү. Их хурал цаашид юун дээр анхаарах ёстой гэсэн бэ?

-Томоохон дүгнэлтүүд гарсан. Хуулийн байгууллагууд, Хүний эрхийн үндэсний комисс, УИХ, УИХ-ын холбогдох байнгын хороод үүн дээр тодорхой байр сууриа илэрхийлэх ёстой. Уг хуралд явахын өмнө УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан бид хоёр Хүний эрхийн дэд хорооны гишүүд гэдэг утгаараа ар гэрийнхнийх нь хүсэлтээр очиж уулзсан. Тэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр илэрхийлж байсан байр сууриа бүгдийг нь илэрхийлж байна лээ. УИХ өөрийн бүтцийн байгууллага Хүний эрхийн дэд хороо, Тусгай хяналтын дэд хороогоороо энэ асуудлуудыг ярьж тодорхой дүгнэлтүүдийг гаргах шаардлагатай юм билээ. УИХ-ын хаврын чуулган удахгүй эхэлнэ. Энэ үеэр асуудлуудаа хэлнэ. ОУПХ-ны ажлын хэсгийнхэн ирэхэд парламент зугтаад айсан, жийрхсэн, болгоомжилсон байдалтай байдаг байсан. Харин ч манайхан ажлын хэсэг гаргаад ажиллах ёстой. Үнэндээ Монголын парламентын хийх ажлыг Олон улсын парламентын холбоо хийж байгаа. Монголын парламент өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд ажлаа хийсэн бол Олон улсын парламентын холбоо “Монголд ийм хэрэг болсон. Үүнд Монголын парламент зохих бүх арга хэмжээгээ авч байна” гэсэн ганц хоёрхон өгүүлбэртэй дүгнэлт гаргаад л болох байсан. Энэ Монголын дотоод асуудал.

Бид эндээ учраа олохгүй үнэхээр улс төрийн ч юм уу, ахуйн ч юм уу, төрийн эсрэг ч юм уу, ардчиллын эсрэг ч юм уу ямар зорилгоор яах гэж хөнөөсөн гэдэг нь нуусан, далдалсан ойлгомжгүй болчихоор Олон улсын парламент аргагүйн эрхэнд зардал чирэгдэл болж байна. Олон улсын парламентын холбооны хурал дээр Монголын нэр иймэрхүү байдлаар л байнга гарч байгаа. Монголын парламент ажлаа хийх цаг болсон.

-Бусад орнуудын парламентын хөгжил ямар зарчмаар явж байна вэ. Манай орны хувьд сүүлийн жилүүдэд нэр хүнд нь унах болсон. Сонгодог парламентын зарчмаар явах ёстой гэдэг ч эрх мэдлийн хуваарилалт Ерөнхийлөгч, Их хурал, Засгийн газар гээд гурав хуваагдчихаад байна. Бусад орнуудын жишиг ямар байгаа бол. Санал солилцсон уу?

-Манайхны зарим нь ардчилал бүтэхгүй гэж ярьдаг. Энэ худлаа. Дэлхий дээр ардчилсан орнуудын тоо улам нэмэгдэж байна. 50 жилийн өмнө ардчилсан улс гэхэд хуруу дарам цөөн байлаа. Одоо харин ардчилалгүй орон хуруу дарам цөөн болсон. Ардчилал дотор парламент нь хүчтэй, гүйцэтгэх засаглал нь хүчтэй гээд хоёр янз бий. Өмнө нь 50-иас дээш хувьд нь гүйцэтгэх засаглал нь хүчтэй байсан бол одоо парламент нь илүү хүчтэй болж байна л даа. Өнөөдөр бид давхар дээл гээд яриад байгаа биз. Үүний л нэг хэсэг. Парламент хүчтэй байж, засагтайгаа холилдохгүй байснаар парламентын хяналт, эрх мэдэл дээшилдэг. АНУ, БНСУ-аас эхлээд хүчтэй Ерөнхийлөгчтэй байх гэдэг ч бүгд л парламентын засаглалаа бэхжүүлэхэд анхаарч байгаа. Олон улсын парламентын холбооны чуулган болгон үүнийг баталдаг. Парламентын ардчилал аливаа улсын цаашдын зам мөр энэ. Зөв явах цорын ганц жор. Үүнд хүрэхийн тулд зарим улс урт зам туулдаг бол зарим нь богино зам туулдаг. Монгол Улс 1990 онд хамгийн богино замыг сонгосон. Үүнээс буцахгүй байгаа нь ард түмэн хүлээн зөвшөөрч байгаагийн илрэл. Ард түмэн хүлээн зөвшөөрдөггүй байсан бол аль хэдийнээ бид өөр замаар явж байх байлаа.

-Та Ардчилсан намын гишүүн. Танай нам дотор ротаци явагдаж байна. Үүнийг тойрсон хэл ам их гарч байна. Санал хураах үеэр саналын хайрцгаа булааж зугтах юм. ҮБХ-ноосоо Р.Амаржаргал, Баабар, Э.Бат-Үүл, Х.Тэмүүжин, Д.Дорлигжав, Ч.Сайханбилэг гээд магадгүй намынхаа нүүр царай гэгдэх энэ хүмүүсээ явууллаа. Таны байр суурийг сонирхмоор байна?

-Энэ тал дээр би ганц зүйлийг олон ч жил ярьж байна даа. Улс төрийн намын тухай хууль буруу байна гэж. Нам гэдэг бол төрийг бүрдүүлж буй цорын ганц субъект. Үндсэн хуулиар хашиж байгаад онцгой эрх өгчихсөн. Байгууллага бүр өөрийн зорилготой. Бусад байгууллагууд нийгэмд чиглэсэн жижиг зорилготой бол нам гэдэг Монголын төрийг эзэгнэх зорилготой. Нам дийлэнх олонх болж Их хурлыг бүрдүүлж байна. Үүний эх үүсвэр болох нам нь хуулийн хувьд ардчилсан бус тогтолцоотой байвал орвонгоор нь эргүүлдэг. Төрийн албыг 60 тэрбумаар наймаалдаг боллоо. Үүнийг ард түмэн ердийн зүйл мэт бодох болсон.

Зориудаар ингэж буруу явуулах зорилго тодорхой бүлэг хүмүүст бий. УИХ-аас ажлын хэсэг гарч Улс төрийн намын тухай хуулийг батлах ёстой. Ажлын хэсэгт намайг оруулаагүй. Гэхдээ би ажлын хэсэгт орохын төлөө зүтгэнэ. Гишүүний хувьд өөрийн саналаа ч илэрхийлнэ. Таны асуусан зүйл намын дотоод ардчиллын асуудал. Одоогийн хуулиар үндсэндээ намуудыг хувьчилчихсан, компанийн, хувь хүний нам гээд явж байна. Үзэл бодол, мөрийн хөтөлбөрийн нам байх ёстой. Гэтэл хувь хүмүүсийн, бүлэглэлийн нам болчихлоо. Үндсэндээ улс төрийн нам албан тушаал хуваарилах дэлгүүр болчихсон байна шүү дээ. Үүнийг хуулиар зохицуулна. Төр дээд эрх мэдлээ улс төрийн намд өгч байгаа бол санхүүжилтийн дээд хязгаарыг тогтоогоод 30-50 хувийг төр өгдөг болж, Үндэсний аудитын газар үүнийг нь шалгадаг болох хэрэгтэй. Намын дотоод сонгууль гэдэг бол төрийн сонгууль гэж үзэх ёстой. Учир нь энэ намын хүмүүсээс төр бүрддэг. Намын дотоод сонгуулийг Сонгуулийн ерөнхий хороо хийдэг болох нь зөв. Харуул хамгаалалтаас эхлээд төрийн хамгаалалт хариуцах шаардлагатай. Энэ чигээрээ байвал дампуурал, сүйрэл рүү явна. Нэг үгээр хэлбэл ангал руу түлхэж байна.


Categories
мэдээ нийгэм

Ирэх сарын 5-нд хилийн боомтууд ажиллахгүй

Холбоотой Зураг“Хилийн боомт тэдгээрийн дэглэмийн тухай” Монгол Улс, БНХАУ-ын Засгийн газрын 2004 оны хэлэлцээрийн 4.3-т заасны дагуу Монгол, Хятадын хилийн авто замын боомтууд 2018 оны 4 дүгээр сарын 5-ны өдөр буюу БНХАУ-ын “Ханш нээх” баярын өдөр тохиож байгаа тул ажиллахгүй.

Харин олон улсын галт тэрэг болон нисэх онгоц хуваарийн дагуу зорчих болно.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Зуунмодод ч бас жорлонгоо өөрчлөх тухай яриа өрнөлөө


ХҮНИЙ
ЯЛГАДСЫГ НӨӨЦ БАЯЛАГ ГЭЖ ҮЗЭХ БОЛЖЭЭ

Сингапур цэвэр усгүй орон. Нэг ч гол мөрөн, нуур, газрын гүний усгүй. Усаа дотооддоо хангадаг болох нь тэдний мөрөөдөл. Одоогоор далайн усыг давсгүйжүүлэх аргыг бага сага хэрэглэдэг ч маш их эрчим хүч шаарддаг гэнэ. Иймд тэд бохир уснаас цэвэр ус гаргах технологид түлхүү хөрөнгө оруулах болжээ. “New­Water plant” буюу шинэ усны үйлдвэртээ тэд бохирын усыг цэвэршүүлж, сайн чанарын ус “олборлож” байна.

АНУ-ын зарим мужууд ч бас усны хомсдлыг шийдэхийн тулд цэвэрлэх байгууламждаа усыг дээд зэргээр цэвэршүүлэх дамжлагуудыг нэмжээ. Энэ усыг шууд ууж болох нь нотлогдсон байна. Цэвэр усны эрлийн үзүүр бохир усанд байгаа. Өнөөдрийн угаадас ялгадас, маргаашийн нөөц баялаг хэмээн “Жорлонгоо өөрчилье” номондоо зохиогч Ц.Оюунгэрэл бичжээ. Бестселлер болсон уг номын борлуулалтын орлогоор тэрбээр улс орон даяар хийж байгаа “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтаа санхүүжүүлдэг.

Энэ эмэгтэйн фэйсбүүктээ бичсэнийг харвал яагаад хүмүүст “загас барих арга” заах гэж цаг, хүч, мөнгөө зарцуулж буйн шалтгааныг олох вий. “Сайд байхдаа жорлонгоо өөрчлөх гэж үзээд бараагүйг минь гэрчлэх нэг ийм мэдээ байна. Жорлонгоо өөрчлөх ажил дан ганц захиргааны санаачилгаар бүтдэггүйг мэдээд хуульд оруулсан. Ганц хуулиар бүтдэггүйг ойлгоод, нийтийн боловсрол руу орсон билээ. Бүгд хамтдаа л өөрчилье” гэжээ.

Жорлон доторх агуулга нөөц баялаг гэдгийг ухуулж буй монгол эрдэмтэн ч байна. ШУТИС-ийн профессор, доктор Д.Басандорж монгол ахуйд тохирсон жорлонгийн эрэл хайгуул хийжээ. 430 мянган төгрөгт багтаан ус хэрэглэдэггүй, бордоо гаргадаг жорлон суурилуулж болно. Шанага усаар бохироо “гүйлгэчихдэг” жорлонг ч гэр хорооллын айлд тавьж туршсан гэнэ. Бохир ус цэвэрлэх технологийг Гацууртад туршсан. Боловсруулсан усыг нь уусан ч болно гэж Д.Басандорж доктор ярилаа. ШУТИС-ийн дэргэдэх үзүүлэнгийн өрөөнд энэ бүх технологиудтай танилцаарай. “Улаанбаатар хотын сая тонн лагийг бордоо болгох боломжтой. Үүгээр 80-90 тэрбум төгрөг олох бололцоо байна. Би саяхан энэ лагаас 4 тонн бордоо үйлдвэрлэж өгсөн. Энэ лагийг шатааж устгана гэж Засгийн газрын хуралдаанаар шийдсэн тухай мэдээ уншаад, зүрх өвдөөд өглөө босч чадаагүй” хэмээн “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын үеэр тэр ярьсан юм. Д.Басандорж доктор “Жорлонгоос гарсан усыг буцаагаад ашиглах боломжтой технологи бий. Бохир бол нөөц баялаг. Хүн бүр гар утастай байдаг шиг айл бүр эко жорлонтой болох боломжтой” гэлээ.

“Жорлонгоо өөрчилье” номын зохиогч Ц.Оюунгэрэлийн тэргүүлдэг “Нутгийн шийдэл сан” төрийн бус байгууллагын “Цэвэрч Монгол” төслийн хүрээнд хийж буй ээлжит сургалт Зуунмод хотод Нутгийн захиргааны ордон дахь Иргэний танхимд болсон юм. Энэ нь тэдний орон нутагт хийж байгаа арванхоёр дахь сургалт. Сургалтыг тус сангийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, олны танил телевизийн сэтгүүлч Ц.Оюундарь удирдсан.

Зуунмод сумын Засаг даргын орлогч Г.Гантөгс “Манай Зуунмод суманд тулгамдсан асуудлыг мэдэрч, сургалт хийж байгаад баярлалаа. Агаар хөрсний бохирдол өнөөдөр тулгамдаж байна. Хөрс, агаарын бохирдолтой тэмцэх тухай аймгийн Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрт туссан. Бид Эко тохилог хашаа төслийг 27 суманд хэрэгжүүлэхээр аймгийн төвөөс эхлүүлсэн. Эрүүл орчинд тохилог амьдрахын тулд энэ төслийн шугамаар 3700 өрхөд утаа бага гаргадаг зуух олгосон. Био жорлонг айлуудад нийлүүлэхээр төлөвлөж байна. Хаанаас яаж нийлүүлэх нь одоохондоо тодорхойгүй байгаа” гэж ярьсан юм.

ЖОРЛОНДОО НЭГ ДОЛЛАРЫН ХӨРӨНГӨ
ОРУУЛАХАД ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ЗАРДАЛ 5 ДОЛЛАРААР ХЭМНЭГДЭНЭ

Сургагч багш Б.Цолмонбаяр “Жорлондоо нэг долларын хөрөнгө оруулахад эрүүл мэндийн зардал 5,5-8 доллараар хэмнэгдэнэ” хэмээн ДЭМБ тооцоолсоныг иш татлаа. Бие зассаны дараа гар угаах угаалтуур байршуулснаар халдвар авах эрсдлийг 30-50 хувь бууруулдаг гэнэ шүү.

Сургалтын чиглүүлэгч Ц.Оюундарь “Эмнэлэг шинээр барьж, эмийн сангууд найман нэрийн дэлгүүр шиг олширч, эмийг талх шиг худалдаж авцгааж байна. Үүний оронд жорлонгоо өөрчилмөөр байна. Бид үзэгдэлтэй биш өвчлөл бий болгоод байгаа үндэс суурьтай тэмцэх хэрэгтэй гэж хэлсэн юм. Энэтхэгт зургаан сарын турш бороо ордог. Үерийн үеэр жорлон халина. Борооны улиралд гэдсний халдварт өвчин тархана. Хамгийн том хохирогчид нь хүүхдүүд болдог. Энэтхэгт жорлонгийн өөрчлөлт хийнэ гэдэг хүүхдүүдийн амь насны төлөөх тэмцэл болсон гэж Ц.Оюунгэрэл ярилаа.

“Дэлхийн найман тэрбум хүн ус татдаг жорлонд бие засвал дэлхийн усны нөөц хүрэлцэхгүй” гэв. Дэлхийд хамгийн хурдацтай яваа нь өтгөн лагийн бизнес.

Хятад улс 30-40 сая хүн амтай хотууддаа хүнийхээ ялгадаснаас цахилгаан үйлдвэрлэж байгаа гэнэ. Энэтхэгт нарны зайгаар ажилладаг, зоосоор үйлчилдэг e-жорлон дэлгэрч байна.

АНУ-д усны оронд хөөсөөр хөөж ялгадсаа гадагшлуулдаг жорлонд орж үзсэн. Хүн орж ирэхэд мэдрээд, хөөс урсч эхэлдэг юм билээ гэж тэр хуучилсан юм.

Сургагч багш Б.Дашням мөн л тоо бодлоо. “Гэр хорооллын 1300 айлыг хамруулсан судалгаагаар санхүүгийн боломж муутай гэгддэг айлууд ч жорлондоо 650 мянган төгрөгийг оруулсан байна лээ. Жорлонгоо сайжруулахад хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг гурав нугалах хэмжээний зардал гаргана гэж тооцох нь үр дүнтэй” гэсэн л дээ.

Ц.Оюундарь “Нэг хүн, нэг хэсэг айл жорлонгоо өөрчилсөн ч танай гудамжинд жорлондоо мөнгө зарцуулж чадаагүй нэг айл үлдэхэд л таны уудаг ус бохирдсон хэвээр байна гэсэн үг. Нийтээрээ өөрчлөлт хийхийн тулд зохион байгуулалтад орох хэрэгтэй” гэсэн юм. Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумынхан зохион байгуулалтад орсон түүх ч энэ танхимд яригдлаа.

ДУНДГОВЬ
АЙМГИЙН ГУРВАНСАЙХАН СУМЫН ИРГЭДИЙН ОРОЛЦООТОЙ ШИНЭЧЛЭЛ

“Сумаа шинэчилье” төсөл хэрэгжүүлж амжилтанд хүрсэн талаараа уг шинэчлэлийг гардагчдын нэг Э.Загдсүрэн ярьсан юм. Иргэд өдийг хүртэл жорлонгоо өөрчлөөгүйн шалтгаанаа мөнгө хүрэлцдэггүй, мэдээлэл байхгүй гэж тайлбарладаг. Харин “Сумаа шинэчилье” төслийнхөн зөвхөн доноруудаас төдийгүй иргэдээсээ мөнгө босгож чадсан тухай зуунмодчууд чих тавин сонссон.

Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Улаанбаатар хот дахь нутгийн зөвлөлийн дарга Р.Эрдэнэбүрэн тэргүүтэй залуус сумаа өөрчлөх санаагаа Засаг даргад танилцуулж, иргэдээс дэмжлэг авахаар 2014 оны хоёрдугаар сарын 14-нд нутагтаа очжээ. Эхэндээ хэн ч тоосонгүй. Уулзалтанд хэдхэн хөгшид л иржээ. Сүүлдээ энэ бүхэн өвөө, эмээ нарын ярианы сэдэв болов. “Бүрнээ, танай хашааг бульдозероор түрэх юм шиг байна лээ шүү” гэсэн цуу тархлаа. Гурван сарын турш амралтын өдрүүдээр тасралтгүй очиж уулзалт хийсний эцэст Сумын соёлын төвд хүмүүс багтахаа байсан гэнэ. “Шинэчлэлийн ажлын 70 хувь нь сумынхаа бүх хүний саналыг авч, сумын ерөнхий төлөвлөгөөг гаргах байлаа. Дараа нь бүх зүйлийг хурдтай хийж болдог юм билээ” гэж Р.Эрдэнэбүрэн хэлсэн удаатай. Сумынхан өөрсдийн хөрөнгөөрөө жижиг дунд үйлдвэрийн цогцолбор, соёл спорт чөлөөт цагийн төв, хими цэвэрлэгээ зэргийг босгожээ. Гол гудамжуудаа хатуу хучилттай замтай болгож, гэрэлтүүлэгтэй, явган хүний замтай, замын хажуугаар ногоон байгууламжтай болгох бүх төлөвлөгөөг иргэдийн оролцоотой хийж хэрэгжүүлжээ. Гурвансайхан сумынхан бүгд хашаагаараа ижилссэн. Сум цэвэрлэх байгууламжтай, нийтээрээ төвлөрсөн шугамд холбогдох боломжтой болсон тул иргэд нь байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдээ “Жорлонгоо соль” хэмээн шаардах болжээ.

Шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхийн тулд 4, 5 тэрбум төгрөг хэрэгтэй байв. Харин сумын иргэд нутгаа хөгжүүлэхэд 300 сая төгрөг хандивласан гэнэ. Иргэдийн хүчин чармайлт талаар болсонгүй. Донор байгууллагуудаас ч хэрэгцээтэй мөнгөө босгож чаджээ. “Мөрөөдлийн төсөл маань хоёрдугаар шатандаа орсон. Бүх айлууд руугаа цэвэр, бохирын шугам оруулахаар төлөвлөж байгаа. Бүтээн байгуулалт хийх амархан, хөрөнгө босгох хялбар. Хүмүүсийнхээ сэтгэлгээг өөрчлөхөд л хамгийн их цаг зарцуулсан” гэж Э.Загдсүрэн хэлсэн юм даа.

Доктор Л.Оюун: Олсоноо зарцуулаад, үлдсэнийг нь хадгална гэвэл үлгэрийн далай болно

МУИС-ийн багш, доктор Л.Оюун “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын багт багтаж, мөнгөө хэрхэн хэмнэх талаар иргэдэд зөвлөсөн нь олны талархал хүлээв. Бидэнд нэг асуудал бий. Мөнгө байхгүй гээд суугаад байдаг. Яаж мөнгөтэй болох вэ? Манайхан орлогоо зарцуулаад, үлдсэнийг нь хадгална гэж ойлгодог. Хязгаарлагдмал мөнгөн орлогоор яаж хязгааргүй хэрэглээг санхүүжүүлэх вэ?

Харин үүний оронд орлогынхоо тодорхой хувийг хадгалаад, үлдсэнийг нь хэрэглэх зарчим хэрэгжүүлье. Ихэнхи хүмүүс орлого орж ирэхээр юу авах вэ гэж боддог. Үүний оронд олсон орлого бүрийнхээ 5-20 хувийг хадгалж сурах учиртай. Олсоноо зарцуулаад, үлдсэнийг нь хадгаламжиндаа хийнэ гэвэл үлгэрийн далай болно. Өнөөдрөөс өрхийн орлого зарлагаа бичээд яв” гэж Л.Оюун багш зөвлөсөн шүү. Орлого зарлагаа бичих нь юунд хэдийг зарж байгаагаа хянаж, илүү хэрэглээгээ хазаарлахад тус болно.

ГЭР
ХОРООЛЛЫНХОН ГУДАМЖААРАА НЭГДЭЖ, БОХИРЫН АСУУДЛАА ШИЙДЖЭЭ

Жорлонгоор яаж бизнес хийх вэ гэдэгт Атморынхон хариулт өглөө. Монголд хамгийн анх жорлонгийн бизнес хийсэн тус компани 15 жилийг үджээ. Жорлон гэдэг үгнээс зарим хүн цэрвэдэг ч “Жорлонгоо өөрчилье” хэмээн зоригтойгоор хэлж байгаа “Нутгийн шийдэл” сангийнхан шууд утгаараа жорлонгийн хувьсгал хийж байна хэмээн Атмор компанийн маркетингийн менежер С.Цэнгүүн хэллээ. Ц.Оюунгэрэл “Жорлонгоо өөрчилье” хэмээн ном бичиж, сургалт хийж байгааг мэдээд, түүнд хандаж, сургалтанд нэгдсэн гэнэ.

Монголын баячууд уулын аманд гоё хаус барьсан ч нүхэн жорлонтойгоо байхыг хараад 2003 онд компаниа байгуулжээ. 2016 онд бохирын танкны MNS EN 12556 стандарт гарчээ. Бохирыг цэвэршүүлж, хатуу лаг хэсгийг тунгааж, шингэн хэсгийг нь хөрсөнд шингээдэг септик систем хамгийн үр дүнтэй гэж тэд үзэж байна. Тэд урьд нь бетон, төмөр бохирын танк тавьж байжээ. Одоо бол Монгол Улсын стандартад нийцсэн 2,5 см зузаантай маш бат бөх хуванцар септик танк санал болгож байгаа гэнэ. Танк нь 1-10 тоннын багтаамжтай юм билээ.

Бидэнд нөөц бололцоо байгаа учраас заавал төр засгийг харж суух шаардлагагүй. ХААН банктай хамтраад 1,4 хувийн хүүтэй, 15 сая төгрөгөөс дээш хэмжээний уян хатан нөхцөлтэй ногоон зээл хэрэгжүүлж байгаа гэлээ. Энэ хэмжээний мөнгөөр халаалт, цэвэр ус, бохирын системээ цогцоор нь шийдэх боломжтой ажээ.

Гудамжаараа нэгдэж, дундаа нэг септик танк тавья гэдэг. Нэг айл нь шалны алчуураараа бөглөөд хаячихдаг. Айл бүр тусдаа септик танктай байя. Гудамжаараа шийдвэл үнэ хямд тусна гэж С.Цэнгүүн ярьсан юм. Чингэлтэй, Сонгинохайрхан дүүрэгт гэр хорооллын өрхүүд гудамжаараа зохион байгуулалтад орж, “Шинэ хороолол” төслийн хүрээнд бохирын асуудлаа шийджээ.

Ц.Оюундарь ”Улс төрчид хамгийн амарханаар нь орон сууцжуулаад агаар, хөрсний бохирдлыг шийдчихнэ гэдэг. Жорлонгийн хувьсгал Европт ч өрнөж байна. Тэд ус хэрэглэдэггүй хуурай жорлонд шилжиж байгаа. 1997 онд Швейцарид Дэлхийн эдийн засгийн чуулганд оролцохоор явахдаа Белгийн нийслэлд буусан юм. Тэнд орон сууцны хорооллууд нь эзгүйрчихсэн ажлаар яваа хүмүүст хямдхан түрээслэж байлаа. Улс орон хөгжиж, иргэд нь баяжаад ирэхээрээ нийтийн орон сууцанд амьдрахыг хүсдэггүй. Өөрийн гэсэн хаусыг илүүд үздэг юм байна. Нийтийн орон сууц бол шийдэл биш шүү. Та бүхэн өөрийн газар дээрээ хашаа, байшиндаа тохилог сайхан орчин бүрдүүлээрэй” гэв. Жорлонг хэний мөнгөөр барих вэ хэмээн Ц.Оюунгэрэл асуулаа. Манай хашаанд байгаа жорлонд та нар хөрөнгө оруулахгүй. Хэн нэгний жорлонд өөр хүн мөнгө өгөхгүй. Хамгийн баталгаатай хөрөнгө оруулагчид бол бид өөрсдөө. Хөрөнгө оруулагч шаардлага тавьдаг. Уул уурхайн хөрөнгө оруулагчид Засгийн газартай тогтвортой байдлын гэрээ байгуулдаг шүү дээ. Нэгэнт та байшиндаа, хашаандаа жорлондоо хөрөнгө оруулсан бол энэ газраас таныг хөөхгүй байх, бизнес, газрын зөвшөөрөл тогтвортой байх шаардлагатай болно. Иргэн бүрийн оролцоотойгоор санхүүжилт босгох учиртай. Хэн хэдэн төгрөг оруулж чадахыг айл тус бүрээр нэг бүрчлэн тооцох ёстой болно. Дараа нь нөлөөллийн схем гаргана. Орон нутгийн байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд, ИТХ, ИНХ-д нөлөөлөх баг ажиллана. Үүний дараа хөнгөлөлт авах тухай яригдана. Гудамжаараа, баг хороогоороо, сум орон нутгаараа нэгдэх тусам том зах зээл болж илүү нөлөөтэй, хөнгөлөлт авах боломж бүрдэнэ.

Жорлон цэвэрлэх, султгах үйлчилгээ үзүүлдэг орон нутгийн нийлүүлэгч хэрэгтэй болно. Ариун цэврийн үйлчилгээний тариф хямд биш бол хүн болгон авч дийлэхгүй, хүртээмжтэй байж чадахгүй. Тийм учраас төрийн оролцоо хэрэгтэй болно. Жорлонгийн бизнес томрох боломжтой, хүртээмжтэй, харьцангуй хямд байх ёстой. Уран сэтгэмж, инноваци хэрэгтэй. Сүүлийн үед жорлонгийн бизнест залуус орж ирэх болсон. Тэд хүний ялгадаснаас био нүүрс, бордоо, эрчим хүч гаргаж авч байна. Хийлдэг септик танк бүтээсэн хоёр залуу патент авчихсан малын баасыг хүнийхтэй нийлүүлээд боловсруулж, хий гаргаж авч байна. Хийлдэг септик нь “Амьжиргаа цагаан” дээр ачаад явчихаар авсаархан. Монголд нэгийг авмаар байна гэсэн чинь “Ойрын таван жилд үйлдвэрээс гарах бүх бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын Батлан хамгаалах яаманд авах захиалга өгчихсөн” гэсэн. Цэргүүдийн ялгадсыг хий үйлдвэрлэхэд ашиглах юм байна.

Бизнесийнхэн удирддаг “Жорлонгийн зөвлөхүүдийн эвсэл” (Toilet Board Coali­tion-www.toiletboard.org) гэдэг байгууллага бий. Энэ эвсэлд олон компани нэгдэж, ариун цэврийн бизнест хөл тавихаар шийдсэн зоригтнуудыг сургалт мэдээлэл, хөрөнгө оруулалтаар дэмждэг. Тэдэнд хандахын тулд та жорлонгийн бизнес эрхэлдэг бас англи хэлтэй байхад хангалттай гэж Ц.Оюунгэрэл зөвлөсөн шүү.

Сургалтын төгсгөлд иргэд цаашдын төлөвлөгөөгөө бүлгээрээ хэлэлцдэг. “Гудамж гудамжаараа хамтарч, бүлэг хоршоо байгуулаад, янз бүрийн төсөл хөтөлбөрт хамрагдаж жорлонгоо өөрчлөх санхүүжилтээ босгож болно” хэмээн сургалтанд оролцсон Ц.Хүүхнээ ярилаа. “Урьд нь хүн бүр амиа хичээгээд явдаг байсан бол хамтарч ажиллахгүй бол амжилтанд хүрэхгүй гэдгийг одоо л хүмүүс ойлгож эхэлж байна” гэж тэр хэлсэн.

“Манзуширын хийдийн орчин бохир байна. Энэ сургалтанд суусан хүмүүс баг болж, Манзуширт жишиг жорлон байгуулья” хэмээн нэг залуу хэлэх сонсогдоно…

Categories
мэдээ нийгэм

Нэр бүхий хүмүүсийг ажлаас нь чөлөөллөө

-Төрийн алба хаах насны дээд хязгаарт хүрсэн тул Р.Содхүүг Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Оюуны өмч, улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын даргын үүрэгт ажлаас чөлөөллөө.

-Сүхбаатар аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын шийдвэрийг хүлээн авч З.Энхтөрийг тус аймгийн Засаг даргын үүрэгт ажлаас огцрууллаа. Хууль тогтоомж зөрчиж чиг үүргээ хэрэгжүүлж чадаагүй гэх үндэслэлээр тус аймгийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал Засаг даргаа огцруулах саналаа Монгол Улсын Ерөнхий сайдад уламжлаад байсан юм.

Categories
мэдээ цаг-үе

Н.Цэрэнбат: Агаарын тээвэр дэх монополийг халснаар аялал жуулчлал жинхэнэ утгаараа хөгжинө

БОАЖ-ынсайд Н.Цэрэнбаттай ярилцлаа.

-Монгол Улсын эдийн засгийн форум (өчигдөр)“Хүчээ нэгтгэе” уриан дор төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлэх уриан дор болж байна. Танай салбар хувийн хэвшлийнхэнтэй хэрхэн түншилж байна вэ?

-Ой, ус, уул уурхай, ургамал, ан амьтан, аялал жуулчлалтай холбоотой, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн хэвшлүүд манай яамтай хамтран ажилладаг. Би ажлаа авснаас хойш эрдэмтэн, судлаачид, мэргэжлийн хүмүүсийнхээ дүгнэлт дээр тулгуурлан төр бодлогоо гаргана. Гэхдээ оролцогч тал бүрийн оролцоог хангана гэдэг зарчмыг баримтлан ажиллаж байна. Манай салбартай хамаатай үйл ажиллагаагаа явуулдаг 370 гаруй төрийн бус байгууллага байдаг. Эдгээр байгууллагын төлөөлөл болон эрдэмтэн судлаачид, тухайн салбарт хамгийн их татвар төлж, ажлын байр бий болгож буй хувийн хэвшлийнхнээс манай яаманд байгуулагдсан ажлын хэсэгт багта жажиллаж байгаа.

-Эдийн засгийг солонгоруулах нэг өнгө нь аялал жуулчлалын салбар гэдэг. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод аялал жуулчлалыг эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэл болгон хөгжүүлнэ гэж тусгажээ. Үүнийг дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Өнгөрсөн онд Монгол Улсад 470 гаруй мянган гадаадын жуулчин аялж, эдийн засагт 400 гаруй сая ам.долларын орлого төвлөрүүлсэн. Мөн шууд болон дам байдлаар нийт 96 мянга орчим ажлын байрыг аялал жуулчлалын салбар бий болгосон байдаг. Аялал жуулчлал дотоодын эдийн засагт гадаад вальютын орлого төвлөрүүлж, олон улсын болон дотоодын тээвэр, зочлох үйлчилгээ, соёлын салбарын хөгжлийг эрчимжүүлдэг салбар.

Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газар аялал жуулчлалын салбарыг эдийн засгийг төрөлжүүлэх гол арга замуудын нэг гэж тодорхойлон, тэргүүлэх салбарын хэмжээнд хөгжүүлэхээр гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод тусгасан юм. Үүний давуу төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, мэргэжлийнхний саналыг авсны үндсэн дээр хэд хэдэн томоохон бодлого тодорхойлсон. Аялал жуулчлалын салбарт тулгамдаж буй асуудлууд болох дэд бүтэц, тээвэр, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хөгжил, гадаад хамтын ажиллагаа, сурталчилгаа, маркетинг, үйлчилгээний чанар, хүний нөөцийн хөгжил зэргийг онцгойлон авч үзсэн. Эдгээрээс хамгийн чухал нь төрөөс аялал жуулчлалын салбарт үзүүлэх дэмжлэг, урамшууллыг бий болгохоор тусгасан нь салбарынхны хүлээлтэд нийцсэн төдийгүй хөгжлийг шинэ шатанд хүргэх, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чухал зорилт болсон гэж үзэж байгаа.

Аялал жуулчлал нь эдийн засгийн үр өгөөжөөс гадна орон нутгийн иргэдийг ажлын байраар хангаж, тогтвортой амжиргааг бий болгох, хүрээлэн буй орчныг хамгаалахад чухал ач холбогдолтой. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод аялал жуулчлалын дэд бүтцийг хөгжүүлэх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, орон нутгийн онцлогт тулгуурласан, иргэдийн оролцоотой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэлээр бодлогын 20 гаруй зорилт дэвшүүлсэн.

-Тогтвортой аялал жуулчлалыг хэрхэн хөгжүүлэх юм бэ?

-Дөрөвдүгээр сардаа багтаан төр, хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ хамтарч Монгол Улс аялал жуулчлалын маршрутаа албан ёсоор баталж, НҮБ-ын дэргэдэх аялал жуулчлалын байгууллагын маршрутад бүртгүүлэхээр ажиллаж байна. Ингэснээр цаашид энэ салбарт хийх хөрөнгө оруулалт, тухайн бүс нутагт гаргах аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүнүүд тодорхой болно гэдэг бодлого баримталж байгаа.

Дэлхий нийтэд өмнө нь эко, хариуцлагатай аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийг зорьж байсан бол өнөөдөр эдийн засгийн өсөлт, иргэдийн амьжиргаа, байгаль орчны тэнцвэрийг хадгалах үүднээс тогтвортой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нь хамгийн үр дүнтэй, зөв чиг хандлага гэдэгтэй дэлхийн улс орнууд санал нэгдээд байна. Тиймээс 2017 оныг НҮБ-аас “Хөгжлийн төлөөх тогтвортой аялал жуулчлалын жил” болгон тэмдэглэн өнгөрүүлсэн. Монгол Улс ч мөн адил НҮБ-ын гишүүн орны хувьд Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилт, тэдгээрийг хангахад бүх салбарын үйл ажиллагааг уялдуулахаар бодлого, үйл ажиллагаагаа чиглүүлж байгаа. Өнөөдөр монголд аялал жуулчлал төвийн болон хангайн аймгуудад хэт төвлөрснөөс үүдэн Тэрхийн цагаан нуур, Горхи тэрэлж, Хөвсгөл нуур зэрэг газруудад байгалийн унаган төрх алдагдаж, аялал жуулчлалаас үүдэлтэй хөрс, усны бохирдол газрын доройтол зэрэг асуудал тулгарч эхлээд байна. Тухайлбал, Хөвсгөл аймагт 230 гаруй амралтын газар, жуулчны бааз, гэр буудал үйл ажиллагаа явуулж байна. Иймд нөөц, даацын судалгааг үндэслэн жуулчин хүлээж авах хүчин чадлыг тогтоох, улмаар даац хэтэрсэн аймаг, орон нутгуудад байгалийн нөөцийн зохистой менежментийг нэвтрүүлэх, байгаль, түүх, соёлын хангалттай нөөцтэй ч аялал жуулчлалын хөгжил сул байгаа баруун, зүүн аймгуудад чиглэсэн жуулчдын усргалыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Тиймээс Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас монгол орны онцлогт тулгуурлан тогтвортой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийн тулд аялал жуулчлалыг бүсчилж хөгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Энэхүү ажлыг үр дүнд хүргэхийн тулд салбарын эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн байгууллагууд төдийгүй Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллага, Дэлхийн тогтвортой аялал жуулчлалын байгууллагатай хамтран ажиллаж байгаа. 2018 оны 3 дугаар улиралд багтааж, аялал жуулчлалын бүсчилсэн хөгжлийн ерөнхий үзэл баримтлалыг гаргахаар баг гаран ажиллаж байна.

-Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийн тулд агаарын тээврийг либералчлах хэрэгтэй гэж та хэлж байсан. Ер нь энэ тал дээр ямар бодлого баримтлах юм бол?

-БОАЖЯ-наас ЗТХЯ-тай хамтран агаарын тээвэр дэх монополь байдлыг халж байж аялал жуулчлал жинхэнэ утгаараа хөгжих эхлэл тавигдна гэж үзэн уг асуудлыг хамтран шийдэх гарц эрэлхийлж эхэлсэн. Аялал жуулчлалын салбарыг өөрсдийн нуруун дээр авч яваа хувийн хэвшлүүдээ дэмжих үүднээс агаарын тээврийн чиглэлийг нэмэгдүүлэх, шинэ авиа компаниудыг оруулж ирэх ёстой гэдэг байр суурьт нэгдэн ЗТХ-ийн сайд Ж.Бат-Эрдэнэтэй хамтран ажлын хэсэг байгуулсан. Энэ асуудлыг эхний хагас жилдээ шийдчихвэл манайд ирэх жуулчдын тоо нэмэгдэх нь тодорхой болно.

-Жуулчдын хувьд бие засах газрын асуудал хүндрэлтэй байдаг. Хүний заяагдмал эрхтэй холбоотой болохоор гадны улс оронд ариун цэврийн газруудыг хамгийн түрүүнд шийдвэрлэсэн байдаг. Харин манай улсад холын замд яваа аялагчдын өмнө тулгамддаг энэ асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ?

-Монгол орны хувьд өргөн уудам газар нутагтай, агаарын тээвэр, ерөнхий зориулалтын нислэг, галт тэрэг сул хөгжсөнөөс шалтгаалан дийлэнх жуулчид авто тээврээр аялдаг онцлогтой. Авто зам дагуу хоол, худалдаа үйлчилгээ үзүүлж буй нутгийн иргэд, хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүд байгаа ч эрүүл ахуй, үйлчилгээний стандарт хангадаггүйгээс зорчигч, жуулчдын аюулгүй, ая тухтай аялах нөхцөлийг бүрдүүлж чадахгүй байна. Иймд манай яамнаас Зам тээврийн хөгжлийн яамтай хамтран нэн тэргүүнд аялагч, жуулчдын гол зорих чиглэлийн авто зам дагуу түр буудаллах үйлчилгээний цогцолборуудыг байгуулахаар холбогдох стандартыг батлуулж, ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан. Зорчигч урсгалын хэмжээнээс хамаараад үйлчилгээний цогцолборууд нь нэг стандартын дагуу А, B, C гэсэн гурван ангилалд хуваагдаж байгаа. 2020 он гэхэд эхний ээлжинд шаардлагатай 6-8 байршилд зам дагуух үйлчилгээний цогцолборуудыг байгуулснаар аялагч, жуулчдын аюулгүй, ая тухтай аялах нөхцөлийг бүрдүүлэх боломжтой гэж үзэж байгаа.


Categories
мэдээ цаг-үе

Хувьтад төөрсөн таван настай охин буюу “Хээрийнчоно”-ны түүх

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Одоогоос 52 жилийн өмнө буюу 1966 оны тавдугаар сарын 15-нд Архангай аймгийн Цэнхэр сумын Бүрд багийн малчин Готовсүрэнгийн отгон охин, таван настай Лхамсүрэн хонинд яваад цасан шамарганаар алга болжээ. Охиноо олоогүй ар гэрийнхэн нь цөхрөнгөө барж ламаар хойдохыг нь уншуулжээ. Гэтэл тус багийн бага сургуулийн галч С.Сумъяа Лхамсүрэн охиныг Хувьт хэмээх газраас олж аав ээжид нь эсэн мэнд хүргэж өгсөн юм байна. Энэ түүхийг тус сумын иргэд одоо ч ам дамжуулан ярьдаг. Охиныг аварсан С.Сумъяатай ярилцлаа.

-Та тэр үед хэдэн настай байсан бэ?

-18 настай байлаа.

-Чухам юу болсон талаар сонирхуулахгүй юу?

-1966 оны тавдугаар сарын 15-ны өдөр. Хуучин социалист нийгмийн үед тэр өдөр чинь мал мах авдаг өдөр байсан юм. Би тэр үед бригадын бага сургуульд галчаар ажилладаг байлаа. Тэр өдөр их сайхан дулаахан байсан юм. Би ч орой гэртээ харьчихаад маргааш нь сургууль дээр ирлээ. Үдийн алдад захирал биднийг дуудаад хуралдлаа. “Өчигдөр орой Готовсүрэн ахын бага охин нь хониндоо яваад төөрчээ. Аав, ээж нь “Хонио туугаад ир” гэсэн байна. Охиныг явсны дараа цасан шамарга тавьсан. Охиныг одоо болтол олоогүй” гэдэг юм байна. Хонь нь ирчихсэн, охин нь алга. Улсууд охиныг эрээд байдаг. Арваад хүн өдөржингөө эрээд олсонгүй” гэлээ. Тэгээд “Охиныг эрцгээе” гэж Намын үүр, сургуулийн захиргаанаас шийдээд тэр өдөр бараг гучаад хүн эрэлд гарсан юм. Охины алга болсон газар нь хадтай, модтой. Зүйрлэж хэлбэл энэ Богд уулын ар шиг тийм газар. Дов сондуул, нүх жалга, мод бүгдийг нэгжицгээлээ. Харуй бүрий болж юм харагдахаа байлаа. Тэгээд эрлийн баг маань бууж Готовсүрэн ахынд цуглаад маргааш эрлээ үргэлжлүүлэхээр боллоо.

Маргааш нь 80-аад хүн эрэлд гарлаа даа. Морьтой, явган, таяг тулсан эмээ, өвөө нар гээд бүгд хөдөллөө. Бид ар газрыг нэгжээд яваад байлаа. Тэр арыг нэгжээд хоёр, гурван өдөр яваад олдоггүй. Эрлийн дөрөв дэх өдөр нь би сургууль дээрээ өнжсөн юм. Тэр өдөр багийн төвөөс сумын төв, нэгдлийн дарга тэргүүтэй хариуцлагатай хүмүүст болсон явдлыг мэдэгдэж, таван настай охин алга болоод дөрөв хонолоо гэдгийг дуулгаж тусламж дуудацгаасан. Сумаас аймгийн төв рүү мэдэгдэж эрлийн тав дахь өдөр нь аймгаас хүмүүс ирсэн.

Готовсүрэн гуай цөхрөөд хэд хэдэн ламд үзүүлэхэд бүгд охиныг нь нас баржээ гэсэн байгаа юм. Готовсүрэн гуай өөрөө лам байсан, шүтлэгтэй хүн. Манай аав дээр үед бас лам байсан, гандан хийдэд суудаг, алт мөнгөний дархан, бариа засал хийдэг, зоос гүйлгэдэг, анчин, эх барьдаг, хүн эмчилдэг мундаг авьяас билэгтэй хүн байсан юм.

-Архангайд дээхэн үед олон ч сүм хийд байсан шүү дээ?

-Манай бригадын төвд том хийд байсан юм билээ. Тэр хийдийг байхад л сууж байсан хүмүүс байхгүй юу. Аавыг минь Готовсүрэн гуайнд очтол алга болсон Лхамсүрэнгийн хойдохыг дөрөв таван ламаар уншуулж байсан гэсэн. “Охин минь нас барчихжээ. Олдохгүй байна” гэцгээсэн байгаа юм. Аав “Охин чинь амьд байна. Та нар зоос гүйлгэж, чулуу татдаг байж яагаад амьд гэдгийг нь мэдэхгүй байгаа юм. Наад номоо боль” гэж уурлаад тэднийхээс гараад ирсэн гэдэг.

-“Сэрэлт” кинон дээр гардаг шиг л юм болж дээ. “Охин чинь хойд насандаа хонин гүрвэл болж төрнө” гэдэг шиг?

-Намайг ажлаас иртэл аав минь зоос гүйлгэж, чулуу татаж сууж байснаа “Энэ хүүхэд амьд байна. Энүүхэн энд Хувьтын тэнд байна. Миний хүү маргааш тийш яв” гэлээ. Хувьт нь зүүн тийшээ урссан горхитой. Охин нар буруу тойрсоор 20 гаруй км явчихсан гэсэн үг л дээ, аавын төлгөөр. Хоршооны манаач Сэр-Од ахтай Хувьт руу явахаар тохирлоо. Маргааш өдөр нь сургуулийн захирал намайг эрэлд гар гэж хөөх шахуу хэллээ. Би 15 цагийн үед сургуулиасаа хөдлөөд гэртээ очоод морио эмээллээ. Сэр-Од ах ч ирлээ. Хоёулаа буугаа үүрчихлээ. Хувьтаар давлаа. Хөндлөн булаг гэдэг даваатай ар байдаг юм. Дээгүүр нь Сэр-Од ах, би модны дундуур явлаа. Цаашаа явж байтал нэг чандага модон дотроос ухасхийлээ дээ. Чандагыг буудах гэхээр хөдлөөд болдоггүй. Хөөцөлдөж явсаар нэлээд холдчихлоо. Буцаад ирэхэд морь минь зогссон газраа байж л байсан. Анчдын морь эзнээ чимээгүй хүлээгээд сурчихсан байдаг юм. Морь руугаа дөхөөд очтол шогшоод цааш явчихлаа. Шогшсоор усны захад очоод идээд эхэллээ. Тэгэхээр нь морио орхичихоод дөрвөн том цохионы хамгийн том цохион дээр нь гараад баруун тийшээ хүн тавьдгийн Шар тээгийн тийшээ дурандаад л байлаа. Тэгээд буцаад горхио уруудаад дурандтал нэг хүн байна аа. Үс нь салхинд хийсэж байна. Усны захад суучихсан, доошоогоо бөгтийгөөд л юм түүж идээд байх юм. Улаан дээлтэй гарсан гэсэн, яг мөн дөө. Гэзэг нь салхинд хийсээд. Би нүдэндээ итгэхгүй дөрөв таван удаа дахин дахин дурандлаа. Доошоо суугаад юм түүгээд л идэж байгаа бололтой. Өвс түүж идэж голоо зогоож байгаа бололтой гэж бодоод буугаад очлоо доо. Хүүхэд рүү дөхөөд 50-иад метр ойрттол өнөөх чинь зугтдаг байна шүү. Би мориноосоо үсэрч л буугаад араас нь гүйж очоод хормойдож бариад авлаа. Хүүхэд ч уйлдаг юм, би ч уйллаа. Хоёулаа цурхиртал уйллаа. “Чи хаачив аа” гэвэл “Хонь, хонь хаана байна” гээд байх юм. Би “Хонийг чинь олсоон, гадаанаа байгаа. Чи хаагуур явав аа” гэхээр “Би яваад л байсан” гэх юм. Хоёулаа уйлаад л. Морин дээрээ охиныг урдаа дүүрэх гэхээр урагшаа хардаггүй. Над руу эргэж харж суух гээд болдоггүй. Би эмээлийнхээ ард суугаад, охиныг эмээл дээрээ суулгаж байгаад ярилцлаа. “Чи хаагуур юу хийв” гэвэл “Би хонио хайгаад байсан” гэж байна. “Чи горхины захад юу хийж байв” гэж асуутал “Би ус уугаад өлсөөд ногоо зулгааж өвс идсэн” гэж байна.

-Тавхан настай охин шүү дээ?

-Охин “Би модон дотор л яваад байсан. Шөнө унтаж байсан чинь чоно улиад байсан. Чоно хажуугаар яваад байсан” гэж байна. Хувьтын горхины цаагуур хадтай. Охиноос “Хаана хонож байв” гэж асуусан чинь “Би тэнд хадны доор хоносон” гээд горхины цаадах хад руу зааж байна. “Тэнд унтаад, энд ирж ус уугаад дахиж унтаад өвс идсэн” гэж байна. “Одоо чи хаачихна вэ” гэж асуутал “Хонио хайна” гэдэг юм. Ээж, ааваа ерөөсөө дурсахгүй байгаа юм. Санаанд нь орж, ярьж байгаа юм нь л хонь. Хонины хойноос л явсан хүүхэд, хонио л ярьж, ус ууж, өвс идсэнээ яриад байгаа юм.

Хөндлөн булгаар даваад охины аавынх нь ах Гомбын фермд очлоо. Замаасаа Сэр-Од ахыг дуудаж олж авлаа. Сэр-Од ах гайхаад юм ч дуугарч чадахгүй бид хоёрын ард явж байснаа доошоо давхиад алга болчихлоо. Ферм дээр очтол фермийнхэн бүгд гаднаа зогсож байна. Нөгөө хүүхэд маань мориноос буудаггүй. Надаас тас тэврээд “Буухгүй” гээд болдоггүй. Фермийнхэн бид хоёрыг эмээлтэй нь өргөөд буулгалаа. Гомбо ах “Хамаагүй юм өгдөггүй юм шүү. Сүү, хярам өгөөрэй” гэлээ. Хөөрүүлсэн сүү өгтөл гуд гуд залгилаад уучихлаа. Нэг гамбир өглөө. Өөр хүн дээр очдоггүй. Гамбираа над руу хараад л идээд байгаа юм. Тэндээс хөдлөхөд бид гурвыг фермийн хориод хүн морьтойгоо дагалаа даа. Наадам болж байгаа юм шиг. Зарим нь түрүүлж очоод гэр орныхонд нь хэл дуулгах гээд давхиад явчихлаа. Охин надаас өөр хүн рүү хардаггүй, өвөр рүү минь толгойгоо нааж байгаад л гамбираа яах ийхийн зуургүй идээд дуусгачихсан.

-Хүний эцэг, эхийн горьдлого тасардаггүй. Охиныг нь олоод очиход ямар байдалтай угтав?

-Биднийг дөхөөд очтол ээж нь муураад л унаад өглөө. Хүмүүс нүдэндээ нулимстай угтацгаалаа. Мориноос минь бид хоёрыг өргөж буулгалаа. Эмнэлгийн тэрэг, сэргийлэгчид ч ирчихэж. Ээж нь ухаан ордоггүй. Охин аавдаа ч очихгүй, надаас зулгаагаад байдаг. Гэрт хүмүүс багтахаа байлаа. “Гараад байж бай” гэсээр гаргалаа. Ээж нь сэхээд ухаан оронгуутаа охиноо барьж аваад уйллаа. Тэднийх зургаан хүүхэдтэй. Таван охин, нэг хүүтэй. Алга болсон Лхамсүрэн чинь таван охиных нь отгон нь байхгүй юу. Ээж нь охиноо тэвэрч аваад л уйлаад нэлээд юм боллоо. Эмч хажууд нь сууж хамарт нь юм үнэртүүлнэ. “УАЗ 469” машинтай сэргийлэгчид надаас тайлбар авлаа. “Багийн дарга Дагвадорждоо хэлээрэй. Чамд медаль өгнө” гэж хэлээд тэр хүмүүс яваад өгсөн.

-“Шударга журам” медаль юм болов уу?

-Бодвол тийм л байх. “Материалаа заавал явуулаарай” гээд л тэр цагдаа нар явчихлаа. Нар ч жаргалаа. Хүмүүс гэр гэртээ харьцгаалаа. Готовсүрэн ах авдраа уудалж байгаад дээр үеийн самбай хадаган дээр 10 төгрөг тавиад “Ах нь дүүдээ нэг морь, тугаллаад гурав хонож байгаа үнээ өгье. Маргааш ирээд аваарай” гэж байна. Би ч их баярласан гэж жигтэйхэн. Гэртээ очлоо. Аав маань лааны гэрэлд ном уншаад сууж байна. Би юу болсныг нэгд нэгэнгүй ярилаа. “Надад медаль өгөх юм байх аа, аав минь. Дагвадоржоор тодорхойлолт хийлгээд гарын үсгийг зуруулаарай” гэсэн гэлээ. Аавдаа хадаг, 10 төгрөгийг нь өглөө. Ээж маань ч баярлаж байна. Тэгтэл аав “Готовсүрэнгийнх хүүхнүүд голдуу олон хүүхэдтэй айл. Морийг нь авъя, үнээг нь авахгүй ээ” гэж байна.

Маргааш нь сургуулийнхан намайг магтлаа, аавыг минь ч магтаад “Гоорон ах шиг мэргэч төлгөч хүн байхгүй” гээд ам уралдан сайшаалаа даа. Манай нутгийнхан аавыг минь Гоорон гэж авгайлдаг байсан юм. Сургууль ч амарлаа, айлууд тал тал тийшээ нүүлээ. Тэгээд л тэр үйл явдал намжсан даа.

-Тухайн үеийн хөдөөний таван настай хүүхэд гэдэг малд нүдтэй, гар хөлийн үзүүрт зарагддаг хэрэндээ л хатуужилтай байж дээ?

-Одооны хүүхэд байсан бол уйлаад сүйд болох байсан байх. “Чоно улиад л хажуугаар яваад байсан” гэж байгаа юм. Би энэ болсон үйл явдлыг олон жил сэтгэлдээ хадгалж явлаа л даа. Г.Лхамсүрэнд “Хоёулаа энэ болсон явдлыг нийтэд хүргэе. Түүх болгож үлдээе” гэсэн чинь ихэд татгалзаж “Би одоо юу ч санахгүй. Жаахан хүүхэд байсан шүү дээ. Надад ярих юм байхгүй. Би мэдэхгүй шүү дээ. Би хонинд яваад төөрсөн нь үнэн, та намайг олсон нь үнэн” гэдэг юм.

Г.Лхамсүрэнг найман нас хүрээд сургуульд ороход нь үеийнхэн нь, ангийнхан нь “Хээрийн чоно” гээд хоч өгчихсөн юм билээ. Лхамсүрэн гэж нэрээр нь дуудахгүй, “Хээрийн чоно”-оо гэж дууддаг байсан. Саяхан нутгийн золголт болоход ангийнхан хүүхдүүд ирсэн. Тэд ч “Хээрийн чоно” гэж ярьж байгаа юм. Тийм болохоор Лхамсүрэн маань тэр хочноосоо ичдэг ч юм уу, энэ талаар ярих дургүй байдаг юм шиг санагдсан.

-Тэр гэнэтийн гэмээр айдастай тав хоног Лхамсүрэнгийн ой санамжид хэр ул мөрөө үлдээсэн бол. Одоо ой модоор явахдаа, чонын улиан сонсоод айдаг болов уу?

-Лхамсүрэнг олоод Хөндлөн булгийн даваа руу давахад охин аав, ээж, гэр орноо сураглаж ерөөсөө яриагүй. Хонь хаана байна, хонь хаачив гээд байсан. Битүү модтой, хоёр уулыг тойрохдоо 20 гаран км газрыг туулсан байгаа юм. Их хэцүү замтай газар. Тийм болохоор охин хонио л хайж явснаас өөр бусад юманд анхаарлаа төдийлөн хандуулаагүй байх гэж боддог юм.

-Г.Лхамсүрэн одоо хаана байна вэ?

-Цэнхэр сумын Бүрд багтаа амьдарч байна. Малчин. Энд нэг хүү нь Яармагт хийдэд лам, нэг охин нь “Хаан” банкинд теллер хийдэг юм. Бас нэг охин нь Цэнхэр суманд бага ангийн багш. Хөдөө хоёр хүү нь малчин. Ийм өнөр өтгөн айлын эзэгтэй болсон доо.

-Хэрвээ тэр үед та Лхамсүрэнг олоогүй байсан бол яах байсан бол?

-Буруу тийш эргээд бүр төөрөөд алга болчих ч байсан юм билүү. Эсвэл чоно нохой таарсан бол яана гэж бодогдоно шүү. Цэрэгт ирээд хүмүүст ярихаар намайг их хүндэлнэ. “Сумъяа хүүхэд олсон юм гэнэ лээ” гэнэ. Манай нутгийнхан надад үнэхээр сайн хандана. Нутагтаа очихоор Лхамсүрэнгийн ах дүүс надад байдгаа бариад л хамаг бүхнээ дэлгэж дайлж цайлаад сүрхий байдаг юм. Би чинь сумандаа их нэр хүндтэй хүн шүү (инээв). Ямартай ч танай сонинд тэртээ 52 жилийн өмнө болсон ийм нэг явдлыг ярьж байгаа минь болсон бодит үйл явдлыг архивлаж үлдээж байгаа хэрэг юм шүү. Аягүй бол хэдэн жилийн дараа Цэнхэр сумын Бүрд бригадын “Хээрийн чоно” гээд хүмүүс буруу зөрүү юм ойлгочих болов уу гээд энэ бүхнийг ярилаа.