Month: December 2017

Говь-Алтай аймгийн насан туршийн боловсролын төвийн багш, ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, үндэсний сурын харвааны спортын мастер, Монголын урчуудын эвлэлийн гишүүн зураач Навагжавын Энхжаргалтай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Та аль сургуулийг ямар мэргэжил эзэмшиж төгссөн хүн билээ?

-Хуучнаар Улсын багшийн дээд сургуулийг Дүрслэх урлаг, шугам зураг, технологийн багш гэсэн гурван ч мэргэжлээр дүүргэсэн. Тэр үед тэнд тийм боловсон хүчин хэрэгтэй гэсэн улсын хэмжээний боловсролын мундаг концепци байж дээ гэж би боддог юм. Биднийг урьдчилсан төгсөлт гэдгээр 1983 онд гуравдугаар курсээс төгсгөсөн. Хичээлийн хөтөлбөрөөр их шахна. Оюутнууд бид шөнийн хоёр гурван цаг хүртэл сууна. Ардын зураач, төрийн шагналт агуу зураач Одон багш бидэнд хичээл орж байлаа. Ардын зураач Гаваа бас бидэнд хичээл орно. ЗХУ-аас Виктор гэж мэргэжилтэн хичээл зааж байлаа. Нэг жил сургуульд багшлуулчихаад төгсгөж байсан. Тиймээс бид юм юмны зах зухтай хүмүүс болсон. Манай сургуульд дугуйлан хичээллэнэ. Тэнд би Монгол Улсын бар зургийн манлай С.Жамц багшийнхаа удирдлагад хулдаасан бар зураг зурдаг байсан. Дээд сургуульд технологийн, шугам зураг, барилгын шугам зураг гээд бүгдийг судалсан. Гончигдорж, Шагдарсүрэн, Мөнхбаяр гээд Монголын толгой багш нараар хичээл заалгасандаа одоо ч баярладаг.

-Та оюутан байхдаа хүндийг өргөлтийн спортоор хичээллэж байсан гэл үү?

-Хичээлийнхээ завсраар хүндийг өргөлтийн спортоор Монгол Улсын анхны гавьяат дасгалжуулагч, Өвөрхангайн уугуул Жигмэддорж багшийн шавь болж штанг өргөж явлаа. Намайг Октябрийн баярын парадан дээр алхаж явахад анх хараад уулзсан юм. Дэлхийн хошой аварга Зэгвийн Ойдов тэр хоёр намайг нэлээд хурцалж чангалж өгсөн. Тэгээд хүнд-хөнгөн жингийн аварга шалгаруулах тэмцээнд орлоо. Би хойтон жил нь хүрэл медаль хүртсэн. Хүнд, хөнгөн жингийн аварга шалгаруулах гэдэг маань 48, 52, 86, 90 килограммын хамгийн доод, дээд жингийн чөлөөт бөхийг хөгжүүлэх тэмцээн юм билээ л дээ. Би уул нь улсын оюутны хоёрдугаар шигшээ буюу дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатын дасгалжуулдаг клубт сарын 150 төгрөгийн цалинтай мэргэжлийн тамирчин байсан юм. Намайг багш нар минь Жаргай гэнэ. Мөнхбат аварга бидний жинг өглөө болгон үзнэ. Тэр бол маш том ухаан байж. Эрүүл зөв амьдарч байна уу гэдгийг мэдэхээс гадна ар гэрийн байдлыг ч түүгээрээ судалдаг байж. Жин хэтэрхий хасагдчихсан байвал “Миний хүү өчигдөр яагаад хоолоо идсэнгүй вэ” гэж асуугаад намайг шалгалт өгөх гээд зураг зураад хоол идэж амжаагүйг сонсоод МХЗЭ-ийн Төв хорооны гуанзанд оруулж хоол авч өгч байлаа. Хамгийн гол нь тамирчиндаа баталгаатай хоол өгч байгаа нь тэр л дээ. Тэр үед хоолны газар тийм ч олон байгаагүй. Хүний сэтгэл маш жижигхэн зүйл дээр ч анзаарагддагийн жишээ л дээ. Жигмэддорж багш минь Мөөеө аварга, З.Ойдов багш хоёртой уулзаад хүндийг өргөлт рүү уруу татсан юм.

-Хүндийн өргөлтөөр хэдэн жил “үзэв”?

-1984-1991 он хүртэл арван долоон жил улсын аваргад оролцож алтан медаль гурвыг, мөнгө, хүрэл медалийг бишгүйдээ хүртэж дээ. Хөдөө орон нутгаас улсын аваргад тасралтгүй оролцож медаль авсан хүн гэвэл Говь-Алтайн Энхжаргал, Монгол Улсын заан Тулгаа хоёр шүү дээ. Тулгаа ах үндэсний бөх, самбо, жүдо гээд бөхийн төрлийн спортуудаар их амжилт гаргасан. Олимпийн хорооноос бид хоёрт хүндэтгэл үзүүлж хүлээн авч л байлаа.

-Төгсөөд хаана хуваарилагдав?

-Дөнгөж төгсүүтээ Бигэр суманд хувааригдлаа. Агуу их яруу найрагч Мишигийн Цэдэндоржийн номоо хүртэл нэрлэж байсан Бурхан Буудай уул байдаг мөн ч сайхан нутаг шүү дээ. Аав, ээжийн маань нутаг Баян-Уул, Жаргалан, Шарга гурван сум чинь засаг захиргааны нэгжээрээ нэг сум байсан юм. Жаргалан сумын Эвлэлийн үүрийн дарга нь манай нагац ах Чуваадорж байлаа. Улсын газарзүйн олимпиадад хэд хэдэн удаа байр эзэлж байсан хүн байлаа. Миний хүргэн ах Базаррагчаа гэж аавын минь оронд аав болсон эмч ах эд нар л ярьж байгаад Бигэрт хуваарилуулахгүй юу. Дараа нь Жаргалан сумандаа багшиллаа. Эндээс олон ч шавь төрүүлсэн дээ. Манай Говь-Алтай аймгийн барилгын чиглэлийн шавь нар олон бий. Барилга, хот байгуулалтын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Магнайсүрэн гэж шавь байна.

-Та одоо хаана багшилж байна?

-Аймгийнхаа насан туршийн боловсролын төвд багшаар ажиллаж байна. Нялх балчраас насан өндөр хүмүүст хүртэл сургалт явуулна. Багш хүний бахархал шавь нар нь байдаг. Би гучаад жил багшлахдаа олон шавь төрүүлжээ. Гэхдээ заримдаа хичнээн мундаг хүүхдүүдийг уран зурагт уруу татаж буруу замаар явуулсан байх вий гэсэн нэг айдас байдаг. Бас намайг зориод ирэх байсан хичнээн зураач болох хүүхдүүдийг таниагүй бол гэсэн битүүхэн шаналан байна.

-Та зураачийнхаа хувьд олон үзэсгэлэн гаргаж байв уу?

-Бие даасан үзэсгэлэнгээ аль эрт наяад онд нэг гаргаж байсан. Төгсөөд хоёр жилийн дараа 1988 онд юм даа. Гэхдээ би өөрөө яваагүй, миний хулдаасан бар зургийн бүтээл шалгаран явж байсан. Монголын Хүүхдийн урлан бүтээх төвийн захирал, ардын багш Цэрэндорж гэж мундаг хүн байлаа даа. Би тэр хүнтэй нэг өрөөнд хамт сууж үзээгүй ч мөн ч их зүйл сурсан даа. Цэрэндорж гуайн хөдөлмөрч, шаргуу үйл ажиллагаанаас нь суралцсан. Төрийн шагналт хүүхдийн зохиолч Жамбын Дашдондог гэж миний найз агуу хүн байлаа. Хүүхдийн уран бүтээлийн буянгаар бид хоёр уулзаж учран нөхөрлөж явлаа. Жаргалан суманд багшилж байхдаа сурагчдын хулдаасан бар зургийн үзэсгэлэнг Хүүхдийн урлан бүтээх төвд 1987 он, 1989 онд хоёр ч удаа гаргалаа. Ерэн дөрвөн онд Говь-Алтай аймгийн хүүхдийн урлагийн их наадам болоход бас нэг үзэсгэлэнгээ дэглэсэн. Сүүлд шавь нартайгаа хамтарсан нэг үзэсгэлэн гаргасан. Зохиолоос сэдэвлэсэн дан хулдаасан бар зургийн бүтээлүүд багтсан. Миний шавь Алзахгүйбаатар гэхэд их зохиолч Д.Нацагдоржийн “Од” шүлэгт хийсэн хулдаасан барын бүтээл одоо ч нүдэнд харагддаг юм. Цэрэндорж багш тэр зургийг харуутаа “Галерейдаа авлаа, батламж өгнө” гэж байлаа.

-Шавь нар тань гадаадаас медаль хүртэж байсан байлгүй?

-Манай шавь нарын үзэсгэлэнг харж явсан япон хүн шавь Рагчаагийн Лувсандорж гэдэг хүүхдийн бүтээлийг үзээд арлын оронд урьж байсан. Их гүрнүүдийн бодлого чинь авьяастай хүнийг сүрхий таньдаг юм билээ. Японы гар зургийн уралдаанаас бүтээл нь гранпри шагналыг авчирч байлаа. Хүүхдийн ордны захирал, гавьяат багш Ш.Цог над руу холбооны дууддаг утсаар ярьж баяр хүргэхэд хөл газар хүрэхгүй баярлаж явлаа. Жаргалан сумын сургуулийн захирал Загдрагчаадаа хэлтэл намайг хот руу томилолтоор явуулж шавийн минь шагналыг авахуулж байлаа. Захирал маань намайг орой болгон хоол идэхэд санагддаг том шагналаар шагнаж байлаа.

-За, юугаар шагнадаг билээ?

-Энэ захирал маань их хүнлэг хүн байсан юм. Намайг дөнгөж багшаар очиход сэрүүлэгтэй цаг, халуун сав хоёроор урамшуулж байсан. Нэгдүгээрт миний эрүүл мэндийг, хоёрт намайг цагийн зөв дэглэмтэй байгаасай л гэсэн үүднээс ийм зүйлээр шагнажээ дээ. Тэр шавийг гранпри авахад ёстой нэг бүдүүн иргээр мялаасан. Нас залуу, хүүхэд нялх, хаврын тарчиг цагт бүдүүн эр хонь чинь ёстой нэг өвлийн идэш шиг санагдана биз дээ.

-Та улсын олимпиадад аль хэр амжилт үзүүлж байв?

-Орж байсаан. Хоёр удаа хоёрдугаар байрт, нэг удаа гуравдугаар байрт орж байсан. Намайг гуравдугаар сургуульд захирлаар ажиллаж байхад Бадамсэрээжид гэдэг шавь маань алтан медаль авч байлаа.

-Шинийг санаачилсан олон бүтээл байдаг гэж сонссон юм байна?

-“Өнө-Мөнх” гэж хүүхдүүдийнхээ нэрээр нэрлэсэн нугалдаг тоглоомонд Оюуны өмчийн газраас патент олгож байсан. “Урлал дасгалын дэвтэр” маань улсад анхлан түүчээлж гарч байлаа. Надад “Урлал дасгалын дэвтэр” хориод бий шүү. Хүн хөдөө хөхөрч, гадаа гандана гэдэг худлаа л юм билээ. Би лааны гэрэлд суугаад сурах бичиг бичиж л байлаа.

-Таны хань бас технологийн багш гэв үү?

-Би ханьтайгаа гучин жил амьдарч байна. Миний ханийг Цэвэгсүрэнгийн Оюунчимэг гэдэг. “Хантайшир эрдэм” цогцолбор сургуульд технологийн багшаар ажиллаж байна. Улсын олимпиадад Говь-Алтай аймгаасаа шалгарч түрүүлж байсан ардын боловсролын тэргүүний ажилтан. Бид хоёр дөрвөн сайхан хүүхэдтэй, маш баян амьдарлаа. Ууган хүү Мөнхдөл маань хүндийг өргөлтийн спортын олон улсын хэмжээний мастер хүн байна. Удаахь охин Мөнхзул маань архитекторч, барилгын зургийн “Өрх” компанид ажиллаж байна. Гуравдахь охин Өнө-Энэрэлт Америкт сэтгэлзүйч эмчээр ажиллаж байгаа. Отгон охин Монгол Улсын өсөх идэр мэргэн, байт сурын харвааны тамирчин хүн. Монгол Улсынхаа нэрийг олон улсын хэмжээнд гаргах болов уу гэж бодож явдаг даа. Одоо БНСУ-ын Бусан хотод Хиймэл дагуулын чиглэлээр магистрт суралцаж байна. Ханийнхаа сэтгэлийг би үгээр илэрхийлж чадахгүй юм.

Булга нь Хойд Америкаас гаралтай бөгөөд суусрын овгийн өмхий хүрэн, үен, солонгын төрөлд багтдаг юм байна. Монголд Орхон, Сэлэнгийн сав, Эг, Үүр, Хараа, Ерөө, Хүдэр, Туул, Зэлтэр Шишгэд, Тэсийн голын сав дагуу тархсан махчин амьтан. Суусар, өмхий хүрэнтэй ойролцоо нарийхан урт гуалиг биетэй бөгөөд хурдан шалмаг хөдөлгөөнтэй, ондатр буюу заарт харх, минж, халиуны адил хагас усны амьдралтай. Усанд сэлэхдээ сайн, цэнгэг устай гол, мөрөн бараадан амьдардаг.

Загас, мэлхий, оготно, шувуу, өндөг, усны төрөл бүрийн хорхой шавьж, хавч, зөөлөн биетнээр хооллоно. Эрэгчин булгын биеийн урт 38-58 сантиметр, биеийн жин нь 1.5-4 килограмм бол эмэгчнийх нь 33-49 сантиметр урт, 0.8-2.2 килограмм жинтэй байдаг аж. Үнэг, шилүүс, баавгай, халиу, зарим махчин шувууд булгаар хооллодог. Булга голын эрэг доогуур нүх ухаж үүр хэвтрээ засч амьдарна. Ороо нийллэг нь гуравдугаар сарын дунд үеэс дөрөвдүгээр сарын дунд үе хүртэл үргэлжилж дунджаар 2-4 зулзага төрүүлнэ. Дөнгөж төрсөн зулзага нүд нь аниатай, тачир үстэй, 25-35 гр, 10 см урттай байх бөгөөд 30-36 хоногийн дараа нүдээ нээнэ. Хоёр нас хүрээд үржилд ордог. Булга 8-12 жил насалдаг.

Газарзүйн бүсээс хамаарч Хэнтийн булга хар хүрэн, хар, мөнгөлөг сортой халтар хүрэн, Хөвсгөлийнх хүрэн шаргал, шар хүрэн халтар зүстэй байдаг аж. Булга сахлаг зөөлөн торгомсог үстэй. Толгойн хэсэг их биеэсээ цайвар, зоо нурууныхтайгаа ерөнхийдөө ижил боловч арай цайвар хүрэн. Мөч нь богино, бахим. Өехийдөө шаргалдуу толботой ч хааяа толбогүй байх нь бий.

Булга холимог тэжээлтэй. Улирлын байдлаар идэш тэжээл нь өөрчлөгдөнө. Зун нь туулай, бусад жижиг сээр нуруутан амьтдаар хооллох бол өвөл нь цас, хүйтнээс болж жимс жимсгэнээр хооллодог гэнэ. Үен, хотны үеэн, зарим шувууг ч ангуулчлах агаад заримдаа чоно, баавгайн мөрийг дагаж барьсан амьтдынх нь үлдэгдлийг иднэ. Авгалдай, нялцгай биетнээр хооллох дуртай бөгөөд урд савраараа загас барьж иддэг.

Булганы тархац, өсөлтийн өөрчлөлтөд нөлөөлж буй гол хүчин зүйл нь хууль бус агналт. 1910-1920 оны хооронд улсын хэмжээгээр жил бүр 4000-5000 ширхэг булганы арьсыг бэлтгэн нийлүүлж байсан бол аажмаар тэр тоо нь багасч, 1927-1929 он 300-500 болтлоо буурч байжээ. Монгол Улс 1953 оноос булга агнахыг хориглосон бөгөөд 2012 онд ховор амьтнаар бүртгэсэн юм байна.

Булга нь Оросын Уралын нуруунаас Сибирь, Монголын хойд хэсэг, Хятад, Японы Хоккайдо, Польшийн Скандинавын орнуудад тархсан. Орост зэрлэг булгыг агнасан хэвээр байгаа гэнэ. Гэхдээ үслэг эдлэлийн зах зээл дэх булганы арьсны ихэнхийг булга үржүүлгийн фирмээс нийлүүлдэг. Фирмийн үүлдэржүүлсэн булгын зүс нь цагаанаас хар хүртэл олон төрөлтэй. Фирмийн булгыг бяслаг, өндөг, загас, мах, нохойн тэжээл, цацагт хяруулын элгээр тэжээх бөгөөд 3000 булгатай фирм нэг өдөрт хоёр тонн гаруй хоол хүнс зарцуулдаг аж. Нэг булган дээлэнд дунджаар 50-55 булганы арьс ордог.

2-4 сартай булганы үс, сор хамгийн үнэтэйд тооцогддог учир булганууд фирмд нэг нас хүртлээ тэжээгдэнэ гэж байхгүй. Булгыг эхлээд алчихаад дараа нь арьсыг нь хуулахад сор нь уначихдаг учир сорыг нь алдагдуулахгүй гэж цахилгаанаар цохиулж байгаад амьдаар нь арьсыг нь хуулдаг. Ингэж арьсаа хуулуулсан булга 10-15 минут болоод амь тавьдаг гэнэ. Энэ арга нь хүнлэг бус харгис, амьтдын эрхийг ноцтойгоор зөрчиж байгааг олон нийт эсэргүүцсээр байгаа ч булганы арьсны эрэлт багасаагүй бөгөөд булган дээлний зах зээл ч хумигдахгүй байгаа билээ.

Монголчуудын хувьд булганы арьсаар эрт дээр үеэс гоёж ирсэн ард түмэн. “Монголын нууц товчоо”-нд Ван хан Тоорил Тэмүүжинд хандан

…Булган дахын чинь хариуд

Бутарсан улсыг чинь

Бөөгнөрүүлж өгье

Хар булган дахын чинь хариуд

Хагацсан улсыг чинь хамтатгаж өгье хэмээсэн тухай гардаг. Үүнээс үзвэл манай ихэс дээдэс эрт үеэс л үслэг анд хорхойтой, үнэт арьсан дээл, дахаар өвч бүрхдэг байсан гэдэг нь харагдана. Тэр уламжлал явсаар Их хүрээний гангачуул булган захтай дээл, булган малгай, булган хантааз, булган ханцуйтай дээлээр гоёж байсан нь ардын дуунд ч үлдсэн байдаг билээ.

“Янлин хуар” дуунд “Булган чиг нударгаа шалчийтал уйлав аа” гэж хайртай хүнээ санан харуусан суухдаа булган ханцуйгаа шалчийтал уйлсан тухай гардаг дуу бий. Усны амьтны сор нь барагтай бол буудаггүй арьсаар хийсэн ханцуйгаа шалчийтал уйлсан гэдэг нь хэрхэн гашуудсаныг нь ийнхүү илэрхийлж байгаа юм.

Одоо л бид булган дээл, малгай муухай, амьтны арьсыг нөмрөхөө больцгооё гэж байгаа ч угтаа бол энэ их хахир хүйтэн өвөл, эрс тэс уур амьсгалыг даван гарахад тусалсан илч ихтэй хувцаснуудын нэг нь булган дээл, хантааз, малгай л байсан шүү дээ, бидэнд. Гэхдээ түүхэн цаг хугацаа наашлах тусам, монголчуудын амьдралын хэв маяг суурин руу шилжих болсон үеэс буюу 1880-1940 оны хооронд монголчуудын хувцаслалт, дээлний хэв маягт булганы арьс оруулга маягаар орж ирэх болжээ. Дээлнийхээ зах, ханцуйг булганы арьсаар эмжих болсон байна.

“…Булган чиг нударга нь

Бугуйгаа дагана аа…

…Халиун чиг нударга нь

Ханцуйгаа дагана аа” хэмээн дуулцгаадаг билээ.

Булгыг фирмүүд хайр найргүй нядалж байгаа бичлэг дэлхий даяар тархаж хүмүүсийн жигшлийг төрүүлснээс биш монголчуудын хувьд булганы тоо толгойд өөрчлөлт оруулахгүйгээр, засаг захиргааныхаа зөвшөөрлийн дагуу анчин гэх хүмүүс нь жилд тодорхой тооны булгыг агнадаг байж. Түүнээс биш их хэмжээгээр агнахыг жирийн иргэд нь ч ойшоодоггүй байсан байна.

Харин 1920 оны үед жилд их хэмжээгээр агнаж байсан нь гадны захиалга, тэр дундаа орос ах нарын хийсэн ажил байсан гэдэг. Булганы арьсыг баян, чинээлэг, гангачуул өмсдөг гэхээсээ илүүтэй хувь заяа өндөр, улс орон, нутаг хошуундаа гавьяа байгуулсан хүний өмсгөл, гоёо гэж үздэг байсан бөгөөд хэн нэгнийг шагнах тохиолдол гарвал булган дээл, булган зах бэлэглэж ирсэн нь түүхэнд үлдсэн байдаг юм.