МАХН-ын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга асан доктор профессор, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Ц.Балхаажавтай ярилцлаа. Монгол Улсын хөгжлийн гол бодлогод гар бие оролцож явсан энэ эрхэм хүний үгийг өнөөдөр дуулах нь завшаантай хэрэг төдийгүй бодож тунгаах үгийг олонтаа хэлж байсан юм.
-Манай улсын хөгжлийн түүхийг ярихад Орос орны тухай ярихаас аргагүй түүхэн жим бидэнд бий. Хоёулаа үүнээс яриагаа эхэлье?
-XX зууны эхэнд манай улс хоцрогдмол, ядуу, дарлагдсан айл байхад Орос оронд хэрвээ хувьсгал ялаагүй бол, оросууд Монголыг дэмжих үзэл бодлоор хандаагүй бол Монгол Улс өдий зэрэгтэй байж чадахгүй байсан гэдэг ойлголтод хатуу зогсдог хүн, би. Орос улс Монголыг хамтын ажиллагааны том цэгээ болгож ижил тэгш эрхтэйгээр манай улсыг хөгжүүлэх бодлогыг явуулсан. Орос Монголд хэзээ ч муу уршиг тариагүй. Зарим хүмүүс ярьдаг л даа. Олон жилийн турш Монголыг өөрийн эрхшээлдээ байлгасан, Монгол Улс Оросыг дагасаар байгаад дэлхийн хөгжлөөс хоцорсон юм шиг ярьдаг. Үүнтэй би санал нийлдэггүй. Өнөөдрийг хүртэл Орос, Монголын харилцаа хамтын ажиллагаа хэвийн үзэл дээр тулгуурлаж, ойлголцлын сайн түвшиндээ байгаа. Монгол Улс хоёр хөрш болон бусад улс оронтой адил хэмжээнд харилцаж байж дэлхийн хөгжлийн түвшинд явахаас өөр арга зам байхгүй.
-Та бол улсын хөгжлийн бодлогод гар бие оролцож явсан гол хүмүүсийн нэг. Тухайн үед улсыг хөгжүүлэх ямар гол бодлого байв?
-Манай улс XX зуунд хөл дээрээ зогсохын тулд өөрийнхөө хүчин чармайлтыг бүх шатандаа гаргаж ирж чадсан. Үүнд Орос орны тусламж дэмжлэг үүрэг гүйцэтгэсэн тал бий ч монголчууд олон зууны туршид өөрийгөө авч ирсэн өөрийн гэсэн бор авдартай айл. Эх орон, байгаль дэлхийгээ хайрлах үзэл бодол, хүнийг хүн гэж үзэж хүндэлж харьцах соёлоос эхлээд барагдашгүй арвин, асар нөөцтэй бор авдартай айл. XX зуунд гурван зүйлд хөгжлийн шинэ шатанд гарч чадсан. Нэгдүгээрт, эрх чөлөө тусгаар тогтнол, хүний цаашдын ирээдүйг шийдвэрлэхэд бусад улс оронтой адил хэмжээнд бүрэн эрх чөлөөтэй болж чадсан. Манай улс бүрэн эрхт орон болж хувирлаа гэдгийг зарласан. Энэ зарлал дэлхийн сонорт хүрсэн. Олон улсын нэр хүндийг өөрийн хүчин зүтгэлээр ч олж авсан. Хоёрдугаарт, ямар ч улс хөгжихдөө хүн нь хөгжиж байж улс орноо авч явдаг. Манай улс хөгжихөд хүн ам цөөн, хүн амын эрүүл мэндийн түвшин доогуур, оюуны талаасаа хаагдмал, мэдлэг муутай байсан нь үнэн үү гэвэл үнэн. Улсын бодлогод хувьсгалын эхний үеэс хамгийн түрүүнд хүн амынхаа эрүүл мэндийг дээшлүүлэхэд Оросын туслалцааг бодитойгоор авсан. Хүн амын цөөн хэсэг нь бичиг үсэгтэй байсныг нийтээрээ бичиг үсэгтэй болгох бодлогыг явуулсан. Аливаа хүн тэгш эрхтэй, хамтын хүчин чармайлтаа зэрэг гаргахгүйгээр хөгждөггүй юм байна гэдгийг ойлгосон тул эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн тэгш эрх, хаан харцыг халж, иргэдийнхээ тэгш эрхийг хангаж өгсөн. Гуравдугаарт, эдийн засгийг хөгжүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлсэн.
-Тухайлбал, иргэдээ хоол хүнстэй байлгахад хүнс, хөдөө аж ахуйн яамнаас гэхэд ямар бодлогыг баримталж байв?
-Хөдөө аж ахуйн яамнаас мал аж ахуйг Монгол Улсын хөгжилд хувь нэмэр болохуйц тоо хэмжээнд хүргэх, малаас өгч буй ашиг шимийг бүрэн ашиглахад анхаарсан. Мал аж ахуйгаас гарч буй ашиг шимийг боловсруулах үйлдвэр байгуулж өөрөө өөрсдөө хийдэг болохыг зорьсон. Хийдэг болно гэдэг бол чадвар. Ингээд мал аж ахуй өссөн. 1990-ээд оныг хүртэл малын тоог 25 саяас дээш болгохгүй бас доош болгохгүй барих хатуу бодлого барьж байсан. Энэ нь тухайн үеийн хэрэгцээнээсээ хамаарч байсан талтай. Мөн манай улсын хөрсөн доорх баялаг, байгалийн баялаг, онгон дагшин нүүр царай өөрчлөгдөх ёсгүй юм, аль болох хадгалахыг хичээсэн бодлогыг барьж байсан. Хөгжил гэж чадах чадахгүй зүйлийг дэвэргэж байхын оронд олон жилийн туршид урт хугацаанд хойч үедээ өвлөн үлдээж ашиглах бодлого барьсан гэж үзэж байна. Хэрвээ байгалийн баялгийг ашиглая гэсэн бол одоогийнхтой адил тал талаас гадны хүч ороод ирэх байдал байсныг анзаарч байсан. Байгаль орчин, газрын хөрсөн дэх баялгийг маш хатуу чанга бодлого дор барих ёстой тухай баримт бичгүүдэд тусгагдсан байсан.
-Өнөөгийн улсын хөгжлийн бодлогыг хараад та юу хэлэхээр байна?
-Би XX зуунд хүнтэй ажиллах, хүний үзэл бодол, оюунтай харилцах ажлыг голлож хариуцаж ирсэн. Москвагийн улсын их сургууль төгсч ирээд философич багш, тухайн үеийн үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч зэргээр нам, улс төрийн ажил хийж байсны хувьд улсын хөгжлийн бодлогыг хүний хөгжилтэй холбож ярих дуртай. Ер нь иргэд бодлогод захирагддаг. Улсыг улс шиг авч явах үүрэг юуны өмнө удирдлагын түвшний хүмүүст байдаг. Удирдлага, иргэн хоёрын эв нэгдэл, хамтын зүтгэл шийдвэрлэх үүрэгтэй гэдгийг олон нийтэд ойлгуулахын тулд би цөөнгүй ном бичсэн байна. Бодлогод захирагдах ёсыг 1990 оноос хойш олон нийт ч задгай хаялаа, дээд талдаа ч хөнгөн хандсанаас болж урьдны болж бүтэж байсан, алсдаа ч буруудахгүй захирах, захирагдах ёсны журам дэндүү суларч, задгайрсан. Хөгжлийн үүднээс авч үзэх юм бол улс орон урагшаа дэвших бодлогыг 1990 оноос хойш хийж чадаагүй. Ялангуяа эрх чөлөө гэдэг ойлголтыг сул ойлгосон. Яавал эрх чөлөөг бүрэн эдлэх ёстой юм, яаж хөгжих ёстой юм, улс орны ирээдүйн асуудлаа болгож зөв тавих ёстой юм, дэлхийн боломж туслалцааг ямар замаар авбал тус нөлөөгөө өгөх юм зэргийг нэгтгэн төвлөрүүлэн бодлого болгож тавиагүй. Өөрөөр хэлбэл, эмх цэгцтэйгээр бодлого болгож энэ улсыг яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ хийж чадаагүй. Эрх чөлөө, зах зээлийн харилцаа, гадаад улс орнуудтай харилцах харилцаа өргөн байх ёстой юм байна гэх мэтийг л ухаарч байснаас биш Монголоо гэсэн нэгдсэн бодлого болгож чадаагүйд хамаг учир байгаа юм. Харж байхад гаднаас дуурайх, хуулах, бусдын үгэнд орох, амарчилж, бэлэнчлэхийг л ялангуяа удирдах түвшний давхартаа их явуулжээ. Манай улсад бүтээх хүчин нь сулраад харин бүтээлийг, орлогыг ашиглах, хэрэглэх хүмүүсийн тоо хэмжээ нь нэмэгджээ. Талцан хуваагдах нь ихэсч, эв нэгдэл алдагдаж, бүтээн байгуулах чадвараа алдсан байна. Энэ нь зах зээлийг жинхэнэ утгаар нь ойлгож чадаагүйн хар гай.
-Үүнээс яаж гарах вэ. Улсаа яаж хөгжүүлэх үү. Та хүнээ хөгжүүлж байж улс хөгжих тухай олон ном бичсэн байдаг?
-Гадаад, дотоодод боловсрол эзэмшиж, сурч боловсорч байгаа ч хүний хөдөлмөрлөх идэвх нь буурчихсан. Гурван сая хүний тал хувь нь ажиллаж хөдөлмөрлөх боломжтой байхад ажилгүй, ажлын байргүй, аргацаасан шинжтэй ажилласан болдог, нэг хэсэг нь гадаадад гарчихсан зэрэг нөхцөл доош нь татаж байна. Улс оронд хүн хөгжлөө авч явж, улсаа сайхан хөгжүүлэхийн төлөө тэмцээд байхад улс нь хөгжихгүй байгаа түүх гэж ерөөсөө байдаггүй. Сүүлийн үед мөнгөөр бүхнийг шийднэ гэсэн ойлголт бүх нийтийн ойлголт шахуу болчихож. Бүхий л салбартаа хийж бүтээх биш нийлүүлэх, худалдах, арилжих хэлбэрээр ашиг олох сонирхол нь өндөрссөн. Хүнээ хөгжүүлэх бодлого нь ч хийсвэр байгаа зэргээс шалтгаалж улс орон хөгжихгүй байна л даа. Аливаа хүн хөдөлмөр, мэдлэг, соёл, хүмүүжил гэсэн дөрвөн чанар жигд сууж байж хөгждөг. Сургуулийн өмнөх нас болоод бага, дунд сургуулийн насны үед нь хүн гэдэг сэдэвтэй хичээлийг сургалтын программд оруулах хүсэлтийг би гаргаж төсөл хөтөлбөр боловсруулсан ч хэн ч анхаарч тоосонгүй. Угтаа хүн өөрийгөө эрт олж авбал улс орон хөгжинө гэсэн хөтөлбөр. Зүй нь багад нь хүнийг хүн болгох хичээлийг оруулчихсан бол хүн өөрийгөө эрт л олж авна. Хүнээ эхлээд хөгжүүлчихээд хүнээсээ улс нь ашгийг хүртдэг. Манайд чинь бэлэн хүний бодлого байхаас биш бэлтгэж хүнээ боловсруулах бодлого нь хоцрогдчихоод байна.
-Социализмын үед улсын хар хайрцагны бодлогыг ямар хүрээнд зангидаж байсан юм бэ?
-1980-аад оны дундуур оросын эрдэмтэдтэй хамтраад 2000 оныг хүртэлх хугацааны хар хайрцагны бодлогыг гаргаж төлөвлөсөн зүйл байсан. Байгалийн баялаг, мал аж ахуй, аж үйлдвэрлэлийг ямар чиглэл аргаар хөгжүүлэх вэ, хүнийхээ аж амьдралыг дээшлүүлэх, хүнээ хөгжүүлэх гэсэн дөрвөн том асуудлыг багтаасан боть ном орос хэлээр гарчихсан байсан. Тэр бол Монголын хөгжлийг ямар түвшинд аваачих уу гэсэн хар хайрцагны бодлого. Тэр хар хайрцгийг хэн ч сонирхоогүй, хэн ч ашиглаагүй. Урьд нь хөгжлийнхөө хар хайрцагны бодлогын хүрээнд юу хийгдэж байсныг жишээн дээр ярья. Мал аж ахуйг нийтийн болон амины аж ахуй гэж хоёр системтэй хувааж, хөгжүүлэх бодлого байсан. 25 сая малын найман сая нь амины аж ахуй байсан. Амины аж ахуйг дэмжиж, өсгөсөн малынх нь тоогоор нэмэгдэл өгөх бодлого барьж байсан. Мөн хүнсний үйлдвэрлэлийн аргачлалыг боловсруулж хүнсний программ гаргасан. Хүнсний бодлогоор малаас, газар тариалангаас хүнсний ямар бүтээгдэхүүн бэлтгэх үү, иргэд өөрсдөө хүнсний ямар бүтээгдэхүүн бэлдэн гаргах вэ, гадаад улсаас хүнсний ямар бодлого барих уу гэх мэт хөтөлбөрүүд байсан. Тэрхүү эдийн засгийн хөгжлийн бодлого ардчилал гарах, нийгмийн шилжилтийн үед хаягдсан. Тухайн үед ажлаа өгсөн нь хаяад явчихсан, ажлаа авсан нь ч үүнийг сонирхоогүй. Уг нь энэ дотор хөгжлийн хар хайрцагны бодлого явж байсан юм шүү.
-Өнөөдөр Монгол Улсын хөгжлийн хар хайрцагны бодлого гэж байна уу?
-Манай улсад өдгөө хөгжлийн хар хайрцагны бодлого гэж байхгүй байна уу даа гэж харагдаад байна. Уг нь Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газрын сейфэнд хар хайрцагны бодлого нь хадгалаастай байх ёстой. Ард түмэн нь ч бидний оролцоо үүнд байх юм байна шүү гэсэн мэдээлэл, мэдрэмжтэй байх ёстой ч энэ алга. Хэн албан тушаалд очсон нь өөрийн үзэл бодлын дурын бодлого ярьж байх шиг байна. Тэгээд ч 1990 оноос хойш “Эрдэнэт” үйлдвэр шиг баригдсан нэг ч үйлдвэр алга. Таван толгой, Оюу толгой гэх мэт хөгжилд нэмэр болохоосоо илүү хэрүүлийн алим болсон хөгжлийн саадыг харин бий болгоцгоосон нь нэгдсэн хөгжлийн бодлого байхгүйгээс үүдэлтэй болов уу.
-Урьд нь юун дээр алдаж байсан гэж бодогддог вэ?
-Хэт хязгаарлагдмал байсан. Капитализм, социализмын заагаар хүнийг ялгаварлан ханддаг байсан. Хүний оюун тархийг хэтэрхий дарж, хөгжихийн тулд урагшаа хөдлөх тухай биш байгаа энэ хэмжээндээ барьж байх нь зөв гэсэн баригдмал тал байсан. Гэхдээ нийгмийн бодлого нь буруу биш байсан юм шүү.
Өнөөдөр УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаантай. Чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар дараах асуудлыг хэлэлцэх юм. Үүнд: 
Ардчилсан намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд зургаан хүн албан ёсоор нэр дэвшихээ мэдэгдээд байгаа. Тэгвэл Х.Баттулга Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөө илэрхийллээ. Тэрбээр Baabar.mn-д өгсөн ярилцлагадаа “Ардчилсан намаас нэр дэвшинэ” гэдгээ зарласан байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших үү? гэсэн асуултад “Нэр дэвшээсэй гэсэн хүлээлт ч байх шиг байна. Би нэрээ дэвшүүлэх саналаа одоогийн намынхаа удирдлагуудад албан ёсоор илэрхийлнэ. Намынхаа гишүүдээр шийдүүлнэ” хэмээн хариулжээ. АН-ын дарга С.Эрдэнэ Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөө мэдэгдсэн гишүүдийнхээ дунд тавдугаар сарын 3-нд санал асуулга зохион байгуулна. Энэ санал асуулгад Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөө мэдэгдсэн Н.Алтанхуяг, Д.Дорлигжав, Р.Амаржаргал, Б.Жаргалсайхан, Э.Бат-Үүл, Б.Батбаяр /Баабар/, Х.Баттулга нарын гишүүд оролцох бөгөөд хамгийн өндөр санал авсан нэг хүнийг АН-ын VIII их хурлаар нууц санал хураалтаар баталгаажуулах юм.
Ардчилсан намын Улс төрийн бодлого хариуцсан Нарийн бичгийн даргаар Үндэсний Бодлогын хорооны залуу гишүүдийн нэг Сүхбаатарын Эрдэнэболдыг томиллоо.
УИХ-ын гишүүн С.Чинзоригтой ярилцлаа.
-Малчдын тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр наашлуулсан, сая төсвийн тодотголоор тэтгэвэрт гарах насыг таван жилээр нэмсэн хоёр хоорондоо харшлахгүй юу?
