Month: April 2017

УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяатай ярилцлаа.

-УИХ-аар төсвийн тодотголыг хэлэлцэж баталлаа. Тодотголыг ОУВС-гийн шаардлагаар хийж байгаа. Зардлаа тана гэсэн шаардлагад хэр нийцүүлэв. Танасан гэж ярьж байгаа ч гэлээ наад зах нь сайдуудын багц нэмэгдсэн байна лээ.

-ОУВС-тай хамтарч ажилласнаар бид төсвийн сахилга батаа сайжруулж хөгжлийн зөв замд ороход нэг алхам хийлээ л гэсэн үг. ОУВС-гаас төсвийн зардлаа хас, орлогоо нэмэгдүүл, алдагдлаа бууруул гэсэн шаардлагыг тавьсан. мөн арилжааны банк, концессын гэрээнүүд, монголбанкинд олон улсын аудит хийлгэх шаардлагыг тавьсан байгаа. Эдгээр шаардлагыг хангахын төлөө ажиллаж байна. Сайдын багц 400 сая төгрөгөөр нэмэгдсэн асуудал бол Хөгжлийн банкнаас олгогдсон зээлийн асуудлыг төсөв дээр татан авч сайдуудын багцад нэмж тусгасантай холбоотой. Бидний боломж, бололцоо ийм байгаа нь нөхцөл байдалд их нөлөөлж байна.

-Ингээд төсвийн тодотголоо баталчихаар ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах урьдчилсан бэлтгэлээ хангалаа гэсэн үг үү. Хөтөлбөр хэзээнээс албан ёсоор хэрэгжиж эхлэх бол, мөн эхний хөрөнгө оруулалт хэзээ орж ирэх вэ?

-Энэ сарын 28-нд ОУВС-тай тохиролцох захирлуудын хурал болно. Эхний ээлжинд Японы Засгийн газраас хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр 850 сая ам.доллар зээлж байгаа. Энэ зээл 30 жилийн хугацаатай, 1.5 хувийн хүүтэй байх юм. Үүнийг төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зориулна. Харин ОУВС-гаас орж ирэх 400 сая гаруй ам.долларыг манай улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд ашиглах юм. Харин бусад донор орнуудаас орж ирэх зээлийг тодорхой төсөл, хөтөлбөрт зарцуулахаар төлөвлөж байгаа.

Японы зээлийг УИХ-ын дарга өнгөрсөн сард тус улсад айлчлах үеэрээ шийдвэрлэсэн. Японы төрийн дээд удирдлагуудын хувьд ОУВС-д заавал хамрагдах, олгох гэж байгаа зээлийг авч, эдийн засгаа тогтвортой байлгах, төсвийн алдагдлыг бууруулах талаар анхаарч ажиллах чиглэл өгсөн. Мөн улс төрийн тогтвортой байдал, гадаад улс орнуудтай хийсэн гэрээ хэлцэлдээ эзэн болж ажиллах хэрэгтэй гэдгийг сануулж байна лээ. Одоо бид энэ тал дээр анхаарч ажиллахаас өөр аргагүй. Хаа хаанаа хичээх хэрэгтэй.

-Манай хоёр улс иж бүрэн түншлэлтэй. Ойрын хоёр жилд хамтран аижллах төсөл, хөтөлбөрийн талаар яригдсан уу?

-Энэ жил хоёр орны найрамдалт харилцаа тогтоосны 45 жилийн ой болж байна. Манай улсын гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэлд гуравдагч хөрш болох Япон улстай тогтоосон Стратегийн түншлэлийн харилцааны түвшинг улам гүнзгийрүүлэн, бүх салбарт өргөжүүлэн хөгжүүлэхээр тусгасан байдаг. Монгол Улсын тогтвортой хөгжил, Монголын ард түмний сайн сайхан ирээдүйн төлөө эрхэм үйл хэрэгт Япон улс хувь нэмрээ оруулсаар байх болно гэдгийг айлчлалын үеэр илэрхийлж байсан. Бидний харилцаа стратегийн түвшинд хүртлээ өргөжин хөгжиж байгаа. Тиймээс үр ашигтай олон сайхан төсөл хөтөлбөрүүдийг хамтран хэрэгжүүлэх боломж нээгдлээ хэмээн ойлгож байна. Тухайлбал, нүүрс, химийн цогцолбор үйлдвэр байгуулах, нар салхи, хүрэн нүүрсний нөөцөд тулгуурлан зүүн хойд Азийн сэргээгдэх эрчим хүчийг судлах боломж Монголд бий. Тав, арван жилийн дараа эдийн засгийн үр ашиг өгөх боломжтой төсөл хөтөлбөрт хамтран ажиллах асуудлуудыг хөндсөн.

-Японы айлчлалын дараа Бангладешт олон улсын парламентын холбооны чуулганд оролцоод ирсэн. Тэнд ямархуу хурал, уулзалт болов?

-Эмэгтэйчүүдийн санхүү, бизнесийн оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр олон улсын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх чуулга уулзалт болсон. Манай улсын зүгээс хөдөө орон нутгийн эмэгтэйчүүдийг төрийн болон төрийн бус байгууллагын санхүүгийн үйлчилгээ, дэмжлэгт өргөн хамруулах нь тогтвортой хөгжлийн зайлшгүй шаардлагын нэг байдаг. Тиймээс мэргэжлийн ур чадварыг хөгжүүлэх замаар нийгмийн ядуурлыг бууруулах шаардлагатай гэсэн санал оруулсан. Уг хуралд манайхаас гадна 14 орон өөрсдийн саналыг дэвшүүлэн хэлэлцэхэд бидний дэвшүүлсэн санал дэмжигдсэнд баяртай байгаа. Мөн энэ арга хэмжээтэй давхцаад эмэгтэй парламентчдын 25 дугаар чуулган болсон юм. Үүнд би УИХ-ын эмэгтэй гишүүдээ төлөөлөн оролцоод ирсэн.

-Өнгөрсөн сард манай улс “Чалко” компанийн өрийг төлж дууссан. Одоо Таван толгойн уурхайг яаж хөдөлгөх юм бэ?

-Олон жилийн хугацааны өр төлбөрийг барагдуулсан. Одоо Таван толгойн зүүн цанхийн нүүрснээс орж ирэх ашиг, орлого цэвэр улсын төсөвт орж ирнэ. Өнгөрсөн хугацаанд нэг тонн нүүрсний үнэ 71.5 ам.доллар хүрсэн. Энэ бол тендер нэрээр биш ил тод нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар, зөв менежмэнтээр нүүрсний үнийг өсгөж, нээлттэй зарчмыг баримтлах нь зөв гэдгийг харуулсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ одоогоор уурхайн асуудал гишүүдийн хэлэлцэх асуудлын хүрээнд орж ирээгүй байгаа учраас яаж хөдөлгөх талаар мэдээлэл алга байна.

-Таван толгой дотоодын мэдэлд байхаар дэд бүтэц, төмөр замын асуудлаа шийдэж чадах болов уу?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт таван мега төслийг хэрэгжүүлэхээр тусгасан шүү дээ. Тэдгээрээс гол ажил нь дэд бүтэц, төмөр зам. Одоо төсвийн алдагдлаа нөхөх хэмжээний зээл авч байна. Эдийн засаг сэргэх байх гэсэн найдлагатайгаар төсвийн тодотголоо баталлаа. Иймээс мега төслүүдийг энэ жилээс эхлэх бол яалт ч үгүй хөрөнгийн эх үүсвэр чухал шаардлагатай болно. Ямар эх үүсвэрээр хэрхэн яаж баригдах асуудлыг нээлттэй ярилцах байх. Мэдээж ямар нэгэн байдлаар дотоодын мэдэлд байх асуудлыг чухалчилна. Гэхдээ нөөц боломжоо сайтар тооцох чухал болчихоод байна.

-МАН 1072 ширхэг хувьцаанд ашиг ноогдуулах талаар ярьсан. Энийг яаж хэрэгжүүлэх юм бол?

-Тухайн компани хэдий хэмжээний ашигтай ажилласан байна, түүнийгээ компанийнхаа ирээдүйн үр ашгаа өгөх хөрөнгө оруулалтад зарцуулах уу эсвэл ноогдол ашиг хэлбэрээр хувьцаа эзэмшигчдэдээ хүртээх үү гэдэг асуудал ТУЗ-ийн шийдвэрээс хамаарна. Ямар ч байсан “Чалко” компанийн өрийг барагдууллаа. Одоо гэхдээ “Эрдэнэс Таван толгой” өөрөө маш их хэмжээний өртэй юм билээ. Тэр өрөө барагдуулах байх. Түүнээс давсан илүү хэсгийг нь төрд хувьцааны ноогдол ашиг хэлбэрээр хуваарилах болов уу. Хэрвээ ингэж чадвал иргэддээ 1072 ширхэг хувьцааны ноогдол ашиг олгох боломжтой болно. Хэрвээ нүүрсний үнэ гадаад зах зээл дээр боломжийн байгаад урт удаан хугацаанд тогтвортой ажиллаж чадвал сайхан ирээдүй харагдаж байгаа. Бас гол асуудал нь компанийн үрэлгэн зардлыг танах, зогсоох, бууруулах, ашигт ажиллагааг нэмэгдүүлэх нь юу юунаас илүү чухал.

-Таван толгойн үндсэн үйлдвэрлэл хөдлөх үед улсын төсөвт яаж нөлөөлөх бол, мөн үүнийг дагаад орон нутагт ямар хэмжээний ашиг өгч ажлын байр яаж нэмэгдэх вэ?

-Орон нутагт ажлын байр нэмэгдэх асуудлыг байнга ярьж байгаа. “Эрдэнэс Таван толгой”-г түшиглэсэн ажлын байр бараг нэмэгдэхгүй байна. Орон нутгийн иргэд “Эрдэнэс Таван толгой”-н үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг. Таван толгойн үндсэн үйлдвэрлэлийн асуудлыг авч үзэх ёстой. Хэрвээ энэ хөдөлбөл мэдээж улсын болон орон нутгийн төсөвт нөлөөлөлгүй яахав. Одоо гэхдээ орон нутгийн төсөв улстөрчдийн хараанд байгаа. Төсвийн тогтвортой байдал, доороос дээш чиглэсэн төсвийн бодлого, төсвийн төлөвлөлтөд бид анхаарлаа хандуулах цаг болсон.

-Уурхайн жолооч нар Хятадаас оруулж ирсэн мими гэх мансууруулах бодис хэрэглээд байгаа. Бараг дийлэнхийнх нь хэрэглээ болсон шиг байна лээ. Үүнийг цаашид хэрхэх вэ?

-Миний УИХ-ын чуулган дээр хөндөн ярьж, анхаарлаа хандуулж буй асуудлын нэг нь мими. Зөвхөн жолооч гэлтгүй иргэдийн ердийн хэрэглээ болж байгааг бид зогсоох хэрэгтэй. Чуулганы хуралдаан дээр яриад зогсохгүй ажил хэрэг болгож гүйцэтгэл үр дүнг тооцох хэрэгтэй. Манай аймгийн ЗДТГ-аас санаачлан бүх хууль хяналтын байгууллагуудыг оролцуулан нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн. Энэ хэлэлцүүлэгт би өөрөө очиж оролцсон. Шат, шатны байгууллагаар дамжуулан хууль эрх зүйн орчинд тусгах, мансууруулах эмийн жагсаалтад оруулах хэрэгтэй. Энэ түвшинд Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яаманд хүсэлт тавиад ажиллаж байна. Үүнийг бүрэн хориглох, хууль эрх зүйг сайжруулах хэрэгтэй.

-Өмнөговьчуудын санааг зовоож буй бас нэг асуудал нь Тост, Тосон бумбын нуруу. Б.Чойжилсүрэн сайдын уурхай дархан цаазат газарт үйл ажиллагаа явуулж байна гэж шуугиад байгаа биз дээ?

-Тост, Тосон бумбын нурууг 2015 онд Засгийн газрын шийдвэр гарч хилийн цэсийг 100 мянга орчим га талбайгаар нэмэгдүүлсэн. Уг шийдвэрт би төдийгүй манай нутаг орныхон их талархалтай байгаа. Хэдий ийм ч уурхайн асуудал иргэдийг бухимдуулж байна. Би өнгөрсөн долоо хоногт Гурвантэс сумын иргэдтэй уулзаж Тост тосон бумбын шийдвэрийг танилцуулсан. Аймаг, сумын удирдлагууд Байгаль орчин, Аялал жуулчлалын яам, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас төлөөлөл очиж хамтдаа газар дээр нь ажилласан юм. Иргэдийн хувьд уурхайн олборлолт шинээр эхлэхтэй холбоотой асуудлыг эсэргүүцэж байгаа. Санал бодлоо ч бидэнд хэлсэн.

-ҮНДСЭН ХУУЛЬД ИЙМ НЭМЭЛТ ӨӨРЧЛӨЛТ ОРУУЛАХ ХУВИЛБАР ЯРИГДАЖ БАЙНА-

УИХ-аас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах анхдугаар зөвлөлдөх санал асуулгыг явуулах тогтоолыг баталсан билээ. Санал асуулга зургаан сэдэвтэй. Эхнийх нь УИХ, Засгийн газрын эрх мэдлийн хяналт тэнцлийг хангах тухай ажээ. Энэ дотроо Засгийн газрын бүрэлдэхүүнээ тогтоох, гишүүдийг томилох, чөлөөлөх эрхийг Ерөнхий сайдад олгохыг тусгасан байна. Мөн Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэгээс дээшгүй хувь нь УИХ-ын гишүүн байж болохоор хязгаарлах аж. Санал асуулгын хоёр дахь сэдэв нь Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхтэй холбоотой. Монгол Улсын Төрийн тэргүүний эрх мэдлийг хумьж, зөвхөн бэлгэ тэмдэг төдий байхаар санал оруулжээ. Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа зургаан жил байна. Улиран сонгогдохгүй. Төрийн тэргүүнийг бүх ард түмнээс биш УИХ-ын өргөтгөсөн хуралдаанаас сонгодог болох хувилбар санал асуулгад тусгагджээ. Төрийн тэргүүний зарим бүрэн эрхийг өөрчлөх саналд түүний хууль санаачлах, Засгийн газарт чиглэл өгсөн зарлиг гаргах эрхийг хасах юм байна.

Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зөвлөлдөх санал асуулгын гурав дахь сэдэв нь улс төрөөс хараат бус, мэргэшсэн, чадварлаг, нэр хүндтэй төрийн албыг бэхжүүлэхэд чиглэгджээ. Төрийн албаны зөвлөлийг улс төрөөс хараат бус болгож, Үндсэн хуулийн эрх мэдлийн байгууллага болгох гэнэ. Хэрэв Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулбал, төрийн жинхэнэ албыг мэргэшсэн, тогтвортой, шатлан дэвших зарчимд шилжүүлэх нь ээ. Төрийн албан хаагчийг улс төрийн шалтгаанаар ялгаварлан гадуурхах, сонгуулийн үр дүнгээс хамаарч ажлаас халах, хуульд зааснаас бусад үндэслэлээр албан тушаал, зэрэг дэвийг бууруулахыг хориглосон заалтыг Үндсэн хуульд нэмж оруулах юм байна. Мөн дөрөв дэх санал нь засаг захиргаа, нутгийн удирдлагын тогтолцоог төгөлдөржүүлэх.

Монгол Улсын нутаг дэвсгэр засаг захиргааны хувьд аймаг, нийслэл, хотод, аймаг нь сум, хотод (орон нутгийн харьяалалтай), сум нь баг болон тосгонд, нийслэл нь дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд, хот нь хороонд хуваагдахаар тус тус Үндсэн хуульд бэхжүүлэх гэнэ. Баг, хороо, тосгоны Засаг даргыг улсын чанартай хот болон сум, дүүргийн Засаг дарга шууд томилдог болох аж. Мөн санал асуулгад төрийн хариуцлага, сахилга, шударга ёсыг бэхжүүлэх, хууль хэрэгжүүлэх тогтолцоог сайжруулах асуудлуудыг тусгасан байна. Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах ёстой Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүнийг өргөтгөх, шүүгч, Ерөнхий шүүгчийг томилох томилгооны зарчмыг тодорхой болгох гэнэ.

Санал асуулгад багтсан бас нэг сэдэв бол хоёр танхимтай парламент байгуулах асуудал. Төрийн эрх барих дээд байгууллага нь АИХ, хууль тогтоох байгууллага нь УБХ гэсэн хоёр танхимтай байх асуудлаар нээлттэй хэлэлцэх нөхцөлийг хангах юм байна. Ингээд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар тусгагдсан дээрх саналуудын талаар Үндсэн хууль судлаач, УБХ-ын гишүүн Д.Ламжавтай ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зөвлөлдөх санал асуулгыг зургаан сэдвийн хүрээнд явуулахаар болсон байна. Санал асуулгыг ямар байдлаар хийхийг эхлээд сонирхъё?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад заавал зөвлөлдөх санал асуулга явуулах ёстой. Зөвлөлдөх санал асуулга бол Монгол Улсын практикт хэрэглэж байгаа анхны алхам. Үүний тулд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн санамсаргүй түүврийн аргыг хэрэглэж байгаа. Улсын хэмжээнд 1570 орчим хүнийг сонгосон. УИХ-аас баталсан санал асуулгын зургаан сэдвийн асуултыг Статистикийн үндэсний хороо боловсруулсан. Санал асуулгад оролцсон 1570 орчим хүнийхээ талыг нь дахин санамсаргүйгээр сонгоно. Ингээд 750-иад хүний дунд мэдээлэл солилцох уулзалтыг энэ сарын 29, 30-нд зохион байгуулна. Тэд зургаан сэдвийг гурав, гурваар нь энэ хоёр өдөрт хэлэлцэх юм. Санал асуулгад оролцогчдод хэлэлцэх сэдвийн дагуух материалуудыг урьдчилж өгч, мэдээллээр хангасан байна. Ингээд эхний сэдвээр илтгэгч танилцуулсны дараа 750 орчим хүн 15-аараа хэсэг болоод хэлэлцүүлэг явуулна. Тэгэхээр 50 орчим жижиг хурал болж, мэтгэлцээн өрнүүлнэ. Дараагаар нь санал асуулгад оролцогчдын асуултад экспертүүд хариулах юм. Харилцан мэдээлэл солилцсоны үндсэн дээр харанхуй тавьсан асуулгад 750 хүн хариулна. Бэлэн болсон материалыг тусгай программынхаа дагуу Статистикийн үндэсний хороо эцсийн дүнг нь гаргана. Олон нийтийг төлөөлөх Зөвлөлдөх зөвлөлийн бүрэлдэхүүн маань тус байгууллагаас гаргасан тайланг үндэслэн УИХ-д зөвлөмж, санал хүргүүлнэ. Хэрэв Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэсэн санал гарах юм бол УИХ-аас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах том комисс байгуулах юм. Энэ комисс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах жинхэнэ текстийн бичнэ. Агуулга нь ерөнхийдөө энэ зургаан сэдвийн хүрээнд тодорхойлогдоно. Комисс байгуулагдах юм бол төслөө боловсруулж таарна. Төслийг УИХ батална.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө энэ бүх ажлыг зохион байгуулах уу?

-УИХ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна гэдгийг баталбал Ерөнхийлөгчийн сонгуультай хамтад нь нийт ард түмэнд санал асуулга явуулах юм. Хэрэв нийт ард түмний 50-иас дээш хувь нь зөвшөөрөх юм бол Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулна.

-Манай улс парламентын тогтолцоотой. Санал асуулгад Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх хувилбар яригдаж байгаа юм байна. Үндсэн хууль судлаач хүний хувьд та энэ саналд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Манай гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдэл хомс байна. Янз бүрийн давхцалууд их байгаа. Судлаачид ч үүнийг хэлдэг. Амьдрал дээр ч харагдаж байна. Жишээлбэл, манайх парламентын засаглалтай улс гэдэг утгаар Ерөнхий сайдаа УИХ нь томилдог. Гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг сулруулж байгаа хамгийн ноцтой зүйл нь бусад сайд нарыг толгой дараалан Их хурлаар хэлэлцэж томилдог явдал. Энэ эрх мэдлийг Ерөнхий сайдын гарт нь өгье гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, кабинетаа өөрөө мэдэж бүрдүүлдэг байх асуудал л даа. Харин батламжлах эрх нь Ерөнхийлөгчид байна. Сайдуудаа томиллоо гээд оруулахад Ерөнхийлөгч батламжилдаг байх. Хамгийн чухал зүйл бол эрх мэдлийг тэнцвэржүүлэх замаар бага эрх мэдэлд нь их эрх мэдэлтэйгээ тараах. Тэрэндээ хариуцлага тооцох тухай механизм байдаг л даа. Тэгэхээр Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудалтай холбогдоод дараагийнхаа Ерөнхий сайдыг томилж чадахгүй удвал Ерөнхийлөгч парламентыг тараадаг механизмыг бүрдүүлье гэдэг санаа явж байгаа юм. Гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлээс Ерөнхийлөгч зулгаагаад байдаг асуудал бий. Ялангуяа парламент Ерөнхийлөгч хоёр нэг нам давамгайлбал бие биедээ хайртай байдаг. Хуваарилсан эрх мэдлийг Ерөнхийлөгч рүү өгчихдөг. Ийм асуудал байна. Ялангуяа Үндсэн хуульд зааснаар Ерөнхийлөгч бүх шийдвэрт хориг тавьдаг эрх мэдэлтэй. Тийм болохоор хууль санаачлаад давхиад байдаг. Үүнийг нь хасъя гэж байгаа юм. Өөр нэг яригдаж байгаа зүйл бол Ерөнхийлөгч Засгийн газарт чиглэл өгөх эрхтэй байна. Энэ тохиолдолд улс төрийн хавчилга үүсэх эрсдэлтэй. Тиймээс Ерөнхийлөгч чиглэл өгдгийг болиулах тухай санал асуулгад явж байгаа.

-Ерөнхийлөгч хэн ч биш, зөвхөн бэлгэ тэмдэг төдий болж, Ерөнхий сайд улсаа удирдах хэмжээний бүрэн эрх мэдэлтэй болох нь ээ?

-Тийм. Парламентын бүгд найрамдах улсын шинж маягтай болно. Ерөнхийдөө бүх эрх мэдэл Ерөнхий сайдад очно. Гэхдээ Ерөнхийлөгчид ч тодорхой хэмжээний эрх мэдэл үлдэх болов уу. Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч, ҮАБЗ-ийн даргаа хийх байх.

-Ерөнхийлөгч шүүх засаглал талдаа шууд томилгоо хийх эрхтэй байдаг. Энэ эрх мэдэл нь хэнд шилжих вэ?

-Санал асуулгад шүүхийн томилгоог тодотгох асуудал байгаа. Шүүхийн томилгоог нэг улстөрчийн гарт өгөхгүй байх асуудал яригдана. Өөрөөр хэлбэл, ганцхан Ерөнхийлөгч өөрөө мэдээд томилоод байх биш. Механизмыг сайжруулах хэд хэдэн санал байгаа л даа. Нэгдүгээрт, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүний тухайд тэнд хэн, хэн байх ёстой юм бэ гэдэг асуудал бий. Одоо шүүгчдийг УИХ-д танилцуулаад л томилчихдог. Тэгвэл шүүгчдийг парламентад танилцуулахад Их хурал дэмжсэн нөхцөлд томилдог асуудлыг хөндсөн санал байгаа.

-Ерөнхийлөгчийг зургаан жилийн хугацаатай нэг удаа сонгох санал байна лээ. Энэ хувилбар нь манай улсын нөхцөлд хэр тохиромжтой вэ?

-Ерөнхийлөгчийг зургаан жилийн хугацаатайгаар нэг удаа сонгоно. Тухайн иргэн төрийн тэргүүнээр нэг удаа л сонгогдоно. В.Путин, Д.Медведев хоёр дундаа түр завсарлагаатай сонгогдоод байдаг шиг байдал гаргахгүй гэсэн үг л дээ.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах саналд Ерөнхийлөгчийг нийт ард түмнээс сонгохыг нь болиулах заалт орсон байна лээ. Тэгэхээр олонхи болсон намаас Төрийн тэргүүн шууд сонгогдох юм биш үү?

-Санал асуулгад байгаа нэг эгзэгтэй зүйл нь энэ юм. Их хурлын 76 гишүүн, аймаг нийслэл, хотын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын нийт гишүүд гээд өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнээс Ерөнхийлөгчийг сонгох хувилбар орж ирсэн. Үүний муу тал нь Ерөнхийлөгч аль намаас сонгогдох нь тодорхой болчихож байна. Сонгууль явуулаагүй байхад аль намаас дэвшсэн Ерөнхийлөгч сонгогдох нь тодорхой болох дутагдалтай. Сайн тал нь гэвэл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн зардал гээд томоохон хөрөнгө гарахгүй байж болох юм.

-Улс төрийн тогтолцооны замбараагүй байдлыг улс төрийн намууд бий болгосон. Үүнийг яаж засч, сайжруулах уу?

-Санал асуулгад төрийн албаны хариуцлагыг дээшлүүлэх тухай сэдэв бий. Энэ бол нэлээд маргаан дагуулах, болгоомжтой хандах асуудлын нэг. Парламентын эрх мэдлийг өөр тийш нь шилжүүлэхэд үүний хариуд хуулиар хамгаалагдсан өндөр албан тушаалтнуудыг мөрдөн шалгах тогтолцоог УИХ-д бүрдүүлэх эрхтэй гэсэн яриа байсан. Энэ асуудал бол ойлгомжгүй хэлбэрээр санал асуулга дотор ороод ирсэн. Их л сайн боловсруулагдсан юм орж ирж байна гэж бодож болохгүй. Алийг нь дэмжих үү, алийг нь хасах уу гэдэгт болгоомжтой хандах хэрэгтэй.

-Манай улс хоёр танхимтай парламентын тогтолцоонд шилжвэл иргэдийн хяналттай төр бий болно гэж судлаачид үздэг. Санал асуулгад дээд, доод танхимтай байх асуудлаар нээлттэй хэлэлцүүлэг явуулах сэдвийг багтаасан байна лээ. Харин та ямар бодолтой байна?

-Монгол шиг хүн ам цөөтэй, их газар нутагтай оронд засгийн ажиллах чадвар хурдан байх шаардлагатай. Энэ бол чухал үзүүлэлт. Харин ийм бие биеэ хүлээсэн хоёр танхим зохисгүй. Ард түмний санаа бодлыг тандъя гэсэн зорилгоор хоёр танхимтай парламентын тухай сэдвийг санал асуулгад оруулсан байх. Хоёр танхимтай парламентын түүх бол төлөөлөгчдийн танхим нь нийтийн эрх ашгийг хамгаалдаг нь. Түүхэндээ дээд танхим гэдэг бол нэлээд нөлөөтэй, баячуудын эрх ашгийг хамгаалах зорилготой бий болсон байдаг. Тиймээс хоёр танхимтай болоход Үндсэн хуулийг шинээр бичихээс өөр арга байхгүй. Нэг танхимтай байлаа гээд нийтийн эрх ашиг хохирно гэдэг нь өрөөсгөл юм.

-Засаг захиргаа, нутгийн удирдлагын тогтолцоог төгөлдөржүүлэх сэдвээр санал асуулга явуулах юм байна. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-Үндсэн хуулиар Монгол Улсын нутаг дэвсгэр аймаг, нийслэлд хуваагдана. Аймаг нь дотроо суманд, сум нь баг болж задардаг. Нийслэлийн хувьд дүүрэгт, дүүрэг нь хороонд хуваагдана. Үндсэн хууль батлагдахаас өмнө Дархан, Эрдэнэт нь улсын чанартай хотын статустай байсан. Улаанбаатарын дараа орох энэ хоёр том хот аймгийн дотор байрладаг. Эрдэнэт бол Булган аймгийн, Дархан нь Сэлэнгэ аймгийн нутагт багтдаг. Байгалийн баялгийг ашиглах асуудал үүсч байсан болохоор 1992 оны Үндсэн хуулиар нутаг дэвсгэрийг нь одоогийнхоор хуваасан. Аймгийн төвүүд жижиг ч гэсэн хотууд мөн шүү дээ. Гэтэл одоо сум нэртэй болсон. Тосгоныг бүр мартсан. Тэнд суурин иргэншлийн элементийг ямар нэгэн байдлаар орхигдуулсан. Одоо үүнтэй холбогдуулаад санал асуулгад улсын чанартай хотыг санал болгож байна. Дархан, Эрдэнэт хоёрыг улсын чанартай хот болгоно гэж байна. Энэ бол 1992 оныхоо зовлон руу эргээд очъё гэж байгаа юм. Харин аймгийн төвүүд бол хот байх ёстой. Нэг аймагт хэдэн ч хот байж болно гэдэг ийм асуудал ороод ирсэн байх жишээтэй. Энэ бол Их хурал дээр ороод ирсэн санал. УИХ хагалуулъя гэдэг байдлаар уг санал асуулгыг оруулж ирсэн байх. Ер нь санал асуулгад багтсан зургаан сэдэв бол Үндсэн хуулийг ингэж өөрчилье гэсэн санааг агуулаагүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, учир зүйг нь олоод аль болох зөв сонголт хийх нь ач холбогдолтой.

“Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн “Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд шаардлага хүргүүлээд байгаа. Тус хөдөлгөөнөөс Туул голын эрэг дагуу хууль бусаар газар олгосон. Нам бүлэглэл дамжсан төрийн томоохон албан тушаалтнууд Туул голын эрэг дагуух газрыг өмчилж аваад байгааг эсэргүүцэж, газрын зөвшөөрлийг цуцлах арга хэмжээ авахыг шаардаж байгаа аж. Энэ талаар “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн”-ий тэргүүн Б.Жагартай уулзаж ярилцлаа.

-Та бүхэн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд Туул голтой холбоотой асуудлаар гурван төрлийн шаардлага хүргүүлээд байгаа юм байна лээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Туул гол таван аймгийн 37 сумын нутгаар дайран өнгөрч, 700 гаруй километр газарт урсдаг. Нийслэлчүүдийн ундны усны 90 гаруй хувийг хангадаг. Монгол Улсын хүн амын 50 гаруй хувийн ундны усыг бүрэн хангаж байна. Эрт цагаас өнөөдрийг хүртэл Туул гол түүхийн хуудсаар холбогдож ирсэн ач холбогдолтой гол. “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн”-өөс Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд Туул голтой холбоотой гурван төрлийн шаардлага хүргүүлээд байна. Туул гол Монголын ард түмний дундын өмч. Жилийн дөрвөн улиралд Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа иргэд Туул голын эрэгт очиж чөлөөтэй агаар амьсгалж, амарч зугаалах, гэр бүл, найз нөхдөөрөө тоглож, цагийг өнгөрөөх газар байх ёстой. Гэтэл нийслэлчүүд бид Туул голд очиж амрахын тулд хэн нэгэн компанийн өмчилж авсан газар, хашаагаар давж орж байна. Эрх мэдэл албан тушаалтай хүмүүсийн хууль зөрчиж өмчилж авсан газраар дамжиж орж байна. Нийслэлчүүд Туул голдоо сүүлийн хэдэн жилд очиж чадахгүй болчихсон. Хүн орох зай завсаргүй болтол нь эрх мэдэл бүхий хүмүүс хашаа хатгаад газрыг нь хууль бусаар өмчлөөд авчихсан байдалтай байна. Монгол Улсад өмчилж болдоггүй хэдхэн зүйл байдаг. Энэ нь газар нутаг. Хуулиар иргэн бүрт 0.7 га газрыг үнэ төлбөргүй эзэмших гэрчилгээ олгодог. Ингэхдээ тусгай хамгаалалттай бүс нутаг, Туул голын сав газраас өөр газарт амины зориулалтаар газар олгодог. Гэтэл Туул гол өөрөө гурван хамгаалалтын бүсэд хуваагддаг. Онцгой хамгаалалтын бүс 50 метр, эрүүл хамгаалалтын бүс 100 метр, Энгийн хамгаалалтын бүс 200 метр. Энэ гурван бүсэд хамаарсан газарт ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гээд маш тодорхой хуулиндаа заагаад өгчихсөн. Туул голын эрэг дагуу гурван хамгаалалтын бүсийн самбар зоочихсон байдаг. Гэтэл үүнийг зөрчөөд холбогдох албан тушаалтнууд газрын гэрчилгээ олгочихсон. Туул голыг хэдхэн хүний өмч болгочихсон байдалтай байна. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.ОюунхоролдТуул голыг чөлөөл гэсэн үндсэн шаардлага тавьж байгаа. Хэн нэгэн компанийн эрх ашигт халдаж хуулийн дагуу авсан газрыг нь булааж авах гээд байгаа зүйл огт биш. Нийтийн эзэмшлийн газрыг иргэдэд буцааж олгоё гэж шаардаж байгаа юм.

-Туул голын хойд эргийг тэр чигт нь Монголын томоохон компаниуд авчихсан. Хүн орох газаргүй болтол нь орон сууцны барилга барьчихсан байдаг юм байна лээ?

-Туул голын хойд эрэг дагуу “Номин холдинг” компаниас эхлээд олон зуун га газарт орон сууцны барилга баригдчихсан байна. “Номин холдинг” компани гэхэд их том хэмжээний газар хууль зөрчин авсан байдаг юм. Мөн Туул голд маш их байгаль, экологийн хохирол учруулсан. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэхээр тэр хавийн хэдэн мянган бургасыг огтолсон. Бургасны доор ундны усны нөөц хадгалагдаж байдаг. Байгалийн хуулиар туул голын ус татарлаа гэхэд бургасны доор байгаа нөөц ус тэжээл өгч байдаг. Хүнээр ярих юм бол Туул голын нэг судас бургасан дор байсан гэсэн үг. Энэ мэт Монголын нэр нөлөө бүхий компаниуд тэр чигт нь авчихсан. Орон сууцны барилга хүн орох зайгүй барьчихсан. Харин Туул голын урд эргээр гэхэд Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдсон Амарсайхан гэх эзэнтэй “Оюуны ундраа” компаниас эхлээд хууль бусаар газар аваад барилга барьчихсан. “М Си Эс” групп гэхэд Зайсангийн гүүрний хажууд тансаг хотхон барьчихсан. Тэр хотхонд нь УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж тэргүүтэй улстөрчид амьдарч байна. Туул голын урд эргийг МАН, АН, МАХН-ын нэр нөлөө бүхий бүлэглэл хуваагаад авчихсан. Тэгвэл бид Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам Туул голын эрэг дагуух газрыг чөлөөлж, ард түмэнд хэрхэн үйлчилдэг вэ гэдгийг харах юм. Мөн Туул голын эрэг дагуух газрыг өмчилж аваад байгаа улс төрийн томоохон бүлэглэл бүхий хүмүүсийн нэрсийг ч гэсэн ил болгохыг шаардаж байгаа. Хэрэв яамны зүгээс олон нийтэд ил болгож чадахгүй бол бид тэр мэдээллийг ил болгож хүмүүсийн нэрсийг ил тод зарлана.

-Туул голын эрэгт хүрдэг ганцхан газар байсан. Хүмүүс “Ард түмний талбай” гэж нэрлээд байгаа газрыг нэгэн компани хувьдаа авчихсан гэсэн үнэн үү?

-Тийм ээ. Гурван сүүдрэвчтэй, жижигхэн тэгш талбайтай хэсгээр Туул гол руу ороод залуус эрэг дагуу зугаалдаг байсан. Өвөл, зунгүй хүмүүсээр дүүрэн байдаг газар. Тэгвэл тэр газрыг “Илчит хангай” гэх компани 800 метр газрыг авчихсан гэх мэдээлэл ирсэн. Бүр А.Намхай гэх хүн 2008 онд газрын зөвшөөрлийг нь өгчихсөн байсан. Түүнийг нь саяхан дахин сунгасан гэх мэдээлэл бидэнд ирсэн. Удахгүй ард түмний талбай дээр барилга байшин баригдах юм гэсэн. Энэ хавар хашаа хатгана гэж байна лээ. Өнгөрсөн намар тэр газарт хэд хэдэн удаагийн өрөмдлөг хийсэн байсан.

-УИХ-ын гишүүдээс эхлээд улстөрчид Туул голыг бүхэлд нь авч болж байгаа юм бол эгэл жирийн иргэдэд ч гэсэн газраас өгмөөр байна. Хэн ч байсан хуулийн өмнө тэгш эрхтэй биз дээ?

-Тийм. Өөрсдөө хууль баталдаг хүмүүс нь хуулиа зөрчөөд газар эзэмшиж болоод байхад яагаад жирийн иргэд авч болохгүй гэж. Туул гол авлига, хээл хахууль авагчдын нэг хэрэгсэл болчихоод байна шүү дээ. Гэхдээ жирийн иргэн бид Туул голын эрэг дагуу газар эзэмших хүсэлт өгөх юм бол та хууль зөрчиж байна гээд халгаахгүй шүү дээ. Иргэд бид ч хуулиа зөрчихгүй гээд газар авах хүсэлт ч гаргахгүй. Гэтэл төрийн томоохон албан тушаал хашиж байсан, одоо хашиж байгаа эрх мэдэлтнүүд эрээ цээрээ алдаж хуулийг уландаа гишгэж байна. Одоо Туул гол руу очдог нэг ч газаргүй болчихоод байна шүү дээ.

-Танай хөдөлгөөн Туул голыг аварч хамгаалах талаар хэдэн жил ажиллаж байгаа. Ямар нэгэн үр дүнд хүрсэн үү?

-Манай “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн” арав гаруй жилийн турш үйл ажиллагаа явуулж байна. Өмнө нь ч бас үе үеийн тэмцэгчид Туул голыг хамгаалах талаар тодорхой ажлуудыг хийгээд явдаг байсан. Манай хөдөлгөөний зүгээс олон жилийн турш Туул голыг хамгаалах талаар тэмцэл хийсэн. Энэ тэмцэл маань ч үр дүнгээ өгсөн. Хийсэн ажил, тэмцсэн тэмцлийн маань тод жишээ нь төв цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлүүлж чадсан. Хоёрдугаар асуудал гэвэл 2013 онд Засгийн газрын тогтоол гарч, нийслэл хот Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа 20 гаруй арьс, ширний үйлдвэрүүдийг нийслэлээс гаргахаар болсон. Тогтоолыг бид бүхэн гаргуулж чадсан. Мөн нийслэлийн Засаг даргаар ажиллаж байсан Э.Бат-Үүл хоёр захирамж гаргасан. Энэ нь Засгийн газраас гаргасан тогтоолыг хэрэгжүүлэх, Туул голын хамгаалалтын бүсэд хууль зөрчсөн тусгай зөвшөөрлийг шууд цуцлах захирамж гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, ашигт малтмалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа 84 компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлахаар болсон. Харамсалтай нь төр засаг солигдож өнөөдрийг хүртэл Засгийн газрын тогтоол, нийслэл хотын Засаг даргын захирамж хэрэгжээгүй байна. МХЕГ-ын улсын байцаагч өнгөрсөн жилийн зургаан сарын дундуур арьс ширний үйлдвэрүүдэд шалгалт хийж, бүгдийнх нь үйл ажиллагааг тодорхойгүй хугацаагаар хаах шийдвэр гаргасан. Гэтэл улсын байцаагчийн тавьсан актыг зөрчөөд одоо хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тиймээс Засгийн газрын тогтоол, Засаг даргын захирамжийг биелүүлж арьс, ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргахыг Д.Оюунхорол сайдаас шаардаж байгаа.

-Туул голын эрэг дагуу хайрга олборлож байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоохоор болсон гэсэн. Үүнийг та юу гэх вэ?

-Цаасан дээр хэрэгжиж байгаа олон зүйл байна. Харамсалтай нь амьдрал дээр хэрэгжиж байгаа зүйл алга. Тогтоол захирамж шийдэгдэхгүй байгаа гол шалтгаан нь нам дамжсан бүлэглэлүүдийн гишүүд өөрсдийнхөө нэр дээр газар авдаггүй. Тодорхой хамаарал бүхий хүмүүсийн нэр дээр эсвэл өмнө нь хамааралтай байсан аж ахуйн нэгжүүдийн газар өмчилж авдаг. 2001 оноос эхлээд Туул голын эрэг дагуу ашигт малтмалын лиценз болон газар ашиглах, эзэмших гэрчилгээ авсан байдаг. Одоогоор Туул голын хамгаалалтын бүсэд зөвшөөрөл авсан 80 гаруй иргэн, компани байгаа. Эдгээр иргэн, компаниуд газраа түрээслээд явчихдаг. Ингээд зуу гаруй иргэн, компани байсан. Хайрга дайрга олборлож байгаа компаниуд горим журмын дагуу огт ажилладаггүй. Ашигт малтмалын газар гэх мэт эрх бүхий газраас хайрга, дайрга олборлох зөвшөөрөл авахдаа гэрээ байгуулдаг. Энэ нь зөвшөөрлийн талбайд 70 градус ухах ёстой байдаг. Гэтэл компаниуд 100 градусаар ухчихдаг. 70 градус ухсан тохиолдолд эргүүлээд техникийн боилогийн нөхөн сэргээлт хийж унаган төрхөнд нь оруулж болдог. Харин 100 градус ухахаар эргүүлээд нөхөн сэргээлт хийж болдоггүй. Ерөөсөө л ухсан нүх үлддэг. Ухсан нүхэнд барилгын хог хаягдал хийж булшилдаг. Байгальд хортой аргаар эргүүлэн булж байна. Туул голын эрэг дагуу яагаад лиценз авах дуртай байдаг юм бэ гэхээр олборлолт хийхэд зардал маш бага гардаг. Ерөөсөө л Туул голын хэвлийгээс шууд олборолт хийчихэж байгаа юм. Ингэж хэдхэн компани зардал хэмнэж хэдхэн төгрөгийн ашиг хүртэж байгаагийн цаана маш том экологи эдийн засгийн хохирол амсч байгааг хэлмээр байна. Хайрга өөрөө байгалийн хуулиар усаа шүүж байдаг шүүлтүүр нь. Туул голын хэсэг газарт бохирдсон усыг шүүх шүүлтүүр байхгүй байгаагаас болж бохирдсон ус урсаад байна. Ингээд Хан-Уул дүүргийн биокомбинат, Төв аймгийн Алтанбулаг, Өндөрширээт, Лүн сумын нутгаар онц аюултай бохирдсон ус урсаж байна. Ерөөсөө л хүн, амьтан мал унданд хэрэглэж болохгүй болтлоо бохирдсон ус гэсэн үг. Бохирдсон уснаас мал ууж байна. Малын мах, сүү цагаан идээг нийслэлчүүд хүнсэндээ хэрэглэж байна. Энэ нь эргээд үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлсэн асуудал болон хувирч байна. Хуулиар хориглосон газарт зөвшөөрөл авна гэдэг цаанаа албан тушаал, авлига, хээл хахуулийн асуудал шууд яригдана. Өнгөрсөн сарын 29-ний өдөр нийслэлийн Засаг дарга С.Батболд, Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын дарга тэргүүтэй холбогдох албан тушаалтнууд Туул голын эрэг дагуу хайрга олборлож байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоож байгаа талаарх мэдэгдэл хийсэн. Үүнийг дараа УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн байнгын хорооны дарга Г.Сарангэрэл Туул голын асуудлыг бүрэн шийдсэн мэтээр иргэдэд буруу ухуулга сурталчилгаа хийсэн. Төр засаг Туул голыг авран хамгаалахын төлөө юу ч хийхгүй мөртлөө улс төрийн хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Туул гол дээр ямар ч нөхөн сэргээлт хийгдээгүй. Зөвхөн компаниудын үйл ажиллагааг зогсоох талаар дөнгөж яригдаж эхэлж байхад асуудлыг бүрэн шийдчихсэн мэт ярьж байна. Энэ нь МАН Г.Сарангэрэл гишүүнээр дамжуулан Туул голоор улс төр хийж байгаа нь шууд харагдаж байна.

-Та бүхний тавьсан шаардлагыг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам биелүүлэхгүй бол яах вэ?

-Бид олон жил Туул голыг аварч хамгаалах талаар тэмцэл хийсэн. Бүр суулт хүртэл хийсэн. Бидний өгсөн гурван шаардлагыг биелүүлж Туул голын эрэг дээр байгаа албан тушаалтнуудын нэрсийг ил болгохгүй бол тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгоно. Бид цөхөрсөндөө тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгож байгаа зүйл огт биш гэдгийг хэлмээр байна.