НЭГ. ДАМДИНСҮРЭНГИЙН ЯПОН
Япончуудын тухай анхны эерэг ойлголтыг бидэнд анх өгсөн хүн бол Ц.Дамдинсүрэн гуай юм. Түүний “Японд очих замын сүүлчийн тэмдэглэл”-ийг саарал хавтастай “Түүвэр зохиол”-оос нь анх уншиж, тэнд “дайсан самурайнуудаас гадна хүн шиг л хүн амьдардаг бололтой юм байна” гэх төсөөлөл бий болж байж.
Хөрөнгөтөн буюу албан ёсны дайсан орны тухай, дээр нь Халхын голд байлдалцаж явсан Японы тухай сайхнаар бичих осолтой. Осолтой гэхсэх юмгүй, угаасаа боломжгүй. Ийм учраас, Ерөнхий сайд болох гээд байгаа нэг улстөрч нь дайнд дуртай бүр ч горьгүй хүн бололтой гэхчилэнгийн, нам засгийг тайтгаруулсан үг үсэг бий л дээ. Шүлгийн түүвэр гаргахад хүртэл МАХН ба Монгол-Зөвлөлтийн найрамдлыг магтсан зүйлс оруулахгүй бол батлаж өгдөггүй байсан цаг болохоор аргагүй биз. Тэр түүвэрт “Арлын годгор чөтгөр, Азийн ноён болох гэж…” хэмээн эхэлдэг “Японы самурай” хэмээх айхавтар шүлэг нь ч бий. Дамдинсүрэн гуай нэг гараараа нам засагтаа “Японы самурай” хэмээх шүлэг бичиж өгөөд, нөгөө гараараа хүн шиг л хүн амьдардаг Япон орныг бидэнд нээж өгсөн байлаа. Уг тэмдэглэлд, атом цөмийн зэвсэг эсэргүүцэх олон улсын хуралд оролцох гэж ямар хүнд зам туулсан тухай, Японд монгол хэл судалдаг оюутнууд байдаг тухай, тухай тухай…гарна.
Япончууд байгууллагаа сурталчилсан чүдэнз хийгээд, бэлэглээд явдгийг уншаад хэрвээ тийшээ очвол янз янзын зурагтай олон гоё хайрцагтай болох юм байна гэж бодогдож байв. Бас нэг мэргэлдэг хэрэгсэл их сонирхол татаж байв. Мөнгө хийхээр нэг саваа гозосхийж гарч ирэх ба тэнд төлгийн бичиг байх аж. Дамдинсүрэн гуай саваагүйтэн түүгээр мэргэлж үзсэн болтой байдаг. “Та итгэмтгий сайн боловч муу хүн таарч хуурах аюултай” гэх маягийн юм гарсан гэдэг бил үү дээ.
Хөрөнгөтөн оронд үзсэн юмаа муулах нь социалист ертөнцийн төлөөлөгчийн албан ёсны үүрэг учраас мэргэний багажийг капиталистуудаас гэнэн ардыг мөлжих хэрэгсэл хэмээн тэмдэглэсэн нь бий. (Тэр үг одоо ч манайд үнэнээрээ байна) Мэргэ төлгө хориотой социалист лагерын сурагч хөвүүнд тэр их сонин санагдсан.
Дамдинсүрэн гуайн тэмдэглэлээс нэг чухал зүйл мэдэрсэн юм. Тэр нь, япончууд миний анх төсөөлж байсан шиг өглөө сэрэнгүүтээ л “За, өнөөдөр хэнийг алдаг юм билээ” гэж боддог мангаанууд биш юм байна гэсэн эргэлзээ. Тэмдэглэлээс харахад их эрдэмтэнтэй уулзсан олон хүн, түүний дотор монгол хэл сурч байгаа оюутнууд нь “бидэнтэй л адилхан хүн” гэдэг нь мэдэгдээд байв. Энэ бяцхан эргэлзээ бол социалист ертөнцийн хязгаар нутгийн сурагч хөвүүний хувьд гайхалтай нээлт байсан бололтой.
Дамдинсүрэн гуайн тэмдэглэлээс, сурагч миний бие Японы тухай өөрийн төсөөлөлтэй болсноос ч болсон юм уу “Япон-Монгол ярианы дэвтэр” худалдан авч байлаа. Алмаас гэж сонин нэртэй хүний зохиосон, зориудаар ч юм уу, царай зүс муутай хэвлэсэн ном сумын дэлгүүрт байсан юм. Яг тэр үед Алмас судалдаг Равжир гэдэг хүн манай суманд ирж, хязгаар нутагт “Христос дахин мэндэлсэн”-ий дайтай бужигнасныг ч хэлэх үү. Алмаас, Алмас хоёрыг ялгахтай үгүйтэй жаалуудад номын автор сонин санагдсаныг ч бас хэлэх үү?
Дотуур байранд амьдардаг сурагч миний бие өөрийн “бизнес”-ээр тэр номыг худалдан авсан бөлгөө. Учир юув гэхээр ийм юм, сумын дэлгүүрт архины лонх аваачиж тушаагаад оронд нь ном авч болдог байв. Түүнчлэн архийг нь уухаас лонхыг нь уудаггүй байсан томчуудын хишиг буян ч бас мөн. Дашрамд дурдахад, манай үеийнхэн архийг ашиглаж сурахаасаа өмнө лонхыг нь ашиглаж сурсныг дуулгахад таатай байна.
Тэндээс анх “Кон ничива” (Орос хэлний “ничего” гэдэгтэй яасан адилхан юм бэ гэж бодогдож байв) буюу “сайн байна уу”, “Ваташива, монгору жин дэсү” буюу “Би монгол хүн байна”, өөр бас нэг өгүүлбэр тогтоогоод өнгөрсөн. Мартагдсан өгүүлбэр нь монголоор бол “Тээр тэр харагдаж байгаа юм юу вэ” гэсэн утгатай байсан санагдана.
Харин “Соёонара” гэдэг үгийг “Хүний мөр” киноны “өгөр толгой” Гүрсэдээс сурсан байдаг. Яагаав, Японы тагнуулч Гүрсэд дайсан руу морз цохиж холбоо бариад л төгсгөлд нь “Аригато”, “Соёонара” гээд байдаг. Амь наана, там цаана яваа тагнуулчид холбоо барихдаа шифрлэсэн мэдээгээ бушуухан шидчихээд нуугддаг. Харин мань Гүрсэд “баяртай, дараа баяртай уулзъя” гэхчилэнгээр ёсорхож явдаг уужуухан дотортой тагнуул шүү. Төв шуудан дээр очиж Японы эзэн хааны тагнуулын албатай ярих захиалга өгөөгүй нь их юм.
Хэрвээ би улстөрч байсан бол “Ирээдүйд Японтой харилцаа сайжрахыг зөгнөж мэдээд, нууцаар япон хэл сурч байсан” хэмээн ярих байв. Даанч би эгэл хүн учраас хүмүүс үнэмшихгүй. Хүмүүс бие биенийхээ худал ярихыг андахгүй атлаа улстөрчдийг худлаа ярихаар үнэмшдэг нигууртай.
Гэхдээ, “зогс буудлаа”, “гараа өргө” гэхчилэнгийн үгийг японоор тогтоосонгүй, миний үеийнхэн гярмаан хэл үзээгүй атлаа “Хээнди хоох” гэж мэддэг л байсан гээд бодохоор. За даа, тийм өгүүлбэр мөнөөх ярианы дэвтэрт байгаагүй л хэрэг байх даа.
ХОЁР. СОСОРБАРАМЫН ЯПОН
Өнөөгийн япончууд монголчуудыг ойлгохыг маш их чармайдаг, харин манайхан тэндээс жаахан юм хусахыг тэднээс дутахгүй чармайдаг. Ер нь бол, хоёр тал адилхан чармайдаг.
Харин Сосорбарам Монголын урлагийг Япон оронд чамгүй сурталчлахыг чармайдаг. Тэрээр үндэсний урлагийн янз бүрийн хамтлагаар “театр”-аа бүрдүүлэн арлын орноор олонтаа аялжээ. Саяхан, “Билгийн ундарга” театрынхан “Их Монгол” хамтлаг, бас ах дүү хоёр уртын дуучин Ч.Батмэнд, Ч.Батмөнх нар, за тэгээд бүжигчин, бүжиг дэглээч Я.Энхгэрэл гээд авьяастнуудыг дагуулан Японд тоглолоо л доо. Үндэсний урлагийн авьяастнуудын хувьд хөөрхөн бизнес. Гэхдээ дөрвөн тоглолтын хоёрынх нь орлогыг буяны үйлст хандивлачих юм. Мөнгийг нь яг тоолоод өгч байхыг энэ хоёр цийдмэрээрээ хардаг юм байна. Дуулахнаа, ганц энэ ч биш гэнэ. Тээр жил, нөгөө айхавтар цунами болдог газарт буяны тоглолт хийж, хүн ардын сэтгэлийг уртын дуугаар амирлуулжээ. Зүтгэж босгосон, асарч өсгөсөн, ачилж өргөсөн бүхнээ нь нэг л агшинд арилан бүрлэхийг үзсэн тэр хүмүүс одоо ч хэвийн энгүүн амьдралын хэмнэлдээ орж чадахгүй шаналж, бэтгэрч явдаг юм гэнэлээ. Хайртай юмнаасаа салахын хэцүүг хүн төрөлхтөн мэддэг ч, хайртай юм бүхнээсээ зэрэг салахын гашууныг хэн л төсөөлөх билээ? Хаа холын хүн зовлон гунигийг нь нимгэлэхээр ирж, мөнх бусын орчлонгийн мөн чанарын тухай өвөг дээдсийнхээ гүн ухааны аялгууг хайлан хэлж өгөхөд тэд чамгүй тайтгарсан гэх юм. Монголчууд зөвхөн хандивлуулагч, өрөвдүүлэгч, бэлэг хүлээн авагч төдий байхаа больж хэр чинээгээрээ, байгаа юмаа хуваалцагч болсныг харж явлаа.
Тэр хэрээр нь япончууд Сосорбарамыг мэддэг, таньдаг болсон байна. Д.Сосорбарамын зохиосон “Жамаас” дууг Японы алдарт дуучин А.Яширо гэдэг эмэгтэй дуулж байхыг төв телевизээр нь харлаа. Тэр хүн өнгөрөгч зун Монголд ирж дуулсан ба уг нэвтрүүлгийг үзэгчдийн хүсэлтээр давтан үзүүлсэн юмсанж.
Монгол үндэстний урлаг соёлыг амилуулах, хорвоогийн хүн ардад түгээх үйлсээрээ Д.Сосорбарам нэрд гарсан. Өөрөө ч “Дэлхийн язгуур урлагийн маэстро” цолтой. Манай язгуур урлагийн шинэ залуу олон хамтлаг, уран бүтээлчийг тэрээр дэлхийн дэвжээ рүү хөтөлсөн нэгэн. Хэд хоноод би нутаг буцаж, Со үлдлээ. Тэрээр мөнөөх, Японы алдарт дуучинтай хамтарсан тоглолтыг найруулах гэрээн дээрээ ажиллах, завсраар нь С.Беккетийн “Года-г хүлээхүй” жүжигт оролцон тоглох…гэхчилэнгийн ажилтай үлдлээ.
ГУРАВ. ЯПОНГҮЙ СОСОРБАРАМ
Манайхан Сосорбарамыг үндэсний урлагийн зүтгэлтэн, ардчилсан хувьсгалын тугчийн нэг, өөрөө дарга болохгүй мөртлөө өөрийнхөө дарга нарыг айхавтар хангинадаг нөхөр гэхчилэнгээр чамгүй мэднэ.
Ардчилсан хувьсгал гэснээс 90 оны хувьсгал бол манай ард түмний бүтээл. Нэг хэсэг нь амь биеэ хайрлахгүй зориглон босч, нөгөө хэсэг нь уухайлан дэмжиж явсан. Бас зарим нь дэмжээгүй ч гэсэн эсэргүүцээгүй. Эсэргүүцэхгүй байна гэдэг бол том дэмжлэг байсан юм шүү. Ялангуяа “Дайсан этгээдийг илчилж, нугаслан дарахын оронд чимээгүй байж өөгшүүлнэ гэдэг бол дайсантай эвсэхтэй агаар нэг” гэж үздэг коммунист дэглэмтэй оронд. Мэдээж, ардчиллыг үзэн ядагсад, улайран ээргүүцэгчид байсаан, байсан.
Ардчиллыг олуулаа хийсэн болохоор ардчиллын зүтгэлтнүүд олон өнгөтэй. Санаж сэдсэн их үйлсээ, манлайлан хэрэгжүүлэх боломж олохын тулд засаглалийн эрх мэдэлд хүрч яваа ч хүн олон. Ерөөсөө, “коммунист нам төрийн удирдагч”-дыг унагаад оронд нь “ардчилсан нам төрийн удирдагч” болох гэж явсан ч юм уу гэж бодогдмоор нь ч бас байна. Тийм хүмүүсийг хараад “МАХН-д элсээд, намын үүрийн товчоо-аймаг, хотын намын хороо-намын төв хороо-улс төрийн товчоо гэсэн чиглэлээр карьер хөөж болох байтал, заавал ч үгүй хувьсгал хийж түвэг удах ямар хэрэг байсан юм бол” гэж бодогдмоор байдаг.
Харин нөгөө хэсэг нь өөрийгөө нээх боломж олох гэж ардчиллын төлөө явсан. Өөрийнхөөрөө амьдарч, эрх дураараа сэтгэх гэж зөнгөөрөө боссон хүний нэг нь Догмидийн Сособарам (бидний хэлдгээр Со) юм. Социализмын торонд хоригдсондоо бачимдаж, үзэл суртлаар жиргэн насаа барахын оронд өөрийнхөөрөө, гуагласан ч хамаагүй дуугарах гэсэн хүмүүсийн нэг нь тэр. Авьяас билгийн даль жигүүрээ намын үүрийн даргад баглуулахын оронд өөрийн хүслээр элин халин дүүлэх гэж байж ядаж явсан улсын нэг.
Тэр ардчиллын буянаар хүссэн юмаа олж аваад, билиг авьяасын огторгуйд элин халин яваа авьастнуудын нэг болж чадсан. Авах юмаа авснаа мэдэж, үүнээс цааш өөрөөс нь хамаарна гэдгийг ч харсан хэрэг. Тийм болохоор дарга дурга болох гэж давхидаггүй. (Та минь, “Дарга болдоггүй учраас сайн хүн” гэх гээгүй шүү. Дарга болсон сайн хүн зөндөө байна, цаагуур чинь) Харин, юу хүсч байснаа санадаг, юунд хүрснээ мэддэг цөөхөн хүний л нэг юм, манай Со.
Харин өөрт нь эрх чөлөө, боломж олгосон тогтолцоог хачин соргог ажиглаж байдаг, сортоотой нэгэн. Хэрвээ ардчилалд аюул учирвал, түүний тэмцэж олсон боломж, өөрийнхөөрөө элин халих эрх чөлөөнд аюул учирна гэсэн. Тийм болохоор үе үе зурагтаар “сүгсэгнэж” ардчиллын зарчмыг хамгаалж харагддаг нь ийм учиртай.
Улаанбаатар хотод хоёр хоног цас хялмааллаа. Ардын үгээр бол адууны сагагаар татах төдий цас орох шив дээ. Энэ бол Монголын өвөлд байнга л тохиолдох байдаг л нэг үзэгдэл. Европын хотуудын өвлийг ямар гэж санана. Нэг метр, хоёр метр цас орлоо гээд л метр метрээр нь хэмжин ярьдаг. Харин манай хотод орсон ганц удаагийн хялмаа мөн ч олон даргын багийг хуулж байна.
“Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөрийн хүрээнд 50 м2 талбайтай орон сууцыг төрийн өмчийн орон сууцны санд шилжүүлж байсныг 70 м2 хүртэл хэмээн өөрчлөхөөр Засгийн газрын хуралдаанаас шийдвэрлэлээ. Ипотекийн урьдчилгаа 30 хувийг бэлнээр төлж, банкны зээлийн шалгуур хангах иргэдийн тоо багасч байгаагаас “Төрийн орон сууцны корпораци” төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын захиалгаар орон нутагт барьсан 70 м2 хүртэл талбайтай орон сууцнууд борлогдохгүй байна. Иймээс эдгээр орон сууцыг түрээсийн орон сууцны санд шилжүүлэх хүсэлтээ аймгийн Засаг дарга нар Засгийн газарт ирүүлж байсан юм.
Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаар өөр ажилд шилжсэнтэй холбогдуулан Х.Бадамсүрэнг Уул уурхайн дэд сайдаас, Б.Батсайханыг Батлан хамгаалах яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын ажлаас тус тус чөлөөллөө. Мөн Х.Батбилэгийг Батлан хамгаалах яамны Төрийн нарийн бичгийн даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчээр, П.Ганхуягийг Мал эмнэлэг, үржлийн газрын даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчээр, Ц.Ганхүүг Газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчээр, Г.Эрдэнэбатыг Соёл, урлагийн газрын даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгчээр тус тус томилов.
Жил бүрийн 12 дугаар сарын 01-ны өдрийг “ДОХ-той тэмцэх дэлхийн өдөр” болгон тэмдэглэдэг. 2015 оны байдлаар дэлхий дээр 36,7 сая хүн ХДХВ-ын халдвартай амьдарч байгаа судалгаа гарчээ. Манай улсад өнөөдрийн байдлаар ХДХВ/ДОХ-ын нийт 219 тохиолдол бүртгэгджээ. Эдгээрээс 35 хүн нас бараад байгаа бол бусад нь халдварын эсрэг эмчилгээ хийлгэж байна. Нийт бүртгэгдсэн тохиолдлын 62 хувийг 25-34 насны залуучууд, 80 хувийг эрэгтэйчүүд эзэлж байна. Тиймээс ДОХ-той тэмцэх дэлхийн өдрийг манай улс энэ жил “Хүний дархлал хомсдлын вирүс, Дархлалын олдмол хомсдлоос сэргийлэх нь та бидний гарт” гэсэн уриан дор тэмдэглэн өнгөрүүлж байна.
Өнгөрсөн сард 2720 төгрөгтэй тэнцээд 250 төгрөгөөр буурсан ам.долларын ханш сүүлийн өдрүүдэд тогтвортой байсан. Тэгвэл ам.долларын ханш өчигдрөөс бага зэрэг өсчээ. Тодруулбал, “Найман шарга” зах дээр нэг ам.доллар 2470 төгрөгтэй тэнцэж байгаа бол арилжааны банкууд 2477 төгрөгөөр зарж байна.