Month: April 2016

Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа далан жил ханилж буй Г.Жигжид, А.Цэрэнням хэмээх хоёр буурайгийнхаас бэлдлээ. Өнгөрсөн бямба гаригийн өглөө ач хүү Н.Номун-Эрдэнэтэй нь холбогдоход “Саппорогийн ард талын хоёрдугаар байранд өвөө, эмээ хоёрынд ирчихсэн байна” гэв. Хоёр буурал бага охин Ж.Сосоржавындаа суудаг байна. Зун зусландаа гараад өвөлдөө энэ охиныдоо асруулсаар арав гаруй жил болж байгаа аж. А.Цэрэнням гуай “Өдрийн сонин”-ы хүүхдүүд ирнэ гээд багагүй бэлджээ. Өөрөө тос хольж хайлмаг бэлдсэн байна. “Цай цүй уу, тэр цагаан юмнаас ид. Сар шинийн бууз шүү дээ. Буузнаас ид” гэсээр угтав. Биднийг ороход бэр Ц.Пүрэвсүрэн, хүү Ж.Нямдорж, охин Ж.Сосоржав, ач хүү Н.Номун-Эрдэнэ, зээ Г.Золбоо нар нь ирсэн байв. Том хүү гавьяат багш Ж.Нямжав нь гадуур ажилтай байгаад ирж амжаагүй аж. Математикийн Нямжав гэвэл хүмүүс андахгүй дээ. Өдгөө 86, 84 настай хоёр хөгшин 1946 оны аравдугаар сарын 25-нд нэг гэрт орж байж. Үр хүүхдүүд нь өссөөр дал шахам хүн болжээ. Ирэх зун бүх хүүхдүүдээ цуглуулаад цайллага хийхээр төлөвлөсөн байна. Америк, Герман гээд гадаад, дотоодод яваа хүүхдүүдээ нэг цуглуулах санаатай байгаагаа А.Цэрэнням гуай сонирхуулав.

Бага охиндоо үүрэг өгөөд л байгаа аж. Ж.Сосоржав “Би ч шувууны бага нь жиргэдэг гэдэг шиг л наана, цаана юманд нь гүйж байна” гээд инээхэд том бэр Ц.Пүрэвсүрэн “Бага охин нь л нас тавь гарчихаад хоёр хүүхдийн эмээ болчихсон байх юм. Би том хүү Ж.Нямжавтай нь гэрлэж энэ айлын бэр болоод 40 жил өнгөрсөн байна. Энэ Сосоржавын үсийг самнаж өгдөг байлаа. Тэр том эр (Ж.Нямжав) тав, зургадугаар ангид л байсан байх” хэмээн ярьж байв. Г.Жигжид гуай 1932 оны тавдугаар сарын 13-нд Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын Алтанбумбат гэдэг газар төржээ. Түүнийг төрдөг өдөр нь тухайн цагт болсон үймээнийг дарахаар цэргийн онгоц суманд нь анх ирж байсан гэдэг. Тэрбээр монгол, тангад номтой, зурхай судалдаг, нутаг орондоо эрдэмтэйгээрээ хүндлэгдсэн М.Гүррагчаагийн галын зээ болж мэндэлсэн байна. Төрсөн эцэг нь Д.Уламбаяр гэж хүн байгаад хэлмэгдүүлэлтэд өртжээ. “Шарын цэрэгт нэг буу нийлүүлсэн гэсэн тун ч өрөвдмөөр хэргээр бараг өчиг мэдүүлэг авалгүй шийтгэчихсэн юм билээ” гэж Г.Жигжид гуай дурссан нь бий. Г.Жигжид гуай “Хөгшин аавынхаа нэр дээр хүмүүжсэн. Долоон настай байхад аав минь ойчсон юм. Сургууль соёлд суугаагүй. Харин аавынхаа хүчээр 1939 онд долоон настай байхдаа хуучин монгол бичиг уншдаг, муухан бичдэг болсон байсан” хэмээн хуучлав. Хоёр хөгшний хуримаа хийсэн нь нэлээд явдалтай. Г.Жигжид гуай “Бид хоёр чинь их багадаа айл болсон улс шүү дээ. Монгол зурхайн насаар бол би 15-тай, манай хүн 17-той байлаа. Алтанбумбат гэдэг газрын нэг дорын хүмүүс. Чулуун тоглоомон дээр танилцаж бие биедээ сайн итгэдэг хүүхдүүд байлаа. Тэгээд арван хэдтэйдээ гэр бүл болсон доо.

1946 оны намар аравдугаар сарын 25-ны түнэр шөнө хоёулаа мориор давхиж айл гэр болж байлаа” хэмээн хуучлав. Оргуулаад авчихсан юм уу гэтэл А.Цэрэнням гуай “Тэгсэн юм аа. Хүн авах гэж байхад өөрөөсөө хоёр эгч охин оргуулсан” гээд өвгөн рүүгээ инээмсэглэж байна. Гэр дүүрэн инээд наргиан болов. Цэрэнням гуайг хижээвтэр хүнд өгөхөөр гэрийнхэн нь тохироод байж. Нөгөө хүн нь хүүхнээ авахаар гэрт нь ирчихсэн байж л дээ. Тэр шөнө нь Г.Жигжид гуай хөтөлгөө морьтой давхиж очоод оргуулчихсан гэж байгаа.

Яг мордуулаад оргуулах гэж байтал баадантай хувцас аавын орон дээр байгаа, аваад ирээч гэсэн гэнэ. Яаж орох вэ гээд хатавчаар зулын гэрэлд харсан боловч орж чадахгүй холхиж байтал нь хадам ээж нь гэнэт гарч ирж хувцсыг нь өгчихөөд буцаад орчихсон гэдэг. Г.Жигжид гуай багаасаа гэрт, гадаах ажил хийсэн болохоор ч тэр үү их л биерхүү сайхан эр байжээ. Тэрбээр “Арваад хүүхэдтэй болсон. Одоо дөрвөн хүүхэд байна. Миний том хүү 1949 оны хүн. Одоо нас 70 дөхөж явна. Удаах хүү Ж.Нямдорж 1961 оны дөрөвдүгээр сарын 12-нд Гагариныг агаарт нисч явахад гарсан юм. Оросод сургууль төгссөн. Мэргэжлээрээ галын инженер олон жил хийлээ дээ. Бага охин Германд сурч хүнсний технологийн инженер мэргэжил эзэмшиж ирээд бас л мэргэжлээрээ ажиллаад одоо нас нь 50 гарлаа. Ажил төрөл нь муугүй л байх шиг байдаг юм” хэмээв. Эдний хүүхдүүд цөм л багш, инженер мэргэжилтэй, тохитой хүмүүс аж.

А.Цэрэнням гуай “Би бага насандаа л энэ хүнтэй орон гэр болж, 19 настайдаа том хүүгээ гаргаж байлаа. Эдний аавын гэр их том. Өрхнийхөө оосрыг татаж хүрдэггүй. Манайх Бираа гуайнхтай айл байсан юм. Гавьяат хуульч Б.Чимэдийн аав юм шүү дээ. Бираа гуай намайг “Айлын авгай болчихоод өрхнийхөө оосрыг татаж чаддаггүй” гэж дооглодог байсан. Би арган дээр гарч өрхөө татдаг. Тэгээд аргаа гэрээ тойруулж тавьж дээр нь гарч зогсоод л өрхөө далладаг тийм л жижигхэн хүн байж. Б.Чимэдийн ээж нь намайг өрөвдөөд “Миний хүү аргаа тойруулж битгий өрхөө татаж бай. Эгч нь чамаас түрүүлж босдог. Чиний өрхийг татаж байя” гэж билээ. Тэгээд өрхөө татуулж байлаа шүү. Тийм байж айлын авгай болж байгаа гэж юу байхав. Хөдөөний хоёр бүдүүлэг юм нийлчихээд” гээд хуучилтал хүүхдүүд нь хөхрөлдөөд явчихлаа.

А.Цэрэнням гуай ер нь их яриасаг, наргианч хүн юм. Үргэлжлүүлэн “Том гэрээ хойтон зун нь жижигхэн гэр болгож амьдарсан. Бага залуу айл болохоор залуучууд их ирдэг. Өглөө нь хэн унтсан нь ч мэдэгдэхгүй баахан ор дэвсгэр. Заримдаа байхгүй, мэдэхгүй хүн хүртэл ирж унтчихаад явдаг байсан. Бид хоёр чинь малаар л амьдарлаа шүү дээ. Би өвгөнийг гурван жил цэрэгт явахад малаа өсгөөд, ирэхэд нь сумын аварга малчин цолтой. Хоёр хүүхдээ өсгөөд байж байсан. Энэ чинь цэрэгт очоод авгай байхгүй гэж байсан юм гэнэ лээ” гээд нөхрөө цаашлуулаад авлаа. Тэгээд “Манай хүнийг цэргээс ирэхэд хадам ээж “Чи энэ хүнийг амраагаарай. Хоёр хүүхдийг чинь өсгөөд, малаа өсгөөд сууж байсан шүү” гэж байна. Би тийм сайхан ч юм болж байгааг мэдэхгүй л дээ. Зун болохоор өдөрт үнээгээ гурав, хонио хоёр саана. Би өвс сайн хаддаг. Моринд аюулгүй байсан. Бид чинь мориор л аж төрдөг хүмүүс байлаа” хэмээв.

Г.Жигжид гуайг 20 настай цэрэгт очоод хоёр хүүхэдтэй, эхнэртэй гэдгээ хэлэхээс нууж байхад нь “Үнэн” сонинд А.Цэрэнням гуай цэргийн сайн ар гэр гэж гараад мандсан байгаа юм. Энэ талаар Жигжид гуай “Манай хүн хөдөөний ажилд гайгүй ээ. 1954 онд намайг цэрэгт байхад “Үнэн” сонинд хань маань гарсан байна. Би цэргийн ангийнхаа номын сангаар их орно. Номын сангийн эрхлэгч нь Завханы, надтай нэг оны залуу байлаа. Дуртай ном, сониноо уншина. Тэгсэн чинь Цэргийн ар гэрийн юу билээ тийм гарчигтай юм байна. Харсан чинь энэ нөхрийн тухай юм байж байна (эхнэр рүүгээ харав). Уншсан, хоёр хүүхдээ өсгөөд өрх аж ахуйгаа удирдаад малаа өсгөөд, багийн эмэгтэйчүүдийн хадлангийн аварга болчихсон. Тэр надад мартагддаггүй юм. Номер 101 дүгээр дугаарт нь байсан. Би баяр хүргээд захиа бичлээ. Миний захиаг уншсанаас хойш сонин ирж өөрсдийгөө бичигдсэнийг мэдэцгээж байсан байгаа юм” гэв.

Гурван жил алба хаагаад 1955 онд цэргээс халагдсан байна. Цэргээс ирсэн намраа мал нийгэмчлэх хуралд яваад бүх малаа нэгдэлд нийлүүлчихээд ирж. Таван хошуу малтай байсан гэж байгаа. А.Цэрэнням гуай “Манай хүн хуралд яваад ирэхдээ бүх малаа нэгдэлд өгчихөөд ирсэн. Хадам ээж “Энэ одоо өчнөөн хүүхэдтэй байж малаа нэгдэлд өгчихөөд ирж байгаа юм байх даа” гээд ууртай байна шүү. Тэмээ олон байгаагүй байх. Хонь, үхэр, адуугаа туулгаад явуулахад өөрөө өсгөсөн юм болохоор муухай. Нөгөө талаар залуу хүн болохоор малгүй, ажил хийхгүй амар гээд баярлаж байсан. Тэгж байтал энэ маань ажил алба болоод хэдэн жил аймаг сумаар хэсч байгаад тэтгэвэрт гарсан даа. Тэтгэвэрт ороод дөрөв, таван жил мал малласан. Хонь, үхэртэй ч болж байлаа. Миний мал их өсдөг” гэж ярив.

Харин Г.Жигжид гуай бол насаараа дарга хийсэн хүн. Цэргийн албаа Улаанбаатар хотын барилгын нэгдүгээр батальонд хаажээ. Цэргийн хичээлийн 45 хоногоо хийгээд тасгийн дарга, нэг жилийн дараа тусгай салааны туслах болоод удаагүй байхад салааны дарга нь халагдаж ангийн захирагч Гүржавын тушаалаар салааны даргын үүрэг гүйцэтгэгч болсон байна. Офицеруудтай эн зэрэгцэн хуралд сууж явжээ. Цэргээс халагдаж ирсэн жилээ сумандаа орлогч дарга хийсэн байна. Дараа жил нь буюу 1956 оны арван сард Хөвсгөл аймгийн гуравдугаар хэсгийн Шүүхийн даргаар сонгогдож Цагаан-Үүр суманд очиж байжээ. 1961 онд Цагаан үүр сум нэгдлийн дарга болж таван жил ажиллаад дараа нь Цэцэрлэг, Шинэ-Идэр сумуудад тав, таван жил сум нэгдлийн дарга хийсэн байна. Гурван таван жилийн төлөвлөгөөг гурван суманд хийхэд бүгд шилдэг сум нэгдлээр шалгарч байжээ. Тэргүүний сум нэгдлийн дарга гэдэг хоч ч авч байсан гэнэ. Дараа нь Хөвсгөл аймгийн Дундын үйлдвэр, Боловсролын хэлтэс, Төвлөрсөн аж ахуй санхүүгийн дарга байжээ. Сүүлд аймгийн Боловсролын хэлтсийн дарга хийж байгаад 1992 онд 60 настайдаа тэтгэвэртээ гарсан байна. Өөрийнхөө талаар “Би ч бие сайтай. Залуудаа мориор их явдаг. Янз бүрийн тоглоом тэмцээнд их дуртай хүн байсан. Хөнгөн атлетикийн бүх төрлөөр хичээллэдэг. Гар бөмбөгийг 11 жил тоглолоо. Хамгийн сүүлд хөлөө бэртээгээд тэгээд доройтох тийшээгээ явсан хүн дээ” гэв. Түүний авга ах М.Чогдог гэж өдгөө 101 настай том лам хүн Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр суманд буй. Хөлөө бэртээсэн талаар нь том бэр нь “Нэг очиход аавын ах нь хонь хөлдөж бариад хяргаад байж. Тэгээд аав дүү нь юм чинь арай залуу хүн болоод нэг хонь хөлдөөд автал татагдаж унаад бэртчихсэн юм” гэв. Ер нь эднийхэн аль аль талаасаа их тэнхлүүн, сайхан насалдаг хүмүүс аж. А.Цэрэнням гуай “Бидний ээжүүд хоёулаа л 90 гарсан. Энэ хорвоо дэлхий дээр амьдарч байгаагаа би хамгийн сайхан юманд л амьдарч байна гэж боддог. Ерөөсөө үүнээс сайхан юу байхав дээ. Хүүхдүүд, идэх хоол, орон байр байна. Би үнэндээ төрийн сүлдэндээ л залбирдаг. Эднийгээ сайн яваасай гэж их бодох юм даа. Үр хүүхдүүд маань ч сайхан л явна. Төр засагтаа сайн сайхан үнэтэй цэнтэй ажил хийгээсэй. Улс орноо өөд нь татах хэрэгтэй газар нь байгаасай гэж залбирч явдаг” гэв.

Г.Жигжид гуай ажиллаж байх явц дунд 1964-1966 онд Намын дээд сургуульд хоёр жил суралцаад сүүлд 1974-1979 онд Намын дээдийн үндсэн курсийг эчнээгээр төгссөн байна. Тэрээр “Миний хань чинь намайг бодох юм бол бага сургууль төгссөн хүн байгаа юм. Би бол багадаа сургууль төгсөөгүй. Хань маань насаараа гуанз, хүүхдийн цэцэрлэг, зочид буудал, талхны цех гээд олон газар ажил хийсэн. Үйлдвэр худалдааны тэргүүний ажилтан гэдэг тэмдэг Засгийн газраас өгсөн. Тэр бол харин хөдөлмөрийн амт шимт шингэсэн сайхан тэмдэг байгаа юм” хэмээв. Нөхрийгөө энд тэнд томилогдож ажиллахад дагаж очоод янз бүрийн ажилд ордог байж л дээ.

Далан жил амьдарна гэхээр их урт хугацаа шүү дээ гэхэд А.Цэрэнням гуай “Явсаар байтал нэг мэдэхэд 70 жил болчихжээ. Энх тунх байвал далан жил гэдэг тун амархан юм. Бид хоёрын айл болдог аравдугаар сарын 25-ныг зулын 25 гэдэг шүү дээ. Нэг их зул асаагаад залбирч байсан маань санаанаас гардаггүй юм. Тэр бэлгэтэй сайхан өдөр гэр бүл болсон болохоор ийм сайхан амьдарч байгаа юм байлгүй гэж бодож бэлгэшээдэг. Энэ олон жилийн турш бид хоёр ам муруйж байсангүй. Хэрүүл зодоон, нүдээн ер байхгүй. Манай хүн уг нь хэрэлдвэл хэрэлдэхээр хүн байгаа юм. Яагаад гэхээр архи уудаг байсан. Архи уугаад зодоон нүдээн байхгүй. Тэгээд согтохгүй унтаад өгдөг. Би тийм хүнийг чинь одоо яах вэ. Хэрэлдээд байдаг бол хэцүү шүү дээ” гэж яриад дахиад л инээдэм боллоо. Гэтэл “Одоо ч ууна. Гэхдээ бас л хэрүүл шуугиан байхгүй шүү. Ямар өвчтэй юм мэдэхгүй” гээд улам ч дэврээлээ. Өдгөө Хөвсгөл аймагт суугаа том охиных нь нөхөр Нямбаяр нэг удаа “Сумьяа ёстой урамгүй, 30 гаруй жил болж байхад ганц хэрэлдэхгүй” гэж байсан юм гэнэ лээ хэмээн Ц.Пүрэвсүрэн гуай хэлэв. А.Цэрэнням гуай “Манай хүүхдүүд бүгдээрээ тайван амгалан. Олон ч бэр байна, надтай ам муруйсан ганц ч бэр байхгүй” гэхэд Ц.Пүрэвсүрэн “Яалт ч үгүй хайрлаад байгаа хүнийг чинь яах болж байна. Ерөөсөө л хүний төлөө төрсөн хүн ийм байдаг байх. Ээжид хүн бүхэн их сайн байдаг. Мөн ээж хүүхдүүдээ жигтэйхэн эрхлүүлнэ. Хүүхдээ угаасаа загнадаггүй хүн” гэхэд “Би хүүхдүүддээ жаахан юм хэлнэ. Нөхөр бол юу ч хэлэхгүй. Харин ач нараа бол өмөөрнө” гэж байна. Ач нараа ингэж тэгж эрхлүүлдэг талаар нэлээд яриа боллоо. Тэгэхээр нь хүүхдийг эрхлүүлээд байхаар эвдэрдэг гэлцдэг гэхэд А.Цэрэнням гуай “Үгүй юм шүү хүү минь. Эдний дунд болохгүй хүн байхгүй. Гэхдээ нэг ч удаа байг, боль гэж хэлүүлж үзсэн хүн байхгүй. Нямжав эрхийн туйл байсан даа. Хүн эрхлүүлэх бүр удмын юм. Хадам ээж хүүхдэд юм хэлүүлэхгүй гээд өмөөрнө гэж жигтэйхэн хүн байлаа. Нэг удаа нүүдэл хийгээд гэрээ барьж байтал бороо орлоо. Гэтэл бас хонь, хурга нийлэх гээд байдаг. Тэгээд Нямжавыг хурганд явуулах гэтэл хадам ээж намайг тэврээд авч байгаа юм. Тарган чавганцын дэргэд би годгор хүүхэд юу байхав дээ. Ингэж л хүүхэд эрхлүүлдэг байсан даа. Тэглээ гээд ажилгүй ааш муутай хүүхэд ерөөсөө байгаагүй. Дандаа номхон улс. Аяараа хүн болсон доо. Мал маллаад эдэнтэй ноцолдоод байх завгүй байлаа” гэж хуучлав.

Сүүлийн үед хоёр хөгшнийг хүүхдүүд нь эмнэлэгт хэвтүүлбэл хамт хэвтүүлдэг болсон байна. Сосоржав эгч “Нэг удаа ээж ахынд (Ж.Нямдорж) очиж хоносон юм. Тэгэхэд аав юм ч идээгүй, унтаа ч үгүй. Олон жил хамт байхаараа нэг өдөр ч тусдаа байж чадахаа больчихдог юм байна” гэж ярив. А.Цэрэнням гуай “Хоёулаа хамт охиныд байж асруулахаар тусдаа байж үзэх гэсэн хэрэг л дээ” хэмээв. Нэг хоног тусдаа байсныхаа дараа Г.Жигжид гуай “Битгий намайг дахиж хаяж яваарай. Чамайг байхгүй бол эвгүй юм. Би уйдаж үхэх байх” гэж хэлсэн тухай хүүхдүүд нь ярив. Г.Жигжид гуай өөрийн амьдралын намтраар “Бяцхан мацалт” хэмээх номоо хэвлүүлсэн юм байна. Шүлэг яруу найраг багагүй бичсэн хүн аж. Номонд нь намтар түүхээс гадна “Ээж минь”, “Худгийн улаан хад”, “Хүслэн”, “Би моринд хайртай”, “Төрсөн нутгийн үзэмж”, “Хань минь” зэрэг шүлэг найргууд багтжээ.

“Хань минь” шүлгээ эхнэрийнхээ 80 насны ойд зориулж 2009 онд бичсэн байна. Тэр шүлгийн эхлэл төгсгөлийн хоёр бадгийг ишилж оруулъя.

“Хатагин омгийн малчин охин чамтай

Хар багадаа буянаар учирчээ би

Хүний сайхан үр чамайг

Хүндэлж хайрлаж явна аа

… Дараагийн насанд надтай чи

Дахиад уулзахыг ерөөж байна

Хоёр биений түүх үлдэнэ найз минь

Хойшдын зам л саруул болтугай” хэмээн төгсчээ.

Ер нь Г.Жигжид гуай юм юманд авьяастай аж. Өдгөө чих нь жаахан хатуураад байгаа болохоор гол төлөв ном уншдаг гэнэ. Сумо бөхийн барилдааныг тэр хоёр алгасахгүй үздэг гэдгийг Сосоржав эгч хэлж байна. Сумочдод бүгдэд нь нутаг усныхныхаа нэрийг өгчихөөд л үздэг аж. Г.Жигжид гуай залуудаа 100 буудалт даамын улсын аварга болж байжээ. Тэр талаар нь асуухад “Бидний багад монголчууд хөлөгтэй тоглоом их тоглодог байлаа шүү дээ. Буга, Мягман гээд хөлөгтэй тоглоом байсан. Тэднийг гайгүй тоглодог байлаа. Шатрыг сайчуудын хэмжээнд тоглож чадахгүй. Даамыг их багаасаа хөгшин ааваараа л заалгасан. Хөгшин аав багад долоон настайд бурхан болсон хүн юу зааж базаах вэ дээ. Гэхдээ л би сурсан юм. Арваад настайгаасаа сумандаа баяраар даамны тэмцээнд их түрүүлдэг байлаа. Цэрэгт очоод даам их тоглодог. Голдуу би түрүүлнэ. Улс хувьсгалын 35 жилийн ойгоор манай гарнизонийн даамын аварга боллоо. Тэнд түрүүлээд 20 төгрөгийн шагнал авлаа. Тэгэхэд мөнгө ховор. Их л том шагнал шүү дээ. Залуу даамчдын тэмцээн улсын баяраар болно гээд манай ангийн дарга надад “Чи тэр тэмцээнд оролцоно. Чамд хоолны мөнгийг өвөртлүүлнэ, морин улаач өгнө” гэж байна. Гарампилын Дамдин гэж надаас нэг оны өмнөх цэрэг миний морин улаач туслагчаар томилогджээ. Нэг, нэг морь унаад Яармаг явж байлаа. Тэндээ түрүүлээд бас нэг ном, үнэмлэх, улаан хаймар резинтэй унадаг дугуй авч байсан. Унадаг дугуй ховор, үнэтэй байлаа. Бид хоёр дөнгөж павильоноос гарахад мөнгө далласан хүн шавчихсан. 400 хэдэн цаасаар өгч байлаа. Дараа нь 1957 онд хэсгийн Шүүхийн дарга хийж байхад залуу даамчдын аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд түрүүллээ. Олон л түрүүлж байсан. Даамыг гайгүй тоглож яваад өнгөрлөө” гэв.

Моринд бас сүрхий дуртай хүмүүс гэдэг нь илт байна. Тэр талаараа “Би ч зургаа орчим настайгаасаа номхон морь унаад малд явна. Моринд их дуртай. Бүх л ажлаа мориор хийдэг. Сум нэгдлийн дарга байхдаа өөрийнхөө дуртай сайн морийг авна. Мориороо сумыг хаанаас нь ч хааш нь тойрно. Мориор л хэрэг бүтээж явлаа. Уулзъя гэсэн хүнтэйгээ уулзана. Дан шилдэг сайн морь унахаас ааштай догшин морь унах дургүй байлаа. Би өөрөө ч аминдаа их сайн морьдтой, морь уядаг байсан. Миний ээж бас моринд их дуртай. Амралтаа аваад ээжийнд очно шүү дээ. Манай ээж үнэ зодож хүний мундаг жороо морьдыг худалдаж аваад намайг амралтаар очихоор унуулах гээд бэлтгэдэг тийм хүн байлаа шүү дээ. Намайг бага шиг байхад Батлаа даргын хул, Дашравдангийн улаан гээд аль морьдыг тэр гэхэв. Зөндөө сайн морь унаж явлаа. Моринд их дуртай. Морь их эдэлж явсан ийм хүн” гэж хуучлав. Мөн “Хөдөө өссөн хүмүүс чинь ажил ч сайтай байдаг юм даа. Би ч багаасаа хөдөлмөр их хийсэн. Туж завгүй. Хөгшин залуу хоёр ээжийн хүүхэд. Өглөө эртхэн босоод хүйдэс авна. Галаа түлэхээс өмнө араг цас авчирна. Өдөр ээжийн хэрэглэх усыг авчирч байгаа хэрэг. Тэгээд хонинд явна. Дулаан өдөр бол сур авч явж нүднэ. Хонинд явж ирээд үхэрт явна. Заримдаа явган явна, нэг том уул давдаг. Тэгж байтал цас шуурна, адуугаа олж ирж хашихгүй бол болохгүй юм болоод явчихна. Бидний багад дайны нөлөөнөөс болоод юм ховор байж. Хярамцагтай хоолоо хийж идээд унтана даа. Тэгж л амьдарч явсан юм. Бид хоёр хэдий ч үед өглөө оройтож босч сураагүй. Сүүлийн үед л нойр хүрдэг бол унтаад байхаар болчихдог болсон” гэв.

Ийнхүү энгүүн яриатай хоёр бууралтай өдөржин хөөрлөө. Удалгүй зээ хүү Г.Жавхлан эхнэр Н.Болор болон хүүхдүүдтэйгээ ирлээ. Ж.Очхүү, Ж.Далай хоёр зээнцэр нь “Зөв монгол хүүхэд” өдөрлөгт орсныхоо дараа эрхлэхээр ирж байгаа нь энэ. Хоёр буурал “Зун болохоор лагертаа гарчихдаг. Тэнд ирээрэй. Манайд чинь хүмүүс их ирдэг юм. Идлээ, уулаа, өмслөө, зүүлээ дутуу юмгүй сайхан амьдарч байна. Төр төвшин л байх болтугай. Хүүхдүүд та нарын үр хүүхдүүд эрүүл энх байг” хэмээсээр биднийг үдсэн юм.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хил манасан байлдагчаас хошууч генерал болтлоо хоёргүй сэтгэлээр хилийн цэрэгт зүтгэж, Онцгой байдлын ерөнхий газрын тулгын чулууг анх тавьсан П.Даш генералтай уншигч та бүхнийг уулзуулж байна. ОБЕГ-ын нэгэн өрөөнд бид ийн ярилцлаа.

-Та Шадар сайдын зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Цасан шуурга шуурч Дархан, Сэлэнгийн нутгаар зам даваа хаагдаад байна гэсэн үү?

-Урьд шөнө их хэмжээгээр цас орж, даваа гүвээ хаагдаад байна. Ард иргэд шуурганаар эсэн мэнд байгаа болов уу, энэ хэд маань хэрхэн ажиллаж байна, зөв зохион байгуулалт хийж цасанд боогдсон хүмүүст яаралтай тусламж үзүүлж байна уу гээд л хүрээд ирлээ. Ажил алба хэвийн үргэлжилж байна даа. Гэхдээ хийх ажил мундахгүй байна.

-Та говь нутгийн хүн. Таны өсч торнисон газар Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум гэдэг байх аа?

-Би Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын иргэн Пүрэв гэдэг хүний хүүхэд. Манай аавыг Пүрэв, ээж маань ч Пүрэв гэдэг нэртэй. Их сонин юм шүү. Миний эмээ ээж Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумаас тэр үеийн Айлбаян сум руу айлд өргөгдсөн. Манай аав Айлбаян сумаас Ханбогд сум руу мөн л айлд өргөгдсөн байдаг юм. Манай хамаатан садан Дорноговь аймагт олон бий. Хуучин засаг захиргаагаар ярих юм бол би Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошууны хүн дээ. Манай эмэг ээжийг өргөж авсан хүнийг Ядам занги гэдэг байсан юм билээ. Хил хамгаалах нэгжийн даргын албан тушаалтай хүн байсан гэдэг.

Ядам гэдэг үгийг төвд хэлнээс монгол руу орчуулах юм бол “дээд сэтгэлт” гэсэн утгатай үг. Хүн болгон боржигон гэдэг овогтой болчихоод болохгүй болохоор нь дээд сэтгэлт гэдэг овог авсан юм. Манайх бод малтай, олон тэмээтэй айл байсан. Хүүхэд нас маань бусдын адил малын зах дээр өнгөрсөн. Долоон настай сургуульд орж байлаа. Тэр үед байшин барилгын бараа огт харж байсангүй. Биднийг өсөж том болох үеэр байшин барилга баригдаж эхэлсэн дээ. Тэмээнээс өндөр байшин үзэж, гайхаж нүд орой дээрээ гарах шахаж байлаа. Сүүлдээ нөгөө байшиндаа дасаад дээвэр дээрээс нь үсэрч бууж тоглодог болсон доо.

-Хилийн цэрэгтэй амьдралаа хэрхэн холбож байсан бэ. Цэргийн их сургуульд явж чадалгүй үлдэж байсан гэх яриа байдаг?

-Аравдугаар ангиа 1971 онд төгсөөд их сургуулийн Геологи инженерийн ангид суралцах хуваарь авдаг юм. Тэгсэн манай нэг найз Цэргийн их сургуульд суралцах хуваарь аваад эрүүл мэндийн шалтгаанаар хасагдчихдаг юм байна. Тэгээд Цэргийн сургуульд суралцах боллоо. Ингээд сургалтад суугаад явах гэж байтал дахиж эрүүл мэндийн үзлэг хийгээд намайг хасчихсан. Таних мэдэх хүнгүй хотод ирсэн хөдөөний хүүхэд яах учраа олохгүй байлаа. Гэгээрлийн яам ороод дарга нартай нь уулзлаа. Цэргийн сургуульд нь орж чаддаггүй юм бол өөр сургуульд ормоор байгаагаа хэллээ. Тэгсэн “Өөр сургуульд оруулах ямар ч боломж байхгүй. Харин ЗХУ руу геологийн чиглэлээр хоёр жилийн ТМС-д яв” гэж байна. Геологийнх нь инженерийн сургуульд сураагүй байж тэр сургууль руу нь явахгүй гэж бодогдлоо. Тэгээд хувийн хэргээ ч авч чадахгүй нутаг руугаа буцсан. Өмнөговь аймгийн төв ганцхан арван жилийн сургуультай байсан. Тэгсэн найман жилийн сургууль шинээр нээгдээд боловсон хүчин дутмаг байснаас болоод намайг бага ангийн багшаар ажилд авсан. Хөдөө сумдад хүртэл очиж багшилж байлаа. Ингээд тэндээсээ цэрэгт татагдаад 1972 онд Хилийн цэрэгт Овоотын отръядад очсон доо. Ингэж л хилийн цэрэгтэй амьдралаа холбосон түүхтэй.

-Монгол, Хятадын харилцаа тааруу байх үед хилийн цэрэгт очиж байсан юм байна. Тэр үед хятадууд хил зөрчих асуудал гаргаж байсан уу?

-Хилийн цэрэг 1953 онд татан буугдсан байдаг. Ингээд 1967 онд дахин хилийн цэргийг байгуулсан. Намайг цэрэгт очих үед хилийн цэрэгт боловсон хүчингүй болчихсон. Татан буугдах үед ажиллаж байсан хүмүүсийг эргүүлж ажилд авч байлаа. Богино хугацаанд жилийн курсээр офицер бэлтгэх сургалт хийж байсан. Тэр үед Хятад, Монголын харилцаа муу байсан. Монгол Улс социалист нөхөрлөлийн орнуудын хамгийн урд хэсгийн хилийг хамгаалж байгаа улс байсан. Харин Хятад социалист системтэй улс. Манай орон маш чухал хилтэй орон байлаа, тухайн үед. ЗХУ-аас сургуульд үнэгүй сургасан. Жилд зуун хүүхэд явж байлаа, Орос руу. Зуун хүүхдээс арвыг нь дээд сургуульд, 80-ыг нь дунд сургуульд сургасан. Ингэж Орос руу хилийн цэргийн сургуульд явсан юм. Эргэж ирээд Монгол Улсын хамгийн урд цэг буюу Орвог гашууны бор толгойн заставын даргаар томилогдож очсон. Нэг зүйл санаанаас огт гардаггүй юм. 1981 оны гуравдугаар сарын 22-нд хил дээр заставын даргаар ажиллаж байв. Радио өргөн нэвтрүүлэг сонсоод л байж байлаа. Тэгсэн гэнэтхэн радио шөнийн 03:00 цаг хүртэл үргэлжилнэ гэдэг юм байна. 1979 онд Хятад Вьетнам руу довтолж байсан. Лут том дайсан гэж яригдаж байсан юм. Дотроо дайн зарлах гэж байгаа юм байна гэсэн бодол төрсөн юм. Тэгээд хоёр орлогчтойгоо радио сонсоод хүлээгээд суучихсан. Тэгсэн “Анхаараарай. Монгол хүн сансарт нислээ” гэж хэлж байсан. Дотор бөөгнөрсөн хар юм алга болох шиг л болсон. Тэгээд “Сансарт ниссэн хүн маань эсэн мэнд ирээсэй” гэж бодож байлаа. Мөн Хятадын хилийн цэргийнхэнтэй хил гарч уулзалт хийгээд эргэж ирэхэд нутгийн минь газар зөөлхөн юм шиг санагддаг байв. Тэр үед надад хүнд төрөлхийн эх орноо гэсэн сэтгэл зүрх байдаг юм байна гэх бодол төрж байсан даа. Хүйтэн дайны үед буюу намайг застав, отръядын даргаар ажиллаж байхад янз бүрийн зүйлс тохиолдож байсан. Урд хилийнхэн тэмээ унана. Газар нутгаа өөрөө сайн мэдэх ёстой. Цэргүүд ч газар нутгаа сайн мэдэх шаардлагатай байдаг. Нэг хилийн баганаас нөгөө багана хүрэхдээ чулуу авдаг. Авсан чулуугаа цэргүүдэд таниулга хийнэ. Энэ чулуу хэддүгээр баганаас авсан чулуу вэ. Тэр хилийн багана хүрэхэд хэдэн километр байдаг вэ. Ямар нэртэй газрын чулуу вэ гээд л таалгаж таниулдаг. Нэг орой Хятадын талаас таван машин Монголын хил рүү чиглээд ирж байна. Хэт богино долгионы станцтай болчихсон байлаа. Станцаараа хил хүргэчихээд цэргүүдээ байлдааны бэлэн байдалтай болгосон. Бүх цэрэгтээ сум, зэвсэг тарааж өгчихөөд хүлээгээд байлаа. Цувраад явж байсан машин хилийн шугам дээр дөнгөж тулах шахаад л эгнээд зогслоо. Одоо л давших нь гээд бодож байлаа. Машинаас хятад цэргүүд буугаад хоорондоо дохиж яриад байх юм. Ингээд машинтайгаа дахиад наашаа хөдөлж явснаа дугуйрч зогсож байгаад эргээд цаашаа явчихсан. Түүнээс удалгүй нэг өглөө босоод иртэл Хятадын хилийн ойролцоо цагаан байшин шиг юм босчихсон байна. Бид байшин барьчихсан байна гэж дурандаад байгаа. Хятадын том том асар шувуун нуруутай байшин шиг хийцтэй. Байшин шиг харагддаг юм билээ. Хилийн цаана хятадууд тэсэлгээ хийнэ. Тэгэхээр хилээс 30 гаруй километрийн гүнд байгаа заставын барилгын цонх хүртэл хагардаг байсан. Иймэрхүү зүйл зөндөө болдог байлаа. Тэр нь бидний сонор сэрэмжийг их дээшлүүлдэг байсан. Ах нь хилийн цэрэгт байсан хугацаагаа бодож үзсэн. Машинаар хэдэн километр явсан байна, хэдэн шөнө нойргүй хонож байсан бэ гэдгээ барагцаалсан байдлаар тооцоолж үзсэн. Тэгэхэд 1.3 сая километр машинаар явсан байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийг гурав тойрох хэмжээнд явсан байна лээ. Харин хоёр жил гаруйн хугацаанд нойргүй буюу нойр хагасалж хоносон гэдэг тооцоо гаргасан. Ганцаараа застав дээр ажиллаж байсан, хил дээр манаатай байснаас эхлээд олон удаа нойргүй хонож байсан байгаа юм. Хүнээс хариуцлага нэхэхийн тулд өөрөө хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

-Та генерал цолоо аваад удаагүй байхдаа хилээр хууль бусаар машин гаргадаг үйлдлийг таслан зогсоож байсан гэдэг. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-1995 онд ХХЕГ-ын дарга бие бүрэлдэхүүнээ цуглуул гэсэн үүрэг даалгавар өгдөг юм байна. Цуглуулчихаад зогсож байтал намайг генерал цолоор шагнаж байгаа гэдгийг албан ёсоор хэлсэн. Тэгээд л тэр шөнөдөө генерал хувцас захиалаад цол тэмдгээ авч байсан. Генерал цол авах үед машины хулгайн наймаа ид цэцэглэж байсан юм. Цадигаа алдсан зүйл болсон. Анх Европоос манайхан машин оруулж ирээд боомтоор гаргадаг байлаа. Тэгсэн хятадууд хилээрээ орж байгаа худалдаалах машины татварыг 200 дахин нэмсэн. Тэгээд боомтгүй газраас хил давуулж машинаа гаргах болсон. Машины хууль бусаар хил давуулан худалдаалах наймаа хэрээс хэтэрч хилийнхэн хүртэл оролцдог болсон. Тухайн үед хил хамгаалах байгууллага хүн хүч, машин техник тааруу байсан үе. Тэгээд УИХ-ын гишүүн байсан генерал Д.Базарсад, П.Сүндэв генералтай ярилцаж байгаад хэрхэн зогсоох талаар арга хэмжээ авахаар боллоо. Оросын хил хамгаалах урлагт хилийн операц гэдэг зүйл байсан. Үүнийг зохион байгуулж, энэ хөдөлгөөнийг зогсооё гэсэн шийдэлд хүрсэн. Тухайн үед Д.Базарсад генерал УИХ-ын гишүүн байсан юм. Тэгээд маш нууцаар төлөвлөгөө боловсруулсан. Прокурор, тагнуул, шүүхийг энэ ажиллагаандаа татан оролцуулах ажил хүртэл хийсэн. Маш нууц төлөвлөгөөгөө Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр батлуулсан. Энэ ажлыг бид гурваас гадна Ерөнхийлөгч, тагнуул, прокурорын дарга нар л мэдэж байсан. Бэлтгэлээ хангаж байхдаа даргад нь Овоотын чиглэлд ажиллана гэж хэлдэг. Тэгээд чи цэргүүддээ Завхан руу явна гэж хэлээрэй гэдэг. Ингээд бэлтгэл сайтар хангагдсан. Нисдэг тэргээр явж үзлэг хийгээд нууц ажиллагаа явуулж чадсан. 40 гаруй хил зөрчигч, 20 гаруй машин хурааж авсан. Тэгж Монголын хил хамгаалах урлагийн түүхэнд анх удаа хилийн операц гэдэг зүйл хийсэн дээ.

-ОБЕГ-ын анхны даргаар томилогдож ажилласан байдаг?

-Тийм ээ. 2003 оны есдүгээр сард Энэтхэгт курст явсан юм. Төгсөх дөхөөд байж байтал УИХ-ын гишүүн асан Д.Идэвхтэн над руу залгаад “Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр таныг хүрээд ир” гэж байна гэж хэлсэн. Тэгээд шалгалт энэ тэрээ өгчихөөд ирсэн. 2004 он дөнгөж гараад байтал Засгийн газрын хуралдааны нэгдүгээр тогтоолоор Онцгой байдлын ерөнхий газрыг байгуулсан. Харин хоёрдугаар тогтоолоор намайг даргаар нь томилсон. Тэгээд л ажлаа аваад Гал түймэртэй тэмцэх газар, Иргэний хамгаалалттай тэмцэх газар, Улсын нөөцийн газрыг татан буулгасан байсан. Бүх дарга нарыг ажлаас нь халчихсан байсан. Тэгэхээр нь халагдсан дарга нарыг түр тушаалаар орлогчоор томилж байгаад дахин байгуулсан. Шинэ газар байгуулж байгаа болохоор маргаантай, муудалцаантай зөндөө л юм болсон. Гэхдээ маш түргэн хугацаанд бүгдийг хийж чадсан. Гамшгаас хамгаалах хууль батлагдаад зургаан сар болж байсан. Хууль огт хэрэгжээгүй. Удалгүй сонгууль болж Онцгой байдал эрхэлсэн сайдаар У.Хүрэлсүх томилогдож иргэд бид хоёр гар нийлж ажилласан. У.Хүрэлбүх ч Засгийн газар, УИХ дээрх асуудлыг шийдээд явна. Дотоод асуудалд огт оролцохгүй гэж хэлсэн. Ингээд хийе гэж бодож байсан бүх зүйлээ хийж амжуулж чадсан. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд хүн амын эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгө, хүрээлэн байгаа орчин бүгдийг хамгаалах тухай оруулахыг хичээсэн.Гэтэл хүнээ хамгаалах талаар олигтой юм хийж чадаагүй. Ард түмнийг аюулгүй амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Энэ хамгийн гол зүйл. Аврагч нарыг хүн авардаг чиглэлээр бэлтгэх гэж хичээсэн. Гэвч чадаагүй. Саад бэрхшээл даанч их байсан. Тэр үед нам хоорондын зөрчил, улс төрийн нөлөөнөөс болоод хийж чадаагүй юм.

-Таныг ОБЕГ-ын даргаар ажиллаж байх хугацаанд Ми-8 нисдэг тэрэг осолдож, олон алба хаагч харамсалтайгаар амь насаа алдсан. Энэ талаар та юу бодож явдаг вэ?

-Тэр ослыг бодохоор маш их харамсдаг. Харамсаад ч харамсал барагддаггүй юм байна. Тухайн үед онгоц нисгэнэ гэдэг маш өндөр зардал гардаг байсан. Онгоц нисгэхгүйгээр өөр аргаар түймэр унтраах боломжийг эрэлхийлдэг байлаа. Онгоц нисгээд байх хөрөнгө санхүү ч байгаагүй. Тэр үед АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн шугамаар сургалтад жилийн өмнө явах төлөвлөгөө байсан. Тэгээд явчихсан байсан. Түймрийн үед Сэлэнгийн Ерөө суманд нисдэг тэрэг явуулах талаар яригдсан байдаг. Тэр үед Сэлэнгэ аймгийн Онцгой байдлын дарга “Наашаа илүү хүч явуулаад хэрэг байхгүй. Бид эндээ унтраачихна” гэж хэлсэн байдаг. Гал түймэр хариуцаж байсан хоёр том даргыг загнаад хөдөөнөөс дөнгөж түймэр унтраагаад ирж байсан шүхэрчдийг маргааш өглөө нь яв гээд тушаал өгчихсөн байдаг. Харамсал төрөөд байдаг зүйл нь тэнд шөнөжин бороо ороод хоносон байсан. Өглөө нисэх гэж байхад нь ч бороо орж байсан. Талийгаач нарын хамгийн сүүлчийн камерын бичлэг бий. Намирсан бороон дундуур гүйгээд л онгоц руугаа орж байгаа. Бороо тэгж орж байхад явуулчихсан байсан нь илүү харамсал төрүүлдэг. Хэдийгээр өөрөө хийгээгүй ч надаас болоод ийм юм болчихсон юм шиг л хүндээр хүлээж авсан. Би АНУ руу яваагүй байсан бол яагаад ч тийм нөхцөлд явуулахгүй байсан гэж боддог. Тэгээд л осол гарсныг сонсоод эргээд ирсэн. 15 хүний эрдэнэт амь эрсэдсэн. Тэр шөнөдөө талийгаач нарын гэрээр орсон. Хамгийн хэцүү зүйл тэр байсан даа. Хэний ч буруутай шийдвэр байсан миний удирдаж байсан газарт нөхөж баршгүй гарз тохиосонд харамсдаг. Одоо ч энэ талаар бодох хэцүү.

-Та ОБЕГ-т ажиллаж байхдаа авлигын хэрэгт буруутгагдаж, хорих ялаар шийтгүүлсэн. Энэ талаар ярих цаг нь болсон байх?

-Амьдралын даваа нугачааг алийг тэр гэх вэ. Бага залуу насанд алдаж онох зүйл бишгүй л байдаг. Тухайн үедээ алдсан зүйлдээ зэмлүүлээд л явдаг байсан. Онцгой байдлын газар бий болоод ажил нь жигдэрчихсэн үе. Үйл ажиллагаа нь ингэж сайн явж байгаа юм чинь үүний цаана идэж уусан зүйл байгаа байх гэсэн хардлага сэрдэлт байсан. Намайг энэ албанаас зайлуулж, дарга болох гэсэн хүмүүсийн ажил эрчимжсэн. Мөн зүгээр нэг хувь хүний биш, улс төрийн асуудал болсон. Намайг 17 зүйлээр гүтгэж, АТГ-т өгсөн. Ингээд хоёр гэрээг сугалж аваад буруутгасан. Цаг нь болж шударга шүүх бий болохоор гэм буруугүй гэдгийг минь тогтоогоод өгөх байх гэж итгэдэг. Экспортын үрийн буудайны үнийг дотоодын буудайны үнэтэй харьцуулаад зөрүү гаргадаг. Бүр чанар муутай таваарын будаатай харьцуулж зөрүү гаргасан. Ингээд улс хохирсон байна гэдэг. Нөгөөх нь шатахуун нийлүүлсэн компанийн шатахууны тооцоог өөр аргачлалаар бодоод зөрүү гаргасан. Ийм маягаар надад ял оноосон. Би эрхзүйч мэргэжил эзэмшсэн хүн. Таван жил гаруйн хугацаанд байцаагдахдаа олон зүйл мэдэж авсан. Надад инээдэмтэй зүйлээр хүчээр ял өгсөн. Хамгийн сүүлд болсон шүүх хурал хохирогч байхгүй. Гэрч байхгүй, ганцхан өмгөөлөгч бид хоёр суусан. Шүүгч нар цонх руу харж сууж байгаад л ял өгчихсөн. Үүнийг өс хонзон болгоод бодоод байдаггүй. Нэг талаасаа эхний үед амь насанд халдах гээд байна гэсэн. Нэг үе бие хамгаалагчтай хүртэл явсан. Шоронд сууж байхдаа төр миний амь насыг хамгаалж байна гэж бодсон. Аливаа зүйл хоёр талтай байдаг. Муу сүүдэртэй зүйл нь эрх чөлөөгөө хасуулж шоронд сууж байгаа юм. Гэгээтэй тал нь амь насыг хамгаалж байсан. Тэртэй тэргүй үнэн мөн нь тогтоогдох асуудал. Үүнд эмзэглэж байгаагүй. Өөрийгөө гэмт буруугүй гэдгийг мэдэж байгаа болохоор хэнээс ч айхгүй зоригтой байдаг. Тийм ч болоод мөрдөн байцаагч, прокурор нарыг мөн ч их загнаж тэрсэлдсэн. Үүний хариу ч байж мэднэ. Намайг бүр өршөөлд хамруулах шийдвэр гарч байсан. Би хүлээн зөвшөөрөөгүй. Та нар гэмт хэрэг хийсэн хүнийг өршөөдөг юм байгаа биз дээ. Би гэмт хэрэг үйлдээгүй, өршөөлд хамрагдахгүй гэсэн. Анхнаасаа намайг өршөөлд хамруулах гээд байсан. Би үгүй гэж хэлсэн. Шүүх хурлаар хүртэл өршөөсөн. Би тэр шийдвэрийг хүлээж аваагүй. Намайг хүмүүс зөрүүд гэдэг юм. Энэ бол миний өөрийн итгэл үнэмшил. Энэ бол зөрүүд зан биш шүү дээ. Энэ бүгдээс хараад байхад хууль, шүүхийн байгууллага өөр өөрсдийн оногдсон үүргийг хуулийн дагуу гүйцэтгээд явах юм бол хэлмэгдүүлэлт гарахгүй. Гэтэл одоо хууль, хяналтын тогтолцоо ямар болчихсон бэ гэхээр мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч нар нэг тал болоод хуйвалдаанд орчихдог болж. Энэ асуудал хуулийг гажуудуулж байна. Үүнээс болоод их хэлмэгдүүлэлт явагдаж байна. Хэлмэгдүүлж байсан түүхийг судалж үзсэн. Бие биенийгээ хэлмэгдүүлж явсаар байгаад сүүлдээ хэн нь хэнийгээ хэлмэгдүүлж байгаагаа мэдэхээ больдог. Бүгд хэлмэгдүүлэлтийг эсэргүүцдэг. Энэ үед л хэлмэгдүүлэлт дуусдаг түүхтэй юм байна лээ. Хэлмэгдсэн хэлмэгдүүлсэн хоёр нэг цэгт очихоор өнөөгийн хэлмэгдүүлэлт дуусна гэж харж байна. Монголд их хэлмэгдүүлэлт дуусах дөхөж байгаа юм уу гэсэн дүр зураг харагдаад байгаа.

“Сэтгэлийн утас” зөвлөгөө мэдээлэл, сургалт судалгааны төвийн захирал, сэтгэлзүйч Б.Нямаатай ярилцлаа.

-Танай төв хэзээнээс үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн юм бэ?

-Манай төв 2015 оны нэгдүгээр сараас албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Олон нийтэд сэтгэлзүйн боловсрол олгох, хүн өөрөө өөрийнхөө сэтгэлзүйг удирдах хянах, аливаа асуудлыг зөв талаас нь, хурцатгахаас нь өмнө шийдвэрлэх энэ бүх чадварыг эзэмшүүлэхийн тулд бид сэтгэлзүйн боловсрол олгох хэрэгтэй. Тэр утгаар олон нийтэд сэтгэлзүйн боловсрол олгох, янз бүрийн асуудлуудыг хөндөх зорилгоор төвөө байгуулсан юм.

-Танайд өдөрт дунджаар хичнээн хүн ханддаг вэ?

-Манайх сэтгэлзүйн зөвлөгөөг утсаар өгдөг. Бидэн дээр шууд ирэх боломжгүй, хөдөө орон нутагт байгаа эсвэл гэртээ байдаг, хүүхдээ хараад гарах боломжгүй байдаг хүмүүс 1900-1050 дугаарын утсаар холбогддог. “Би яг одоо сэтгэлзүйн зөвлөгөө авах шаардлагатай байна”, “Хүнтэй ярилцахгүй бол болохгүй байна”, “Тулгамдчихаад байна. Одоо л ярихгүй бол болохгүй байна” гэсэн хүн 4-5 холбогддог. Харин “Би сэтгэлзүйн зөвлөгөө авмаар байна. Хаана очиж болох вэ. Биечилж уулзмаар байна” гэсэн эсвэл гэр бүл, ойр дотнын хэн нэгнээ дагуулж очиж зөвлөгөө авъя гэсэн 3-4 хүн ярьдаг л даа.

Манай монголчууд одооноос л сэтгэлзүйн зөвлөгөөг маш их хэрэгтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, би яг одоо сэтгэлзүйчид хандахгүй бол үүсээд байгаа асуудал маань хүндрэх юм байна гэдгийг ойлгодог хандлага сүүлийн хоёр жилд мэдэгдэхүйц нэмэгдэж байгаа.

-Хаврын улирал хүний сэтгэлд яагаад хүчтэй нөлөөлж, сэтгэлзүйг тогтворгүй болгодог юм бэ?

-Хүний өөрийнх нь бие махбодын физиологийн онцлог бий. Улирал шилжих үйл явцтайгаар холбоотой үүсдэг бие организмын хямрал гэж хэлж болно. Өвлийн улирлаас хавар буюу урин дулааны улирал руу ороход биед ч тэр байдалд дасан зохицох үйл явц явдаг. Дээр нь бие махбод ядрах сульдах, юм хийхээс дургүй болох ийм шинж тэмдэг давхар илэрдэг. Энэ нь бие организм өөрөө цаг хугацааны өөрчлөлттэй холбоотойгоор давхар хямарч байгаа. Энэ байдлаас болоод бие организмын өөрчлөлт эргээд сэтгэл санааны өөрчлөлтийг бий болгодог. Хүний бие организм байнга өөрчлөгдөж, хувирч байдаг. Хаврын улирал гэдэг нь ядарсан, туйлдсан эсхүл хэт их нозоорсон байдлаас болж сэтгэлзүйн хувьд өөрчлөлт оруулдаг онцлогтой.

-Сэтгэцийн өөрчлөлттэй хүмүүсийн өвчин нь хавар сэдэрдэг гэдэг нь үүнтэй холбоотой гэсэн үг биз?

-Холбоотой. Бие махбод нялхарч ядраад, цаг хугацааны өөрчлөлттэй дасан зохицох гэж хямрахаар бие суларч өвчин нь сэдэрдэгтэй адил сэтгэцийн өвчин ч адилхан үүн шиг сэдрэх, дахих магадлал нь нэмэгддэг.

-Сэтгэл хямралын хамгийн эцсийн цэг нь амиа хорлолт юм шиг ээ. Манай улсын хувьд амиа хорлолт нэмэгдэж байгаа гэсэн судалгаа гардаг. Тэр дундаа эрчүүд амиа хорлох нь их тохиолдох болжээ?

-Амиа хорлох гэдэг үйл явц бол сэтгэл гутралын хамгийн дээд цэг. Хүн өөрөө өөртөө сэтгэл гутарсан, өөрийгөө үзэн ядсан, өөрийгөө хэнд ч хэрэггүй юм байна. Би амьдрах ямар ч аргагүй юм байна. Эсвэл “Би үүнээс цааш юу ч хийх чадваргүй болчихлоо” гэсэн энэ их гутралын байдал нь амиа хорлох нөхцөлийг үүсгэдэг. Сэтгэл гутралаас хүн өөрийгөө сэргийлж байх хэрэгтэй. Хэрвээ сэтгэл гутрал буюу яг одоо юу ч хиймээргүй санагдаж байгаа, эсвэл амьдрал утгаа алдаж, харанхуй харагдаад эсвэл хэнтэй ч яримааргүй ганцаараа баймаар санагдаж, тэгээд ганцаараа байхаараа сэтгэл санаа тогтворгүй болж өөрийгөө яавал ч яачихаар санагдах гэх мэт эдгээр байдал нь амиа хорлоход маш том түлхэц болдог. Амиа хорлолтыг амиа хорлох, амиа хорлохыг завдах гэж ангилдаг. Нийт амиа хорлож байгаа хүмүүсийн 60 хувь нь эрчүүд байгаа. Гэхдээ амиа хорлохыг завдсан үйлдлийг эмэгтэйчүүд илүү их хийдэг. Нийгмийн хүчин зүйлээс гадна эрчүүдийн бие, сэтгэлийн онцлог нь ч нөлөөлж байгаа. Нийгмийн хүчин зүйлийн хувьд эрчүүд амьдралаа авч явах ёстой, мөнгө олох ёстой, ажил хийх ёстой, энэ гэр бүлийг сайн сайхан авч явах нь эрэгтэйчүүдийн үүрэг гэдэг хандлага байдаг. Гэтэл нийгэмд эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай адилхан л байх ёстой. Адилхан л хөдөлмөр эрхэлж, адилхан л орлого олж байна. Гэтэл ачааны ихэнхийг эрчүүддээ үүрүүлээд байгаа нь тэднийг байж боломгүй хэмжээний шахалтад оруулаад байна. Энгийн жишээ хэлье. Залуучууд яагаад амиа хорлоод байдаг вэ гэхээр, найз охинтой боллоо гэхэд болзооноос эхлүүлээд л бүх мөнгийг эрэгтэй нь гаргадаг. Эрэгтэй нь эмэгтэйдээ гоё бэлэг авч өгөх ёстой, эрэгтэй нь машин тэрэгтэй байх хэрэгтэй гээд бүх зүйлийг тухайн эрэгтэй бүрдүүлчихвэл найз охинтой болж үлдэнэ. Хэрэв тийм биш бол өөр чадалтай, мөнгөтэй үеийнхээ залууд нөгөө дурласан сайхан охиноо алдах гээд байдаг. Тэгэхээр өнөө дарамт шахалтыг хоёр хосын харилцаа эхлэх үеэс л хариуцлага мэтээр үүрүүлчихээд байгаа юм, энэ нийгэм. Гэрлэлт ч ялгаагүй. Эрэгтэйн тал нь байртай байх хэрэгтэй. Хуримын бүх зардлыг эрэгтэйн тал гаргана гэдэг. Энэ байдал чинь эргээд эрэгтэй хүн өөрөө уг хариуцлага, ачааг үүрэх хэмжээндээ чадаж байна уу, үгүй юу. Боломж нөөц, ар гэр, ажил мэргэжлээ бүрэн эзэмшсэн үү, үгүй юу гэдэг энэ болгон чинь эргээд тэр хүнд ачаа болон очиход тэр залуу бэлэн байна уу, үгүй юу гэдэг нь хамаарчихаж байгаа юм. Энэ хамаарлыг давж чадахгүйгээсээ болоод залуус маань тэр дундаа 25-29 нас, 14-18 насны үечлэл дээрээ амиа хорлох нь их байгаа.

-Амиа хорлох гэж байгаа хүнд ямар шинж тэмдэг илэрдэг юм бэ. Ойр дотнын хэн нэгэн нь сэтгэлзүйн хувьд хэвийн биш, ер нь амиа хорлочих магадлалтай байгааг яаж мэдэх вэ?

-Хэн нэгэнд амиа хорлох, амиа хорлох тухай бодол төрж байгаа нь дараах хэдэн шинж тэмдгээр илэрнэ. Нэгдүгээрт, дуугаа хурааж ганцаараа байдлыг үүсгэдэг. Өрөөндөө ганцаараа байх, хэнтэй ч ярихгүй байх, юу болсноо илэрхийлж ярихаас дургүйцэх. Ээж, эхнэр нь болсон зүйлийг тодруулах гэвэл ярихаас татгалзаж “Зүгээр” гэдэг. Сэтгэл гутралын байдалтай байгаагаа тухайн хүн эхлээд нуудаг. Дараа нь нуугаад нуугаад ил болохоор үгүйсгэж эхэлдэг. “Үгүй, би тийм биш. Би өрөнд ороогүй”, “Энэ чинь зүгээр ш дээ. Энэ чинь асуудал биш. Даваад л гарчихна” гэдэг. Асуудлаа үгүйгээд тодорхой хугацааны дараа түүнтэйгээ нүүр тулдаг. Ингэж нүүр тулахаараа гишгэх газаргүй болж эхэлдэг. Байх газаргүй болоод ирэхээр тэр хүн маань гэрээсээ дайжих, гэртээ ирэхгүй удах, эсвэл цаашаа яах гэж явсан нь мэдэгдэхгүй байх, юу хийж байгаа нь тодорхой бус болж эхэлдэг. Амиа хорлохыг хүсээгүй хүн гэр бүлийнхэндээ “Би тэнд тийм хүнтэй уулзаж байгаа шүү” эсвэл “Би найзтайгаа яриад сууж байна. Орой төдөн цагийн үед очно” гэдгээ илэрхийлдэг. Гэтэл амиа хорлохыг завдаж байгаа, тийм бодолтой байгаа хүн огт тэгдэггүй. Бүх юмаа, юу хийж байгаагаа нууцлаад эхэлдэг. Ийн нууцалж байгаа нь тэр хүнд эрсдэлтэй, хэцүү асуудал тулгарчихаад байна аа гэдгийг мэдэх том шинж тэмдэг. Хоёрдугаарт, хэн нэгэндээ захиас захидаг. Өөрөө хэлж болно эсвэл захиа бичдэг. Урьдаас эд хөрөнгийнхөө эзэмшигчийн нэрийг үр хүүхэд рүүгээ шилжүүлж, өр зээлээ дарж дуусгах, эсвэл хэн нэгэнд “Хэрвээ намайг үгүй болчихвол манай хүүхдүүдийг харж хандаарай. Ээж, эхнэрийг минь харж хандаарай” гэж айхавтар их хэлэхгүй ч хэзээ ч юм хэн нэгэндээ сануулж хэлсэн байдаг. Энэ бол тэр хүний “Би ер нь яаж ч магадгүй шүү. Би яаж ч магадгүй болчихоод байгаа шүү” гэдгээ илэрхийлж байгаа хэлбэр. Энэ бүхэн тухайн хүнд амиа хорлох тодорхой нэг шинж тэмдэг, эсвэл ямар нэгэн эрсдэлтэй алхам хийхэд бэлэн байгаагийн шинж.

Амиа хорлох гэж байгаа хүний ааш зан нь тогтворгүй болж эхэлдэг. Хүнтэй ярихаас төвөгшөөж, асуусан асуултад нь хариулахгүй байх зэргээр өөрийгөө бусдаас зайлуулахыг оролдоно. “Энэ ямар муухай ааштай юм. Харьцахгүй л байя” гэж зайгаа барьж холдуулахыг хүсдэг. Энэ нь өөрийгөө бусдаас холдуулж эхэлж байгаагийн илрэл. Ингэж эрсдэлтэй алхам хийхэд өөрийгөө бэлдэж эхэлдэг. Мөн хэт их архи, тамхи хэрэглэж, янз бүрийн эм бэлдмэл их хэмжээгээр уух, заримдаа яасан ч яахав гээд машины хурд хэтрүүлж давхих, олон нийтийн газар янз бүрийн эрсдэлтэй алхам хийх зэрэг иймэрхүү байдлыг бас гаргадаг.

-Танд амиа хорлохыг завдсан хүмүүс ханддаг байх?

-Саяхан нэг үйл явдал болсон. Наймдугаар давхрын байрны тагтан дээрээ зогсоод тамхи татаж зогсч байсан гэнэ. Тамхи татаж байгаад тамхины ишийг газар руу унагасан байгаа юм. Иш доошилсоор газарт унаж байгаа тэр үзэгдлийг тэр хүн маш их шимтэж харсан гэсэн. Тэгээд “Би ч ингээд уначихвал бүх асуудал маань дуусчихна шүү дээ” гэсэн бодол толгойд нь эргэлдсэн гэж байгаа юм. Үүнтэй адилхан үсэрчихвэл энэ бүх асуудал, зовлон арилчихна. Би яагаад ингэж болохгүй гэж бодсон хүн над дээр ирж байсан л даа. Тэр хүн өөрийгөө унаж байгаагаар төсөөлөөд яг үсрэх гэснээ “Би ингээд амархан үхчих байсан бол өдий хүртэл зүтгэж олон ажил бүтээж явсны хэрэг юу билээ” гэж бодож жаахан харзнаж байгаад больсон байгаа юм. Тэгэхээр хүмүүс эрсдэлтэй иймэрхүү алхмуудыг толгойдоо төсөөлж явдаг. Амиа хорлолт нь тухайн үеийн сэтгэл хөдлөлөөр хийгддэг.

-Амиа хорлохыг завдаж байгаа хүнтэй таарвал яах вэ. Тэдний сэтгэлзүй яг тэр агшинд ямар байдаг юм бэ. Тэр үед нь яаж харьцах нь зүйтэй юм?

-Бид мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа учир амиа хорлох гэж байгаа хүнийг эхлээд тайвшруулдаг. Тэр хүнийг үүсгэчихсэн нөхцөлөөс аврах нь нэгдүгээрт хийх алхам. Олон улсын жишигт бол хэн нэгэн хүн амиа хорлох гэж байна гээд сэтгэлзүйч руу утсаар залгахад тэр хүний байршлыг нь шууд тогтоочихдог. Байршлыг нь тогтоонгуутаа сэтгэлзүйн төвүүд нь эмнэлэг, цагдаагийн дугаар руу залгадаг. Сэтгэлзүйч бол ямар нэг үйл хөдлөл хийхгүй тухайн хүнтэй ярилцаж л суудаг. Сэтгэлзүйч хоёр кноп дарж эмнэлэг, цагдаад л мэдэгддэг. Цагдаа, түргэн тусламжийнхан дуудлагын дагуу сэтгэлзүйч хэнтэй яаж ярилцаж байгааг сонсдог. Сэтгэлзүйч “За, та яг одоо хаана байгаа юм”, “Та амиа хорлох гээд хажуудаа юу юу тавьчихсан байна”, “Наана чинь таны амийг хорлохоор юу байна вэ. Тариа, хутга…” гээд л ярилцаж цаг хожиж байдаг. Сэтгэлзүйч яриад л байдаг. Та яагаад амиа хорлох гэж байгаа юм, энэ үйлдлийг хэдэн удаа хийж байгаа юм. Үүнд чинь хэн нөлөөлчихөв гэж асуудлуудыг нь яриулсаар байдаг. Ингэж ярихаар зарим нь “За за би амиа хорлохоо болилоо” гээд утсаа тавьдаг. Эсвэл “Би яг үсэрлээ. Би яг үхлээ” гэж байгаа хүнтэй сэтгэлзүйч утсаар ярьж байхад цагдаа нар ямар ч дуут дохио хангинуулахгүйгээр маш энгийнээр очоод тэр хүний аюулгүй байдлыг хангадаг. Тэр байтугай “Би хутга бариад өөрийгөө хутгалах гэж байна” гэсэн хүнтэй сэтгэлзүйчид ярилцаад хутгаа тавиад, цагдаа нарт хаалгаа тайлж өгөх хэмжээнд нь хүртэл тайвшруулдаг. Манайд одоогоор ийм нэгдсэн сүлжээ харилцаа алга байна л даа. Хэрвээ ийм сүлжээтэй болчихвол амиа хорлолтыг таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэх, амиа хорлолтыг бууруулах ач холбогдолтой.

-Амиа хорлох тухай бодохгүй байх, тийм бодол өөртөө төрүүлэхгүйн тулд хүн сэтгэлзүйн хувьд хамгийн эхэлж ямар алхам хийж хэвшүүлэх хэрэгтэй юм бэ. Өдөр тутамдаа ямар хэвшилтэй байвал амиа хорлох тухай огт бодохгүй байх вэ?

-Найз нөхөд, хамт олонтой байх, үе тэнгийнхэнтэйгээ ярьж хөөрөх, бусадтай адилхан нийгмийн идэвхтэй байх нь ерөөсөө хүн байх утга учрыг тодорхойлж өгч байдаг. Тэгэхээр бид нийгмийн маш олон бүлэг рүү орж өгөх хэрэгтэй. Идэвхтэй амьдралтай, идэвхтэй амьдралын хэв маягийг өөртөө бий болгосон хүмүүс сэтгэл гутрах байтугай хоногийн 24 цаг нь тэр хүний хувьд аз жаргалтайгаар өнгөрдөг, өнгөрүүлж ч чаддаг. Ядарч байсан ч хамаагүй нэг газарт очоод юм сонсоод эрч хүч авдаг. Энэ чинь биднийг цэнэглэж байдаг субьектив хүчин зүйл байхгүй юу. Байгууллагуудын хувьд ажилчдынхаа стрессийг тайлах, ачааллыг багасгах, гэр бүлүүд ч гэсэн хамаатан саднаараа нийлж заал авч тоглодог, гэр бүлээрээ аялж зугаалах зэрэг хэвшлүүдийг үүсгэчихээд байна. Ийм хэвшлүүдийг бий болгох нь гуниг гутралыг ул мөргүй болгох маш том хэрэгсэл. Хувь хүн үүн дээр өөрөө санаачилгатай байх хэрэгтэй. Спортоор хичээллэдэг бол тухайн хүн хэзээ ч сэтгэл гутралд орохгүй. Яагаад гэвэл дасгал хөдөлгөөн хийхэд хүнээс аз жаргалын даавар ялгарч байдаг. Тэр даавар нь уйтгар гуниг, гутрал гэдэг зүйлсийн эсрэг дархлаа болдог.