Month: January 2016

Categories
булангууд мэдээ өд-бэх

Ч.Лодойдамба гуайд кино зохиолоо уншуулснаа эргэн санахад

Би найруулагчийн мэргэжилтэй болсон нь нэг бодлын их эртний хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн мэт. Нөгөө бодлын бараг тохиолдлоор ч юм шиг санагддаг. Учир нь бүр наймдугаар ангид байхын л кино “Экран”, “Советский фильм”-ийг дугаараар нь авч цуглуулдаг байлаа. Манай ангийн Долгоржав, Дариймаа, Алтанхуяг Заяа бид хэд сэтгүүлээ Төв шуудангаас зориуд очиж худалдан авдагсан.

Уншихаасаа илүү кино жүжигчдийн зургийг л биширцгээнэ дээ. “Советский фильм”-ийг бодвол “Экран” нь хямд болохоор сүүлдээ дагнаж Экранаа цуглуулсан юмдаг. Бүр чемодан дүүрэн сэтгүүлүүдээ, кино жүжигчдийн фото зурагтай открытуудынхаа хамт цөмий нь С.Даваахүүд (Монголын Пионерийн Ордны жүжгийн дугуйлангийн багш байсан одоо СГЗ болсон) долдугаар ангиа амжилттай төгсөж ахлах ангийн сурагч боллоо гэж бэлэглэсэн юм. Даваахүү бид ах дүүгийн өргөмөл, танхил охид байв.

Тэр үеийн сурагчид уран зохиолын ном зохиол, үзсэн киногоо ярьдаг, бас надаас бусад маань спортоор хичээллэж сагс тоглодог байлаа. “Советский фильм”, “Экран” цуглуулдаг сэтгүүлдээ хөтлөгдсөн эсэх нь юу юм ямар ч л гэсэн ангийнхнаасаа ганцаараа Пионерийн ордны жүжгийн дугуйланд орж билээ. Хоёр жил Чүлтэмжамц багшаар жүжигчний анхны мэдэгдэхүүнийг заалгаж суралцахдаа зохиолч болж кино зохиол бичих юмсан гэдэг хүсэлд автаж дүрийн тухай, зохиолын шүүмж зэргийг “Цог” сэтгүүлээс унших боллоо. Тэгээд “Монгол кино” гэсэн номыг, мөн “Цог” сэтгүүлд хэвлэгдсэн Намдаг гуайн “Нүгэл буян” кино нь өөр нэртэйгээр хэвлэгдэж байсныг уншлаа. Хүсэл мөрөөдөлдөө хөтлөгдсөн би Хүүхдийн сэтгэхүйн нарийн шижмийг тал талаас нь хөндсөн “Учраа ололцсон нь” нэртэй кино тууж бичиж Лувсанжамц багшдаа уншиж өгтөл багш маань их л баярлаж “Би чамайг Э. Оюун руу явуулъя. Намайг явууллаа гэж хэлээд (40 мянгатад байдаг гэрий нь зааж өгсөн) шууд гэрт нь очиж уулз гэж хэлэв. Оюун гуайд учраа хэлбэл.

-Багш чинь уншиж танилцсан гэсэн. Чи тэгээд өөрөө бичсэн юм уу? гэж асууснаа. За яахав орхичих, би завандаа уншихыг бодъё. Утсаар асууж байгаад ирээрэй гэснээс хойш сар болсны хойно

-Уншиж үзлээ. Чи маргааш хичээлээсээ чөлөө аваад ирж чадах уу? Би чамайг киноныхонтой уулзуулъя гэлээ.

-Би та нарт кино зохиол бичсэн энэ охиныг танилцуулахаар зорьж ирсэн юм. Хөөрхөн юм, их сонин бичсэн байна. Та нар уншаад болбол дэмжиж юм болгооч гэлээ. Гэтэл нэг хүн танд тэгж бодогдож байгаа юм бол би уншаад үзье болмоор байвал дипломынхоо киног хийчихье гэсэн нь Доржпалам гуай байжээ.

Өнөө ах “Зохиолоор нь кино хийнэ. Уран сайхны зөвлөлөөр хэлэлцээд баталсан. Одоо Соёлын Яамнаас зөвшөөрвөл киногоо хийх ажилд орно” гэдэг байгаа. Баярласан гэдэг жигтэйхэн. Хэлсэн өдөр нь Гүржав багшаасаа чөлөө аваад Соёлын Яаман дээр очиж Доржпалам гуайтай хамт Лодойдамба сайдын өрөөнд орлоо. Миний сурагчийн гурван дэвтэрт бичсэн кино зохиолыг маань машинаар цохьчихсон, миний нэрийг зохиолын нэртэй томоор бичиж хавтасласныг сайдад өгөхийг нь хараад сүрдэж эмээх ч шиг.

-Сайд аа, хугацаа улам л давчуу болоод байдаг. Та хичээж түргэлэхийг бодвол их сайн байна гэтэл

-Чамд тэгээд боломжийн санагдсан бол би уншъя гээд

-Тэгээд энэ хүүхэд бичсэн юм уу?

-Тийм ээ энэ охин бичсэн гэхэд нь

Хэддүгээр ангид хаана сурдгийг минь надаас асуулаа. Би I сургуулийн 8-р ангид сурдгаа хэллээ.

Азын тэнгэр ингэж ивээдэг юм байх даа гэж гайхшруулсан мэдээг нэг өдөр Доржпалам гуай утсаар дуулгаж “Сайд баталсан шүү! Маргааш миний дүү бидэнтэй цуг сайдтай уулзана гэв. Төдөлгүй кино зохиол бичсэн гээд анги, сургуулиар тарж тэр ч байтугай “Залуучуудын үнэн” сонинд хүртэл бичигдэж олонд зарлагдчихваа.

Киноныхон ямар гоё улс вэ? Хаалгаар нь оруут л мэндэлсэн инээсэн ах эгч нар. Бас группийнхнээс Дамдин оператор дөнгөж төгсч ирсэн гэснээр нь ч юм уу? Бодвол арай залуу бараг үе тэнгийнх юм шиг харьцдаг болохоор нь түүнээс “Экран” дээр сюжет эфизод гээд л зөндөө бичсэн байдаг, бодвол дүрслэх үйл явдал юм уу? Кадр хоорондын холбох өгүүлэмж юм уу? гэж ирээд л асууж зүрхэлсэн… Дамдин ч надад Москвагийн сургуулийнхаа тухай, оюутнууд богино хэмжээний кино хийж дадлага хийдэг байснаа өөрсдийнхөө дадлагын киноноос жишээ болгож ярьсан нь маш их ойлголт өгсөн юм.

Нэг өдөр кино үйлдвэр дээр очтол Доржпалам найруулагч маань

-Хүүхдүүдийн шалгалт эхлэх гээд бас удахгүй тараад явчих болох нь зуны амралт өнгөрч намар хичээл эхэлж хүүхдүүд цугларахаар чиний киног хийе гэхээр миний дипломын ажил, хугацаа нь өнгөрөх гээд их бэрхшээлтэй байна аа. Ах нь дипломоо яаралтай хамгаалахгүй бол болохгүй. Итгэж болно гэдэг жүжгээр киногоо хийх болсон гэлээ.

-Юу? Лодойдамба гуайн өөрийнх нь бичсэн жүжиг биз дээ?

-Тийм тийм. Ах нь жүжигчид нь бэлэн болохоор бүр яараад бүр ажлаа бараг эхэлчихсэн байгаа. Ирээд дүүгийнхээ киног хийнэ ээ.

“Арай ч дээ. Яасан ичдэггүй улс вэ? Надад баяр хүргээд байсан өнөөх том сайд уу даа? Доржпалам гуай ямар муухай хүн бэ?” Ингэж бодсон би юу ч хэлж чадаагүй. Нүдээрээ дүүрэн нулимстай өрөөнөөс нь гарсан.

Хоног хугацаа ёстой харвасан сум шиг өнгөрсөөр. Олонд би л худлаа хэлсэн юм шиг, хачин эвгүй байдалд орж шаналж явах үед дипломоо онц дүнтэй хамгаалсан Доржпалам гуайн Энэ хүүхнүүд үү! кино нь дэлгэцнээ гарч эхэллээ. Үзэгчид ч надаас бусад нь сайхан хүлээж авлаа. Учир нь би л ганцаараа уйлж үзсэн юм чинь. Үнэндээ киногий нь нус нулимстайгаа холилдон байж (хоёр ч удаа) үзээд “Үнэ нь хямдарсан жүжиг” нэртэй шүүмжирхүү юм бичээд, намайг кино бичсэн гэж зарласан “Залуучуудын үнэн” сонины газарт аваачиж өглөө. Цэдэв гэдэг хүн сониндоо гаргана гэж байсан боловч таг чиг.

Ингээд л хоёр дахь киногоо бичиж Лодойдамба сайдад өгөхөөр очлоо. Нарийн бичгийн дарга нь сайддаа кино бичдэг охин ирлээ гэж дуулгаснаар орохыг зөвшөөрсөн бололтой.

Дөрвөлжин шугамтай нимгэн хоёр дэвтэрт хичээнгүйлэн хуулж бичсэн кино зохиолоо өглөө. Сайд шагнал гардан авах мэт хоёр гараараа тосч авахдаа

-Дахиад өөрийг бичсэн хэрэг үү?

-Тийм

-Тэр киногий чинь хийнэ шүү дээ гэснээ. За яахав бичээд ирснээс хойш үүнийг чинь уншина аа. Заавал гэхдээ санаа алдах шиг уртаар амьсгаа аваад

-Одоо харин ирсэн гадны төлөөлөгчдийг сайдтай хамт хүлээн авах ёстой гээд хошуугаа цорвойлгох мэт инээмсэглэх нь уучлалт гуйгаагүй хэрнээ буруугаа хүлээгээд байгаа юм шиг тун зөөлөн бүр уярмаар харагдаж, ер нь л энэ хүнтэй нүүр учирмагц л өнөөх гомдол уур хилэн маань дорхноо үгүй болж нэг их тайтгарлаар сэтгэл минь тэжээгдсэн билээ.

Хэд хоногийн дараа зохиолыг минь уншсанаа нарийн бичгийн даргаараа дамжуулан дуулгаад ирж зохиолоо аваарай гэжээ. Уулзвал өмнөх зохиолд анхааруулж байсан зүйлийг маш сайн засч чадсан байна. Киноны зохиол ер нь их товчхон, дүрийн тодотгол яаж авах нь найруулагч оператор хоёрын мэдлийнх байдгийм шүү дээ. Сайн байна. Гэхдээ түрүүчийн зохиолы чинь кино болговол илүү шинэлэг сонирхолтой болох байх. Энийг хоёулаа улам сайн болгоноо гээд инээснээ

-Чи богино өгүүллэг бичдэг үү? гэж асуулаа.

-Шүлэг л…

-Чи Эрдэнийн зохиолыг уншдаг уу?

-Уншсаан

-Аяс чинь их уянгалаг эерүү юм. Чи Чеховыг хэр уншсан бэ?

-Орчуулагдсаны нь л

-Сайн байна. Бүр эх хэлээр нь уншаарай. Их зөв санаатай, зөөлөн бичдэг хэрнээ намуунаар чанга дуугарсан, хэлэх зүйлээ ёжилсон, нийгэм рүүгээ их шүүмжлэлтэй хандсан байдаг юм шүү дээ. Заавал ахин дахин уншаарай. Эх хэлээрээ оростой нь тулгаад унш!

-За

-За тэгвэл өөр бичсэн зүйлтэйгээ ирж байж болох уу?

-За. Хэзээ ирж болох вэ?

-Дуртай цагтаа шууд миний утас руу ярьж байгаад ирээрэй гээд ажлынхаа утасны дугаарыг өглөө.

-За гээд намайг инээхэд сайд ч бас дагаж инээсэн нь дуугүй мөртөө хаш хундага харших шиг бөглүү атлаа цалгисан сэтгэл байлаа.

Би ямар азтай хүн бэ? Ийм мундаг зохиолч, сайд хүн өөрөө намайг урьж бичсэнийг минь сонсох гэж байдаг. Хоёр дахь кино маань тийм ч муу биш байж дээ! гэж бодсоноос киногоо хэзээ гаргах бол гэж огтхон ч бодсонгүй. Харин сайн зохиол, дөрвөн мөрт ч болов сайн л байх ёстой. Энэ хүнд гологдохооргүй бас Чехов шиг нийгэм рүүгээ хандаж сайн бичих хэрэгтэй.

Аравдугаар ангид орох сурагч өөр юугаа ч бодох билээ…

Нансалын Саалуут

Categories
мэдээ нийгэм

Банк дээрэмдсэн этгээд олдоогүй байна

Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг “Капитал” банкны салбарыг дээрэмдсэн хэрэг өнгөрсөн сарын 24-нд гарсан. Тус салбарт баг өмссөн этгээд буу гарган сүрдүүлж 14 сая орчим төгрөг аваад зугтсан. Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын тушаалаар Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн хэлтэс, Эрүүгийн цагдаагийн газар, Улсын мөрдөх байцаах газрын хамтарсан ажлын хэсэг гарч, хэрэг дээр ажиллаж байгаа ч одоог болтол гэмт этгээдийг олоогүй байгаа аж. Энэ талаар цагдаагийн эх сурвалж “Гэмт этгээдийг цагдаагийн байгууллага эрэн сурвалжилж байгаа” гэв.

Categories
мэдээ нийгэм

Хоёр иргэн баяр тэмдэглэж байгаад нас баржээ

Өчигдөр болсон “Мөнгөн шөнө” шинэ жилийн баярын арга хэмжээний үеэр иргэдийн аюулгүй байдлыг хангахаар цагдаа, түргэнийхэн ажилласан. Баярын арга хэмжээ ямар нэгэн зөрчилгүй болсон ба нийслэлчүүд өмнөх жилүүдийг бодвол харьцангуй тайвнаар шинэ оноо угтсан байна. Нийслэлд аваар осол, зөрчил дутагдал бага тайван байсныг хотын шуурхай удирдлага, зохицуулалтын төвөөс мэдээлэв. Урьд шөнө бага зэргийн цас орсон ч хотын төвийн зам болон хот орчмын даваа гүвээг ТҮК-ийн ажилчид цаг тухайд нь цэвэрлэж, давс, цас хайлуулагч бодис цацсан байна. Харин нийслэлийн дагуул хот Налайхад шинэ оны баяраа тэмдэглэж архидан согтуурсны улмаас хоёр иргэн нэг дор нас барсан хэрэг гарсан байна. Хэргийг цагдаагийн байгууллага шалгаж эхэлжээ.

Categories
мэдээ нийгэм

Маргаашнаас хүйтний эрч нэмэгдэнэ

Цаг агаарын төлөв мэдээгээр маргаашнаас хүйтний эрч эрс нэмэгдэх нь. Баруун, төв, говийн нутгаар цас орж шуурахыг анхааруулж байна. Ус цаг уур орчны шинжилгээний газрын урьдчилсан мэдээгээр ирэх долоо хоногт цаг агаар ямар байхыг хүргэе.

Баруун зүгийн нутгаар 1-2-нд нутгийн хойд хэсгээр, 3-4-нд ихэнх нутгаар, 5-нд зарим нутгаар, харин 7-нд нутгийн баруун хэсгээр цас орж бага зэргийн цасан шуурга шуурна. Хоёрноос хүйтний эрч чангарч Идэр, Тэс, Хүрэн бэлчирийн хөндийгөөр өдөртөө 27-32 градус, шөнөдөө 41-46 градус хүйтэн байх нь. Алтайн өвөр говиор өдөртөө 10-15 градус, шөнөдөө 18-23 градус хүйтэн байна. Төвийн нутгаар 1-нд нутгийн хойд талаар, 2-3-нд ихэнх нутгаар, 4-5-нд нутгийн өмнөд талаар бага зэргийн цас орж, зөөлөн шуурга шуурна. Маргаашнаас хүйтний эрч нэмэгдэж, Дархадын хотгороор өдөртөө 27-32, шөнөдөө 38-43 градус хүйтэн байна. Орхон Сэлэнгэ, Хараа, Ерөө, Туул,Тэрэлж, Хэрлэн голын сав газраар өдөртөө 21-26 градус, шөнөдөө 34-39 градус хүйтэн байх төлөвтэй байна.

Говийн нутгаар 3-4-нд зарим газраар, 5-нд нутгийн зүүн хэсгээр цас орно. Өнөө маргаашдаа хүйтний эрч сулавтар байна. Харин 3-наас хүйтний эрч эрс нэмэгдэж, нутгийн хойд хэсгээр өдөртөө 16-21 градус, шөнөдөө 27-32 градус хүрнэ. Бусад нутгаар нь өдөртөө 11-16 градус, шөнөдөө 20-25 градус хүйтэн байна. Тэгвэл зүүн зүгийн нутгаар өнөө маргааш зарим газраар цас орно. Нөгөөдрөөс нутгийн өмнөд хэсгээр цастай, зөөлөн цасан шуурга шуурна. Онон, Улз, Халх голын сав газраар өдөртөө 23-28 градус, шөнөдөө 34-39 градус хүйтэн байх төлөвтэй байна.

Categories
мэдээ нийгэм

Өнөөдрөөс эдгээр хуулиуд хэрэгжиж эхэллээ

2016 оны эхний өдрөөс буюу өнөөдрөөс эхлэн хүчин төгөлдөр үйлчлэх хуулиудын талаар танилцуулъя.

Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль

Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль өнгөрсөн есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн ч зарим нэг заалтыг 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлэхээр заасан юм. Тодруулбал, жолооч нарт зөрчлийн оноо тооцох заалт үйлчилж эхлэх бөгөөд зөрчлийн ерөнхий 10 оноотой байна. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдалтай холбоотой хууль тогтоомж, дүрэм, журам, стандарт зөрчсөн үйлдэлд нийгэмд учирч болзошгүй хор, уршгаас шалтгаалан зөрчлийн 1-5 оноог хасах зарчмаар явна. Хэрвээ зөрчлийн оноо нь дуусвал тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг хасна. Гэхдээ зөрчлийн оноогоо хасуулаагүй ч хуульд заасан үндэслэлээр эрхээ хасуулбал зөрчлийн оноо автоматаар хүчингүй болно.

Тухайлбал зам тээврийн осол гаргасан жолооч 5, жолооны үнэмлэхгүй машин баривал 2, жолооны үнэмлэхгүй этгээдэд автомашинаа шилжүүлбэл машины эзний 1 оноог хасах гэх мэтчилэн байдлаар тооцох юм. Хэрвээ зөрчлийн оноо хасагдсанаас хойш жилийн хугацаанд дахин зөрчил гаргаагүй бол хамгийн сүүлд хасагдсан оноог сэргээж урамшуулах эсвэл хоёр жил өнгөрвөл 10 оноог бүтнээр нь өгөхөөр заажээ.

Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хууль

Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхэллээ. Иргэд төлсөн НӨАТ-ынхаа 20 хувийг урамшуулал хэлбэрээр буцаан авч, мөн үйлчилгээ авсан цахим баримтаараа Үндэсний сугалаанд хамрагдана. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд НӨАТ-ын харилцаа бүхэлдээ цахим хэлбэрт шилжиж, худалдаа хийх бүртээ иргэдэд цахим баримт хэвлэж өгөх үүрэг хүлээнэ. Мөн тухай бүрийн мэдээлэл татварын байгууллага, Сангийн яаманд цахим хэлбэрээр төвлөрөх учир ингэснээр татвараас зугтаах, зайлсхийх боломжгүй болох юм.

Иргэд НӨАТ төлөгч байгууллагаас авсан үйлчилгээ бүртээ шинэ загвараар хэвлэгдэн гарах баримт авч цуглуулах бөгөөд www.ebarimt.mn цахим сайтад тогтмол бүртгүүлж явна. Харин сугалааны хувьд 30.000-100 сая төгрөг хүртэлх хонжвор хожих боломжтой.

Хэрэв иргэдийн үйлчлүүлж байгаа аж ахуйн нэгж НӨАТ-ын баримтын тасалбар олгоогүй, олгохоос татгалзсан, үнийн дүнгээс зөрүүтэй дүнгээр олгосон бол торгууль төлөхийг Татварын ерөнхий хуулиар зохицуулжээ.

Мөн татвар төлөгчөөр бүртгүүлээгүй бол хувь хүнийг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний, эсвэл 2-3 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх төгрөгөөр торгоно. Цахим системд хугацаанд нь багтааж бүртгэж аваагүй албан тушаалтныг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 3-4 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх төгрөгөөр торгох тухай заажээ.

Түүнчлэн энэхүү хуулийг зарим эдийн засагчид аж ахуйн нэгж болон хувиараа бизнес эрхлэгчдийг бизгесийн хүрээнээс шахан гаргах магадлалтай хэмээн буруутгах нь ч бий.

Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хууль

Энэ бол нийгэмд нэлээд хүлээлт үүсгэсэн хууль юм. Цэцэрлэгт хамрагдаж чадахгүй байгаа хүүхдүүдэд халамж, хамгааллын үйлчилгээ үзүүлэх, мөн эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих зорилготой батлагдсан Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хууль өнөөдрөөс хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж эхэллээ. Энэ хууль хэрэгжсэнээр 60 гаруй мянган хүүхэд сургуулийн өмнөх боловсрол авч, тусгайлсан байрт хүмүүжих боломжтой. Мөн хүүхдээ гэртээ харж суудаг аав, ээжүүд ч давхар орлоготой болох боломж бүрдэх юм.

Хуульд заасанчлан 18-65 насны иргэд Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яамнаас зохион байгуулж буй Хүүхэд харагчийг бэлтгэх сургалтад хамрагдаж, Хүүхэд харах үйлчилгээний үндэсний сургагч багш сертификатыг авах ёстой.

Мөн Хүүхэд харах үйлчилгээнд зориулсан байр бэлтгэх бөгөөд хүүхдийн тоо 15-аас хэтрэхгүй, нэг сургагч багш 2-5 хүртэлх насны таван хүүхдийг хариуцан өдрийн цагаар харах ёстой. Багшийн цалин зэрэг урсгал зардлыг улсаас дэмжлэг болгон өгөх бөгөөд нэг хүүхдэд оногдох хувьсах зардлыг 116000 төгрөгөөр тооцож байгаа. Харин эцэг эхээс энэхүү дүнгийн 60 хувиас хэтрэхгүй зардал нэмж гаргуулах юм. Сургагч багш мөн өөрийн 2 хүртэлх хүүхдийг хүүхэд харах үйлчилгээндээ хамруулах боломжтой.

Хүүхэд харах үйлчилгээний байранд хүүхэд амрах, тоглох, унтах, хооллох, гар угаах нөхцөл бүрдүүлсэн байх бөгөөд нэг хүүхдэд 2.5м кв-аас багагүй хэмжээний талбай ногдоно. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг нас харгалзахгүйгээр хүүхэд харах үйлчилгээнд хамруулж болох ба холимог хэлбэрээр хамруулах тохиолдолд нэг хүүхэд харагчид ногдох хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тоо нэгээс илүүгүй байхаар хуульчилсан.

Нийтийн сонсголын тухай хууль

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан Нийтийн сонсголын тухай хууль 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжинэ. Энэ хуулиар төрийн байгууллага, албан тушаалтан энэ хуульд заасан асуудлаар нийтийн сонсголыг зохион байгуулж төрийг удирдах хэрэгт иргэдийн оролцоог хангах зорилготой.

Хуульд зааснаар нийтийн сонсголыг хууль тогтоох, ерөнхий хяналтын, төсвийн хяналтын, томилгооны, захиргааны хэм хэмжээний болон төлөвлөлтийн, орон нутгийн гэсэн төрлөөр зохион байгуулах боломжтой.

Томилгооны сонсгол гэхэд УИХ-аас албан тушаалтныг томилохтой холбогдуулан УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний нэгээс доошгүй гишүүдийн хүсэлтээр сонсгол явуулах аж. Сонсголыг 14 хоногийн өмнө мэдээллийн хэрэгслээр зарлах бөгөөд сонсголд оролцогчид таваас доошгүй хоногийн өмнө бүртгүүлэх үүрэг хүлээнэ.

Сонсголд оролцогч тайлбар, санал, дүгнэлт гаргах, сонсголоос гаргасан шийдвэртэй танилцах эрхтэй. Сонсгол нээлттэй явагдах ёстой. Зөвхөн хувь хүн, байгууллага, төрийн нууцад хамаарах болон үндэсний аюулгүй байдлыг хангахтай холбоотой асуудлаар хаалттай явагдах юм. Иргэд ерөнхий хяналтын, хууль тогтоомжийн сонсгол явуулах хүсэлтээ тухайн асуудал эрхэлсэн байнгын болон дэд хороонд гаргаж болно.

Соёлын тухай хууль

2015 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдөр батлагдсан тус хууль өнөөдрөөс хэрэгжиж эхлэх юм. Энэ хуулиар Олон нийтийн радио, телевизийн нэвтрүүлж байгаа уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн нийт агуулгын 60 хувиас доошгүй нь, хүүхдэд зориулсан уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн 70 хувиас доошгүй нь үндэсний нэвтрүүлэг байхаар зохицуулна. Олон нийтийн телевизээс бусад Монгол Улсад бүртгэлтэй өргөн нэвтрүүлгийн телевиз, радио, кабелийн сувгаар дамжуулж байгаа уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн нийт агуулгын 50 хувиас доошгүй нь, хүүхдэд зориулсан уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн нэвтрүүлгийн нийт агуулгын 60 хувиас доошгүй нь үндэсний нэвтрүүлэг байна. Кино театр, үзвэрийн цэгээр сар тутам түгээх кинонд үндэсний киноны эзлэх хувь, интернет протоколд суурилсан телевиз /Ай-Пи телевиз/-ийн уран сайхан, нийтлэл, танин мэдэхүйн видео санд байршсан нийт хөтөлбөрт үндэсний кино, нэвтрүүлгийн цагийн эзлэх хувь 40 хувиас доошгүй байхаар хуульд туссан.

Монгол Улсын 2016 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2016 оны төсвийн тухай, Хүний хөгжил сангийн 2016 оны төсвийн тухай, Монгол Улсын 2016 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл

Монгол Улсын 2016 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2016 оны төсвийн тухай, Хүний хөгжил сангийн 2016 оны төсвийн тухай, Монгол Улсын 2016 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл мөн шинэ оны эхний өдрөөс хэрэгжинэ. УИХ ирэх оны төсвийг батлахдаа нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлогын дээд хэмжээ 7.013.9 их наяд төгрөг байхаар, нэгдсэн төсвийн зарлагын дээд хэмжээ 7.954.4 их наяд төгрөг байхаар төлөвлөсөн юм. Алдагдлыг ДНБ-ийн 3.4 хувьтай тэнцүүллээ.

Мөн хэд, хэдэн агентлагийг нэгтгэх шийдвэр гарсан. Ингэснээр Татварын ерөнхий газар нь Гаалийн ерөнхий газартай, Үндэсний статистикийн хороо Улсын бүртгэлийн газартай тус бүр нэгдэх юм. 2016 оны Мөнгөний бодлого хэрэгжинэ.

Мөн Аудитын тухай, Нягтлан бодох бүртгэлийн тухай хуулиуд хэрэгжихээс гадна Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хууль хэрэгжиж эхлэх юм.

Түүнчлэн Хүний хөгжил сангийн 2016 оны төсвийн тухай хуульд заасан өөрчлөлтөөр хүүхэд бүрт олгодог байсан хүүхдийн мөнгийг ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн ялгавартайгаар олгохоор болсон. Тухайлбал, төсөвт 200 гаруй тэрбумыг суулгадаг байсан хүүхдийн мөнгийг эдийн засгийн нөхцөл байдалтай холбогдуулан хассанаар ирэх оны төсвийн жилд хүүхдийн мөнгө хэлбэ­рээр нийт 144 тэрбум төгрөг улсын төсвөөс гарахаар болсон. Энэ нь хүүхэд бүрт хүрэл­цэхгүй учир 0-18 насны, өрхийн амьжиргааны 1-17 ду­гаар бүлгийн хүүхдүүд сар бүр 20 мянган төгрөг олгох юм.

Categories
ардын-цолтон булангууд мэдээ

Бөхийн Бааст гуайнд бага үдээр…

Энэхүү тэмдэглэлийг архиваасаа эргэн хүргэж байна.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, ардын уран зохиолч Бөхийн Бааст гуайнд товлосон ёсоор 11 цагт зочиллоо. Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц сумын харьяат, Монгол-Хятадын найрамдлын нийгэмлэгийн гүйцэтгэх захирал, хятад судлаач, доктор Мэнэрэлийн Чимэдцээеэ, Монголын авто замын салбарт мэдлэг туршлагаараа толгой цохидог, зөвлөх инженер Нямжавын Адилбиш нар нутгийнхнаа төлөөлөн эрхэм зохиолчоосоо ботиудыг нь тамга, гарын үсэгтэй нь хүлээн авч хүндэтгэл үзүүлэхээр ирсэн нь энэ. Нэг нутаг усныхан уулзахаараа төрсөн газар, уул усныхан, удам судар, хаваржааны талаар бэлгэтэй үг хэлцэн яриагаа эхэлдэг. Мэнд ус мэдэлцсэний дараа ирсэн зочид өөрсдөд нь Б.Бааст гуайн хэд хэддүгээр ботиуд дутуу байгааг хэллээ. Б.Бааст гуайн чих жаахан хатуурсныг эс тооцвол хөдөлгөөн нь урдынх шигээ шалмаг, түргэн. Нөгөө өрөөндөө буюу номын өргөөндөө ороод шат тавиад л өндөр шүүгээн дээрх хураалттай номуудаа зайцуулангаа “За хэд хэддүгээр боть гэсэн бэ. Адилбиш 16 дугаар ботиос хойшхийг, Цимэдцээеэ нэгдүгээр ботиос эхлүүлээд бүгдийг нь гэсэн үү” хэмээн хөгжилтэй өгүүлнэ. Н.Адилбиш “Холбоо дөрвөн тууж”-аас хоёрыг гэвэл зохиолч “Өө, тэр чинь мандаж байгаа шүү дээ. Байгальсайхан миний холбоо дөрвөн туужаар Америкт илтгэл тавьсан” гэв.

Энд зургаан мянга гаруй ном бий гэнэ. Монголын утга уран зохиолын ертөнц тэр чигээрээ байх энэ өрөө нэг ёсны архив. Ханаар нь дүүрэн ном сэлт, дурсгалын зүйлс. Зөвхөн эднийд л олж харах тийм ховордсон эд ч харагдана.

Б.Бааст гуайн 11 дүгээр боть буюу холбоо дөрвөн туужид Алтанцөгц сумын газар ус, уул нуруудын нэрсийг дээр үед монголчууд хэрхэн нэрлэдэг байсныг тэр чигээр нь бичиж үлдээсэн байдаг. Үүгээрээ энэ боть түүхийн чухал сурвалжид тооцогддог. Б.Бааст гуайн 90 насны ойгоор нутгийнхан нь “Холбоо дөрвөн тууж”-д гарсан газар усны нэрийг Алтанцөгц сумын газрын зураг дээр тэмдэглэж эрхэм зохиолчид дурсгал болгож байсан билээ. С.Чимэдцээеэ доктор номын мөр хөөж буй эрдэмтэн хүн учир уг газрын зургийг Б.Бааст гуай гарын үсгээ зураад түүнд дурсгал болгов. Эл зургийг сайн хадгалж хойч үедээ өвлүүлэх үүргийг ийн өгөв. Б.Бааст гуай 2011 онд Н.Адилбиш инженер, М.Чимэдцээеэ нартай хамт авахуулсан зургаа хараад “Би энэ зурган дээр урт хормойтой, хятад маягтай гарчээ. Энэ зургийг сонинд хэвлүүлж болохгүй юм байна. Харж байна уу тэр хормойг нь. Зориуд пальтог нь уртасгаж авсан байна” гэж хошигноно.

Б.Бааст гуай 95 насны босгыг алхаад хоёр сар болж байгаа гэнэ. Урт наслах хэцүү юм, хүүхэд нохойн доог болбол яана.Зурагтаар 116 насалж байгаа хүнийг харууллаа. Хэн байгааг мэдэхгүй, юу өгч байгааг ч мэдэхгүй. Тийм болчихвол бушуухан үхэх хэрэгтэй. Ямар хэрэг байна аа. Дэмий юм аа. Намайг буудвал таарна гэх хатуу үг хэлнэ.Түүнээс сонирхон асуух юм олныг хэлэх үү. Таныг Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх нарыг нь бодитоор нь харсан хүн гэдэг байх аа. Шүлэг бичээд Догсом хурцаас 100 төгрөгийн шагнал авч байсан тухайгаа хуучилна уу гэвэл “Энэ талаар улиг болтол ярьсан. Хүмүүс сонирхох юм уу” хэмээснээ “Би Д.Нацагдорж, С.Буяннэмэх нарыг яаж нүүр тулан харсан байх юм бэ. Би 1940 онд хотод орж ирсэн. Тэд чинь намайг ирэхээс өмнө бурхан болчихсон шүү дээ” гэж сая ам нээлээ.

Д.Нацагдорж ч яахав жамаараа өнгөрсөн. С.Буяннэмэх чинь Сонгино хайрхны зүүн хойд энгэрт буудуулсан анхны 14-ийн нэг юм. Буудуулах юу байх вэ дээ. Ачаад аваад явахад нь буудах гэж байна гэдгийг мэдээд машин дотор эсэргүүцсэн. Тэгсэн чинь хоёр мөрийг нь мулталчихсан. Буудах газарт очиход амьтны хөлд хэдийн гишгэгдээд амь тавьчихсан юм билээ. Амьгүй болсон ч хамаагүй тушаал юм хойно буудах ёстой гээд нүх рүү хийхдээ буудсан гэдэг. Намдаг энэ явдлаар эмгэнэлт зохиол бичих гээд тэгснээ “Миний бие чилээрхүү байна. Оюун та хоёр бич” гэдэг юм байна. Оюун муу хулгайч “Аа, мэдэхгүй, чадахгүй. Хүний юмаар юм бичихгүй” гэж цамнаад л. Нэг тиймэрхүү юм болж билээ.

Би чинь хувьсгалаас өмнө төрсөн юм. Хувьсгалын эхний жилүүдэд Монголоос төрсөн улс төр, шинжлэх ухаан, урлаг утга зохиолын бүх хүнтэй хамт өссөн. Тэр үед олон хүн байсан биш. Шинжлэх ухаанаас цөөхөн, эрүүл мэндийн салбарт хэдэн хүн, зохиолчид, зураачид, киноныхон гээд хэдхээн хүн байсан. Тэдэнтэй өдөр бүр уулзана. Заримдаа гар бариад өнгөрнө. Толгой дохиод, нүд ирмээд өнгөрөх ч үе бий. Тэднийг би бүгдийг нь мэднэ. Тэгтэл одоо цөмөөрөө байхгүй. Би ганцаараа үлдлээ. Заяагүй толгой.

Ялалтын баяртай холбоотой нэг том юм бичээд “Үнэн” сонинд өчигдөр өгчихлөө. Дайныг чинь бид биеэрээ туулсан ш дээ. Хар талх, халуун ус хоёроор л туулсан юм. Аймаар, аймаар. Ногоо байдаг, гэтэл ногоо идэж сураагүй нь хамгийн гай нь. Дайнд манай ард түмэн их ядарсан шүү. Эмэгтэйчүүдийн чих, гар хуруу, үсэнд нь гялайх юмгүй болсон. Цөмийг нь фронтод өгчихсөн, “Улаан арми минь ялж байвал эргээд олдоно оо” гээд л. Бас мунхаг ч байж дээ, дэндүү хамаа намаагүй өгчихжээ, хөөрхий. Түүгээр юу хийх вэ дээ, ихэнх нь замдаа хүний хоол болсон шүү дээ гэж санаа алдлаа. Б.Бааст гуайн ширээний ойролцоо ОХУ-ын нэрт Монголч эрдэмтэн Л.К.Герасимовичийн номууд байлаа. Б.Бааст гуай “Наад эмэгтэй чинь 1940 оноос эхэлж Монголын уран зохиолыг судалсан. Сая нас барсан юм. Надаас хоёр дүү. Энэ авгайн нэг гайхамшиг бол Ленинградын бүслэлтэд дөрвөн жил байж, тэр бүхнийг туулсан явдал. Бүслэлтэд өлөн зэлмэн байсан учраас ходоод нь агшчихсан. Нэг ширхэг өндөг, нэг аяга тараг өдрийнх нь хоол. Тэгээд л гүйцээ. Байшингууд нурчихсан, гэрэлгүй, цонхнууд нь хагархай. Симфонио хангинуулаад л дөрвөн жилийг туулсан. Зовлонт жилүүдийг яаж туулсан тухайгаа ярихдаа “Юун Монголын уран зохиолыг судлах, унших. Энд ч бөмбөг тэсрээд, тэнд ч дэлбэрээд, дээгүүр их бууны сум шунгинаад л. Амьд үлдэх нь үү гэдэг ганцхан бодол тээсээр л дөрвөн жилийг давсан” гэж билээ.

Махлаг, тарган авгай өдөр нь гудамжинд нас бараад уначихсан харагдана. Нас барсан хүний махыг идэх гээд энд тэндээс хүмүүс хараад сэм гэтнэ. Тэгээд л шөнө болонгуут бүгд дайрна. Хамгийн түрүүлж хонгоных нь мах алга болно. Ленинградын бүслэлтэд хүн хүнээрээ ингэж хооллож байсныг Герасимович харсан байдаг. Монголын уран зохиолыг 75 жилийн турш судалсан хүн л дээ. Бид хоёр 60 жил захиагаар харилцсан юм. Нөхөр нь Абрамович гэдэг еврей хүн байсан. Хятад судлаач, эрт өнгөрсөн хэмээн дурсан ярилаа.

Б.Бааст гуай зочдоо кофе, цайгаар дайлж, охиныхоо бэлдсэн өндөгтэй шарсан талх, утсан гахайн мах, сонгинотой боорцогноос нэрэлхэхгүй идэцгээ гэнэ. Өөрөө нэлээд өтгөн хар кофе уудаг аж. Дөрөв, таван сахар хийгээд хутгана. Ус буцалгагчиндаа ус нэмнэ. Кофегоо оочлонгоо дурсамжаа үргэлжлүүлэв.

Украины нөхцөл байдлын талаар ярьснаа “Ялалтын 70 жилийн баяр ямар янзтай болох юм байгаа юм. Бүү мэд. Би гайхаж л байна. Путин чинь өөрөө асуудалтай байгаа хүн шүү. Контор солиод л давхиад байх юм. Крымд нэг, Петербургт нэг. Москвад байнга байхгүй юм. Хуягласан, зургаан метр урт машинтай гэж байгаа биз дээ. Гоё хүүхэнтэй суусны хэрэг нь гарчихлаа. Путин чинь Оросын толгой баян байна шүү дээ. Путин шиг баян болчихвол яах вэ дээ. 40 тэрбум долларын хөрөнгөтэй” хэмээснээ кофегоо амтархлаа.Тэгснээ “Лувсаншаравыгаа хамгийн сүүлд нэг сайн инээлгэж билээ. Ардын зураач Чогсом бид гурав хамтдаа байгаа зургаа сэтгүүлд гаргахболоод Лувсаншарав маань эмнэлгээс гараад удаагүй, бие нь тааруу. Гэрт нь очоод баахан юм ярьж сууж билээ. Бие нь алжаасан, ядруу байсан болохоор жаахан ч гэсэн инээлгэж, баяр хөөртэй болгох гээд хэрэндээ л хөгжилтэй юм ярьж инээлгэсэн шүү. Яг тэгж бидний инээлдэж буй зураг сэтгүүлд хэвлэгдсэн юм. Лувсаншарав “Чи чинь их ахархдаг билүү. Би 90 нас руу орчихлоо” гэнэ ээ. Тэгэхээр нь “Би 95 руу орно. Чи намайг гүйцэхгүй” гэлээ. Вьетнамын нэг хүүхдийн дуу байдаг юм. Вьетнамд байхдаа хүнтэй хамтраад орчуулж байлаа.

“За яахав, замаар явж л байг

Урт хошуу яахав, урд л явна

Сүүл яахав, сүүлд нь л явна” гэсэн хөөрхөн үгтэй дуу байсан юм. Үүн шиг “Би яахав урд нь л явна. Чи яахав сүүлд нь л явна” гэж инээлдэж билээ. Намайг чи гүйцэхгүй ш дээ гэсэн чинь их инээж билээ.

Би Вьетнамд хамгийн хүнд үед байсан. Вьетнамд байхдаа Америктай тэмцсэн ганц хүн нь би байхгүй юу. Гучин хоногийн турш, Америкийн бөмбөгдөлтийн дор амь зуусан хүн шүү. 99 удаа түгшүүр авч янз бүрийн нөхцөлд амь хоргодож билээ.

Б.Бааст гуай Вьетнамд байсан тухайгаа ийн ярилаа.

Би тэмдэглэлээ харсан чинь тэнд байхдаа нийт 99 удаа түгшүүр авч янз бүрийн нөхцөлд амь хоргодож байлаа. Тэндээс ирэхэд Удвал дарга намайг тэвэрч аваад уйлж байна. “Чамайг Америкийн бөмбөг дор үхчихсэн байвал долоон хүүхэд, догшин шар авгайг яаж тэжээх болж байна даа гэж өдрийн бодол шөнийн зүүд болж зовж байлаа” гээд уйлж билээ.

Намка гэдэг хотод юм. Хотоос жаахан зайтай л даа. Манайхаар бол Амгалангийн дайтай газарт сүм бий. Сүмийн үүдээр оруут зүүн талд цэрэг төмөр ор гаргаж өглөө. Орны доор оков ухчихсан. Түгшүүр зарлангуут орон доор, өнөө нүхэн дотор суух юм гэнэ. Тэр нь өвдгөөр татахаар устай. Дороос ус нэвчээд л. Тийш орж л амь хоргодно. Сүмд хийх юм олдохгүй. Манай бурхад чинь их гоё юм. Дандаа алт, мөнгө. Тэр чигээрээ урлаг. Вьетнамын бурхад гипсэрхүү юм уу даа, нэг шавар байна аа. Тэр шавраа будаад гоёчихсон. Сүм дүүрэн бурхан. Зул байхгүй. Дандаа лаа асаана. Би сүм дотуур хэсч, бурхдынх нь ам хамар, хацрыг нь илбэж оролдоод л шөнийн хагасыг бардаг байж билээ. Ажилгүй хүн чинь өөр яах юм.

Манай сүм дээр бөм­бөг унахгүй байгаа юм. Вьетнамуудаасаа асуусан л даа. “Америкчууд ч бас ухаантай. Ард түмний сүсэг бишрэлийг алдагдуулахгүй гэж сүм дуганыг бөмбөгдөхгүй байгаа юм” гэлээ. Манай хажууд өндөр бор нөхөр, нэг намхан бор нөхөр, нэг жолооч, бас айхавтар орос хэлтэй нэг шар хүн байх. Тэд нэг муу УАЗ 469 машинтай. Өнөөхөө ногоон мөчрөөр халхалчихсан байна. Өглөө эрт яваад орой нар жаргаж байхад ирнэ. Вьетнамд чинь гар угаахаасаа илүүтэй хөл угаах ус их байдаг юм. Дандаа хөл нүцгэн шахуу, модон эсвэл өвсөн шаахайтай явдаг болохоор хөл хамгийн их бохирдоно. Тийм болохоор эхлээд хөлөө угаадаг юм. Нөгөөдүүл хөлөө угаацгаана. Зарим нь хувцсаа тайлаад зогсоогоор биеэ угаагаад эхэлнэ. Нэг өдөр орос хэлтэй шар нөхрийг нааш ир гээд дуудсан чинь хүрээд ирлээ. “Сайн уу” гэсэн чинь “Сайн” гэж байна. “Чи юу юм” гэсэн чинь “Чи юу юм” гээд л хоёулаа чи, би дээ хүрлээ. Би Монголын сэтгүүлч гэсэн чинь “Бид Кубын их буучид” гэж байна. 15, 20 метрийн өндөрт нисдэг, дуунаас хурдан онгоцнуудыг их буугаар бууддаг. Өдөржингөө нуувчинд сууж Америкийн онгоцнуудыг бууддаг гэнэ. Та нар онгоцнууд унагаж байна уу, удаж байна уу гэвэл нэг онгоц унагасан гэж байна. Кубаас ирж сургууль хийж яваа нь тэр шүү дээ. Тэр нөхөр “Нөхөөр, чи энэ тухай хамаагүй ярив аа” гэж билээ. Одоо ямар хамаа байсан юм гээд Б.Бааст гуай хөгжөөнтэй инээлээ.

Б.Бааст гуайн охин нь орж ирээд “Аав ингээд орж ирсэн хүмүүсийг яриагаараа уяад байдаг юм” гэлээ. Бид эрхэм зохиолчийн сонирхолтой ярианд бүр шимтээд “Тэгээд яасан, тэгээд яасан” л гээд суугаад байв. Зохиолч маань өндөр, сэнжтэй аяган дахь кофегоо халбагаараа хутгангаа яриагаа үргэлжлүүллээ.

Ханойд очсоны дараа бас нэг орой түгшүүр авлаа. Биднийг зочид буудлаас хөөгөөд гадаа гаргалаа. Газар доогуур нүх ухчихаж. Тэр нүх рүү оруулчихлаа. Тэнд нь ороод суулаа даа. Тэгтэл нэг шар хүүхэн уйлаад сууж байна. “Сайн уу” гэсэн чинь дуугарсангүй. Орос биш юм байна л даа. “Метрополь” гээд дандаа гадаадынхан байдаг зочид буудал байхгүй юу. Гадаадынхан нүх рүү орж ирээд л байна. Тэгтэл хоёр өндөр хөх нөхөр байна. Нэг нь цагаан, нөгөөх нь хөх орхимж хөвүүлчихэж. Хоёулаа шалдан. Дотуур хувцас ч үгүй. “Сайн байна уу, нохоор” гэж байна. Би бүр гайхлаа. Газрын хаанаас ирээд “Сайн байна уу, нөхөр” гэдгийг сурчихсан байна аа гээд. Дэмий яриад суулаа. Чи яаж яваад монгол хэл сурчихав аа гэтэл “Танай Улаанбаатарт” гэж байна. Тэр үед Ази, Африк, Латин Америкийн оюутнуудын чуулга уулзалт болсон юм. Тэд Кубаас ирж л дээ. Нэгэнт л Монголд ирсэн юм чинь Хятадаар дайраад Вьетнамыг үзчихээд явъя гэж ярилцсан нь энэ аж. Өнөө хоёр чинь нэг өдөр Хайпон руу явъя гэж байна. Хайпон гэдэг нь Вьетнамын далайн боомт. Олон улсын хөлөг онгоц ирж очдог хамгийн том зогсоол нь байхгүй юу. Тэр рүү нь Америк их бөмбөгддөг байсан юм. Тэднийг дагаад Хайпон руу явахаар болтол вьетнам нөхөд уурлаад “Бид хүний амь хариуцахгүй шүү” гэлээ. Тэгэхээр нь би явсангүй. Хоёр, гурав хонолоо. Нэг нь толгойдоо шарх авчихсан ирлээ. Нөгөөх чинь яасан гэсэн чинь Америкийн бөмбөгт өртөөд нас барчихсан гэж байна. Вьетнамчууд “Та явсан бол тэгэх байсан шүү” гэж миний амыг асуугаад байгаа юм чинь. Удвал даргын хэлдэг ортой байгаа биз. Аймаар. Заримдаа Ханой дээр 11 онгоц унагаж байгаа юм. Лут шүү. Б-52 гэдэг дуунаас хурдан онгоцнууд. Тэр хурдан онгоцнуудыг чинь дандаа оросууд жолоодож яваа юм чинь. Вьетнамуудын эрүүл мэнд тэр дуунаас хурдан онгоцнуудад таардаггүй. Дандаа оросууд жолоодно. Дуунаас хурдан онгоцны жолооч нартай уулзъя гэхээр уулзуулахгүй байгаа юм.

Би Унгарт явж байлаа. Гэтэл хэдэн унгарчууд намайг вьетнам гэж бодсон юм уу даа, яасан юм. Бараг зодох шахсан. Тэгтэл орчуулагч маань монгол хүн гэж танилцуулаад “Та нар яагаад энэ хүнийг вьетнам гэж ад үзээд байгаа юм” гэсэн чинь “Вьетнам залуу, бүсгүй хоёр манай нэг унгар эмэгтэйг боогоод хамаг юмыг нь тоносон. Вьетнамууд муу” гэж байна. Намайг вьетнам хүн гэж андуурч л дээ. Үнэндээ би ч вьетнамаас ялгагдахгүй ш дээ гээд Б.Бааст гуай, ирсэн зочид инээлдлээ.

Н.Адилбиш инженер “Бааст гуай та Дэн Сяопинтай нэлээд төстэй, тийм ээ” гэж цаашлуулбал “Өө, юу гэж байгаа юм” гээд л тухайн үед Хятадаар зорчиж байсан тухайгаа ярьж эхэллээ.

Майн нэгэн болоод. Бид чинь Хятадад 65, 66 хоног болчихсон байлаа. Бүр Кантон хүрчихсэн байдаг. Орой нь Жоу Энь Лайгийн хүлээн авалттай байдаг. Галт тэргээр явахаар хоёр өдөр, гурван шөнө явна. Тэгээд яах вэ гэвэл нэг онгоц засч байгаа гэнэ ээ. Онгоцоо ч засчихаж. Гадаадынхан сууна аа гэж байна. Чихэлдээд сууцгаалаа. Бүх социалист орнууд, Солонгос, Албани, Югославынхан хүртэл байгаа юм чинь. Нэг муу цүгцийсэн ногоон онгоц. Нисээд л байлаа, яваад л байлаа. Тэгж байснаа газардаад орхилоо. “Хөөе юу болов оо” гэсэн чинь “Онгоцонд засвар гарлаа” л гэнэ. Хаана буув гэтэл Тасганы овоо шиг газар дээр буучихаж. Хаана явж байна гэвэл Уухаан гэнэ. Газрынхаа дунд хавьд л ирээд байж. Онгоц засна, бензин авна, хүлээнэ гэж байна. Хятад ч мөн сайхан шүү. Онгоцны хажууд хивс дэвсээд идэж уудаг юмаа дэлгээд биднийг дайллаа. Тэгж байтал хөдлөх цаг боллоо. Онгоцоо өндөр дээр буулгасан нь учиртай гэнэ. Уруугаа өнхрүүлж байж нисэхээр боллоо. Ингээд нислээ дээ. Дөрвөн цагт Бээжинд буулаа. Цагийн дараа гэхэд Бээжингийн зочид буудалд гадаадын 5000 мянган зочныг Жоу Энь Лай, Жу Дэ, Лю Шяоши, Дэн Сяопин нар хүлээж авч байгаа юм чинь. Биднийг тэд бүтэн нэг цаг хүлээж авсан. Бээжин зочид буудалд хүлээн авалтад оролцохдоо би тэр дөрвөн аваргатай чинь гар барьсан байхгүй юу. 1956 он. Хятад, Зөвлөлтийн хооронд ан цав гарчихсан цаг.

Мао Зэдунтэй Майн нэгний индэр дээр их ойрхон зогсч байлаа. Мао жагсаал парад эхлэхээр саравчтай малгайгаа дундуур нь базаад барьчихсан, индэр дээр гарч ирээд бүгдтэй толгой дохин мэндэлсэн. 300 мянган хүн таван цагийн турш жагссан. Алчуур олонтой яв гээд байсан юм. Бид хоёр хоёр алчуур аваад хармаандаа хийчихсэн байсан юм. Орой нь ирээд хамраа арчтал харлачихсан байсан. Тэр олон мянган хүний хөл, гутлын тоос шороо л доо. Орой нь галын наадам боллоо. Өдөр зогссон индэр дээрээ очлоо. Маогийн хажууд зогсч байсан байрандаа ирж зогсов. Тэгсэн чинь тэр талбайг голлуулаад баахан даавуун асар барьчихсан байна. Юу юм гэсэн чинь бие засах газар гэнэ. Шөнөжингөө талбай дээр бүжиглэцгээлээ. Өглөө нь талбай дээр юу ч байхгүй байсан. Арчсан толь мэт. Үйлчилгээ гэдэг тийм байна ш дээ. Бээжин зочид буудал гэдэг чинь асар том. Зургаан мянга орчим хүн шөнөжингөө кино, жүжиг үзээд л, дуу дуулаад танцдаад л, хоол идээд зураг авахуулж байхад чихэлдсэн нэг ч хүн байгаагүй.

Хятадын Ерөнхий сайд асан Жоу Энь Лайтай бид олон удаа уулзсан. Би чинь Хятадын орчин үеийн драмын жүжгийн улсын анхдугаар үзлэг гэдэгт оролцохоор очсон байхгүй юу. 35 хоногийн турш 90 гаруй жүжиг үзчихээд 35 хоног Хятад орныг хэсч амраад ямар сайндаа Кантон хүрч байх вэ дээ. Сувдан мөрний хөвөөн дээр “Ардын хайр” гэдэг нэг их гоё, монхор, 13 давхар саарал зочид буудалд буусан. Тэр том мөрөнд чинь гүүр байхгүй. Олон завийг дамжаад цааш гараад явчихдаг юм.

Мөрөнг гатлаад нутгийн баян хүний эзэмшилд очиж хоол идэхээр болов. Цөмөөрөө яваад л гар нүүрээ угаагаад суув. Жижиг дийзэн дээр жаахан жаахан хоол ирнэ. Өнөөхийг нь идчихнэ. Дахиад аваад ирнэ. Тэрийг нь бас идчихлээ. Тэгтэл нэг нөхөр хэлж байна аа. Та нар болгоомжтой идээрэй. Хоолны сайхан нь сүүлдээ ирнэ. Цадчихвал идэж чадахгүй хоцорно шүү гэж байна. Тэгэхээр нь идэхээ больчихлоо. Заримыг нь үзээд өнгөрөөдөг боллоо. Хоолныхоо нэрийг бичиж тэмдэглэж авч байгаарай гэсэн юм. Миний орчуулагч ямар хоол вэ гэдгийг дэвтэр дээр бичиж өгнө. Тэгсэн чинь 16 дахь хоолон дээрээ юу идсэн бэ гэж байна. Өнөөх тэмдэглэлээ үзлээ. Өө, нэг тийм хоол байжээ. Ямар хоол байсан байж таарах вэ гэтэл “Могойн мах” гэж байна. Тэгтэл Цэгмид (Нямын Цэгмэд гуайг хэлэв.сурв) өнгөрсөн хойно нь “Түй” гээд амаа арчиж байна. Сайхаан, Хятадын үйлчилгээ. Дэндүү сайхан байж дээ.

Сүүлд нь 1967 онд би Хятадаар дамжаад Вьетнам руу явсан юм. Тэгэхэд соёлын хувьсгал эхэлчихсэн. Амьд байх нь л аз байлаа. Өдөржингөө зочид буудалд хоригдоно. Вьетнам руу явах виз гардаггүй. Манай Элчин сайдын яамныхан “Гадагшаа гарч болохгүй шүү. Энэ их урсгалд хамуулаад явчих юм бол таныг бид олохгүй” гэнэ.

Сонин цаг. Соёлын хувьсгалын үед би яагаад амьд үлдэж, Хятадын нутгийг туулаад Вьетнамын автобусанд суув гэдэг нь сонин хувь зохиол. Эрээнд очихгүй юу, нэг Өвөр Монгол “Та монгол уу. Галт тэрэгний буудал дотор гэр маягийн юм байгаа. Тэрэн дотор Маогийн ном байгаа. Тэрийг худалдаж ав. Би тантай удаан ярьж болохгүй. Намайг хүмүүс дагаж байгаа” гэж хэлчихээд яваад өглөө. Гэр шиг юмных нь цонхоор хартал ув улаан. Маогийн номнууд. Дэлхийн олон улсын хэл дээр хэвлэгджээ. Өөр юм юу ч байхгүй. Бас нэг Өвөр Монгол миний дэргэд ирээд “Та монгол бичиг мэдэх үү. Тэгвэл Маогийн номыг монгол бичгээр бичсэнийг нь ав. За, би явлаа” гээд явчихлаа. Хуучин монголоор бичсэнийг нь авлаа. Тэр номыг нь ер нь ширээн дээрээсээ салгасангүй. Энэ хүн Маог судалж яваа юм байна, энэ хүнд халдаж болохгүй гэж үзээд намайг шалгаж хоргоогоогүй юм билээ. Тийм болохоор Маогийн улаан номтой Хятадын нутгаар яваад буцаж ирэхдээ хүртэл тэр номтойгоо байсан. Одоо ч тэр улаан ном байж л байна. Дандаа сургаалууд. Цэрэг, урлаг, утга зохиолын талын сургаал. Тийм юмны л цуглуулга. Сонин байгаа биз. Ийм байна даа хүүхдүүд минь гэж Бөхийн Бааст гуай хэлээд тавдугаар сар гараад дахиад уулзах болзоо тогтоолоо. Рашаанд явчихаад ирнэ, одоо нэг тууж дээр сууж байгаа, хорь хоногийн дараа утсаар холбогд гэсээр биднийг үдэж гаргалаа. Ийнхүү нутгийнхаа өвгөн зохиолчийнд бага үдээр зочлоод гарахдаа их олон сонин явдал, үүх түүх сонссоныхоо заримаас нь тэмдэглэхэд ийм байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Categories
мэдээ нийгэм

Шинэ жилийн баяраар цасанд суусан хүмүүсийг аварчээ

Он солигдох мөчид онцгойгийнхон өндөржүүлсэн бэлэн байдалд ажиллаж, орон нутагт цасанд төөрч, боогдсон хүмүүст тусалсан байна. Тухайлбал, Төв аймгийн Сэргэлэн сумын Авдар багийн нутаг “Хатуугийн давааны энгэр” гэдэг газар “Тоёото” загварын суудлын автомашинтай 4 том хүн, 2 нялх хүүхэд цасанд суусан тухай дуудлагыг 2015 оны арван хоёрдугаар сарын 31-ний өдрийн 15.35 цагт өгчээ. Төв аймгийн Онцгой байдлын газрын 5 албан хаагч, 1 техник хэрэгсэлтэйгээр ажиллаж, тусламж үйлчилгээ үзүүлэн машиныг цаснаас гарган, хүмүүсийг аймгийн төвд хүргэж өгсөн байна.

Мөн нийслэлийн Хан-Уул дүүргийн 11 дүгээр хороо, Яармагаас Зайсан орох уулын хатуу хучилттай автозамын зорчих хэсэгт “Ниссан” загварын автомашин, “Хонда” загварын автомашинтай мөргөлдөж, зорчигчид гэмтжээ. Ослын улмаас 21-50 насны таван хүн бэртсэн байсныг онцгойгийнхон анхны тусламж үзүүлэн Яаралтай түргэн тусламжийн эмч нарт шилжүүлэн өгчээ. Дархан-Уул аймгийн Дархан сумын 8 дугаар баг, “Дархан Ус суваг” ХК-ийн зүүн талын хатуу хучилттай автозамын зорчих хэсэгт “Тоёото” загварын автомашин самбар мөргөж, төмөр хийцэнд хүн хавчуулагдсан байсныг мөн аварчээ.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Хүний сайн заяанд тэнгэрүүд ч атаархдаг

Богд Зонховын “Бодь мөрийн зэрэг”-т “Хүн болж төрөөд зовлон эдэлдэг ч гэлээ сайн заяа юм хойно хэдэн галавт ч хайгаад олно гэдэг бэрх. Тэр бүү хэл тэнгэрүүд үхэж буй нэгэндээ хүний сайн заяанд төрөхийг ерөөдөг” хэмээжээ. Үүнийг би үхэл хагацал, зовлон шаналангийн дуулал гэж бодохгүй байна. “Холын зорилго үгүй бол ойрын зовлон тойрохгүй” гэсэн нүүдэлч өвөг дээдсийн маань сургаальтай л адил хүний орчлонг эгээрч гэгээрсэн шидэт үгс гэж ойлгохыг хичээнэм. Хүний амьдрал зовлонтой ч зовлонгоо жаргал, дотоод эрч хүчээ болгосон нэгэнд тийм ч аюултай бэрх тавилан биш гэж төсөөлнөм. Тэнгэрс хүртэл атаархам тийм л гэрэлт замбуулинд мэндлэхийн гол утга учир хүн шиг хүн байхын нэр биз.

Бидэнд хүн шиг хүзүү сээр, хөл толгой заяасан. Хүн болж хүзүү толгой холбохын утга учир нь жаргалаа жад болгож, зовлонгоо зоргоор тавихын нэр биш. Харин хүмүүний ертөнцөд хүн шиг амьдарч, хүнлэг гэгээн явахын учир тавилан биз. Хүн энэ хорвоогоос буцахын цагт амраг садан байвч аргалж эс чадах, хөрөнгө зоорь их ч зайлшгүй учрах үйлийн үрээс бултаж эс чадах учир сайн буяны мөрт гагц сэтгэл зүрхээ хэрхэн зориулснаар л хүн болж төрсний, хүн явсны хэрэг гагц бүтнэ хэмээдэг. Тиймээс л өвөг дээдэс минь “Сайн нэрийг хүсэвч эс олдоно, муу нэрийг хусавч эс арилна” гэж үр хүүхдэдээ үнэт сургаалиа хайрлаж, зөв мөртэй зөөлөн зантай явахыг үргэлж захиж ирсэн нь учиртай.

Categories
булангууд мэдээ

Д.Бямбацогт: Би Салхи Дамбий шиг өгье гэвэл өгчихдөг, цайлган талдаа хүн

Шинэ оны эхний өдрийн амралтанд тань зориулж та бүхэнд архиваа уудлан нэгэн гайхалтай уран бүтээлчийн ярилцлагыг эргэн хүргэж байна.


Олон түмний сэтгэлд “Салхи Дамбий”, “Ноён солиот” зэрэг тайз дэлгэцийн олон дүрээрээ хоногшин танигдсан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Дашнямын Бямбацогттой уулзаж хөөрөлдлөө.

-Монгол түмний хайртай жүжигчний маань хүүхэд ахуй нас хаанахын дэнж дээр өнгөрөв?

-Миний аав, ээж хоёр Завхан аймгийн баруун хойт талын Сонгино сумын уугуул. Би Тосонцэнгэлд төрж, зургаа долоон нас хүртлээ тэнд байсан. Миний өссөн газар бол Гандан, Модны хоёр, Зурагт, Тасганы овоо орчим юм даа. Аав маань дөрөвдүгээр ангийн боловсролтой, цэрэгт таван жил явсан, шинэ үсгийн багш, багийн даргын алба хашиж байсан намын гишүүн, морь сайхан унадаг “ганган” Дашням гэдэг хүн байлаа. Тосонцэнгэлийн модны үйлдвэрт суурь машины слесарь-механикчаар ажилладаг техник сэтгэлгээ сайтай хүн байсан. Ээж эмийн санд насаараа ажилласан. Бид эцэг эхээс уг нь тавуулаа. Томоос ах, багаас бид хоёр л тогтсон. Яахав дээ миний заяа л байхгүй юу даа. Уг нь би дөрвөн сайхан ахтай байх учиртай байж л дээ. Манайд урваж ирсэн миний хайртай эгч бид хоёр л одоо үлдэж дээ. Хүний амьдрал гэдэг ийм хойно.

-Та нэгэнтээ “Жүжигчин болоогүй бол төмөр замын инженер болох байсан” гэсэн байна лээ?

-Нийслэлийн арван жилийн улсын тэргүүний 28 дугаар сургуулийн Батнасан багштай арвын А ангийг 1984 онд төгсөөд Төмөр замын техникумын техник механикийн ангид элсэн орж нэг жил сурсан. Би тоо харахаар толгой өвдөөд байдаг хүүхэд байсан. Учрыг нь олохгүй болохоор толгой өвдөөд байсан байлгүй.Яруу найрагч Цэндийн Чимэддорж гуай “Мал маллахаа марксизмаар заалгаагүй” гэсэн шиг л хувь тавилангаа дагасан. Техникумаас цэрэгт явсан. Халхын голын хилийн цэргийн ангид алба хааж байгаад Барилгын цэргийн 0119 дүгээр ангид шилжиж ирсэн. Цэргийн алба надад юм юм өгсөн. Би чинь айлын дураараа өссөн танхидуу, юм юм руу үсчсэн сониуч хүүхэд байлаа. Ээж аав маань “Олон зээр рүү хөөсөн нохой хоосон хоцордог юм” гэж намайг аашилдаг ч нууцаар гимнастик, хөгжим, гар бөмбөгийн гурван ч дугуйланд явдаг байлаа.

-Гимнастикийн дугуйланд явдаг байсан гэхээр их уян налархай биетэй байж дээ?

-Би чинь гимнастикийн спортын гуравдугаар зэрэгтэй тамирчин, волейболын спортын дэд мастер хүн байхгүй юу.

-Өө, за за. Та чинь спортоо хөөсөн бол дийлдэшгүй тамирчин болох байж?

-Хөгжмийн тал дээр дөрөв, тавдугаар ангиасаа үлээвэр хөгжмийн дугуйланд хичээллэсэн, багш маань ноот заагаад өгчихсөн. Тоглохгүй бүрээ гэж байгаагүй. Манай сургуулийн үлээвэр хөгжмийн “Алтан бүрээ” хамтлаг их алдартай байлаа.

-Барилгын цэргийн ангийн байлдагч байхдаа оргож ирээд Багшийн дээдийн кино драмын ангид шалгалт өгөөд тэнцчихсэн байдаг билүү?

-Хуучнаар Улсын багшийн дээд сургуулийн харьяа Кино урлагийн факультет гэж байхад би тэнд 1988 онд элсэн орж, 1990 онд СУДС, 1992 онд өөрийн гэсэн байртай СУИС болоод байхад нь төгссөн анхны төгсөгч. Манай ангид Дэмидбаатар, Оюундарь, Өлзийхүү, Хүрлээ, Энхзаяа, талийгаач Мягмаржав, Ганхуяг, Алтангэрэл, Элбэгсайхан ахын хүү, Пүүжээ нартайгаа арван гурвуулаа сурч байсан. Энэ арван гурваас дөрөв нь бурхан зүг одож дээ.

-Ангийн багш нэрт найруулагч, түмний хайртай жүжигчин Доржсамбуу гуайн тухай сайхан дурсамж хуваалцаач?

-Бид яалт ч байхгүй Доржсамбуу багшийн гарын шавь нар. Багш нараасаа би урлагт зүтгэвэл зүтгэсэн шиг зүтгэдэг тэр чанарыг нь өвлөж явах учиртай байсан юм болов уу. Яг үнэндээ багш нарынхаа тухай ярих гэхээр сэтгэл их огшоод байдаг юм. Би эхнэртээ нэг удаа “Миний амьдралд нэгдүгээрт урлаг, хоёрдугаарт тамхи орно” гэчихсэн чинь “Би чиний амьдралаас хааччихсан юм, ээж чинь хаана нь орох вэ” гээд сүйд болсон. Амьдралд нэгдүгээрт ээж байж болохгүй. Эх хүн гэдэг миний бурхан шүтээн учраас би тэгж дугаарлаж чадахгүй. Бурхан шүтээнээ дээдэлдэг болохоос дэс дугаарлах утгагүй. Тиймээс би урлаг миний нэгдүгээр зорилго гэсэн байхгүй юу. Яагаад ч юм би өнөөдөр урлагт зүтгэж яваа минь багш нарынхаа төлөө амьдарч яваа юм уу гэж боддог. Багш нарынхаа төлөө гэхээр үр хүүхдийг нь харж хандаад ч байгаа юм биш, үзэл бодлыг нь хамгаалж яваа минь юм. Би Доржсамбуу, намайг төгсгөсөн Лхасүрэн хэмээх агуу их хоёр багшаас урлагийн сууриа тавиулсан азтай хүн. Энэ хоёр багшаа хэн нэгнийх нь дээр доор тавих ёсгүй. Хоёр өөр арга барилтай хүн намайг бий болгосон. Энэ хоёр багш надад маш их юм өгсөн.

-Та бол Монголын ард түмний хайртай жүжигчин…

-Хайртайн баталгаа нь юу байна? (Тэрээр ийн асууж инээгээд хоёр алгаа дэлгэв.сур)

-Хайртайн баталгаа нь таны тоглосон дүрүүд “Салхи Дамбий”, “Ноён солиот” гэх мэтээр түмний танил болж хүндлэгдэж байгаа хэрэг биш үү?

-Дүрээр маань ард түмэн мэдэж байна гэдэг сайхан. Энэ л жүжигчин хүний амьдралын утга учир, авьяасынх нь хариуд барьсан бурхны хишиг шүү дээ.

-Таныг би тайз дэл­гэцийн дүрээсээ илүү яг өөрийнхөөрөө байж чаддаг хүн байх гэж бодлоо…

-Хүн бол дүрээр, дүрсээр сэтгэдэг амьтан. Дүр гэдэг үр. Тэр материаллаг зүйлээс үүдэлтэй. Материаллаг зүйлийн донж, төлөв байдал, харьцааг харахад нийгмийн харилцаанд байгаа хүмүүс гэхэд арслан шиг архирч байгаа, нөгөөдэх нь туулай шиг жижгэрч байгаа дүр төрх шууд анзаарагддаг. Хүний таван мэдрэхүйгээр дамжиж тодорхой нэг дүр дүрслэл бий болдог. Энэ бүхнийг илэрхийлэх гэж жүжигчин хүн бие махбодь, оюун санааны хувьд бэлэн байх ёстой. Мэргэжлийн жүжигчин манайд зуун жилийн өмнө байгаагүй. Монголчуудыг өрнийн болон оросын сонгодог соёл урлагтай танилцуулсан А.И.Филатова гуайд баярлахгүй байхын аргагүй. Бид танилцахдаа монгол хүнийхээ цайлган, дэврүүн, итгэмтгий, чигч зангаар бараг бүх хүн орос болохоо шахсан нь гайхамшигтай. (инээв. сур) Монгол хүний жинхэнэ мөн чанар, сэтгэлгээний төлөв байдал хоёр зөрчилдөхөөрөө хотынх, хөдөөгийнх, үндэст­нийх, гадаадынх гэсэн зөрчил нийгэмд маш их болсон. Энэ нийгмийн хөгжлийн зүй тогтол доо. Би өнөөдөр өөрийгөө од гэж боддоггүй, олны танил хүн л гэж боддог. Би од болох гээд тэмүүлээд байна.

-Таныхаар бол од гэхээр хүн жүжигчдээс байна уу?

-Өнөөдөр Монголд од байхгүй гэдэг. Яагаад гэхээр зах зээлийн нийгэмтэйгээ урлаг нь уялдаж өгөхгүй байхаар ямар юмны од төрөх вэ дээ. Монгол минь дэлхийтэй хөл нийлүүлэх гэж мөн ч их зүдэж байна. Улс төр, эдийн засаг, соёл урлаг нийгмийн бүхий л салбарын үйл ажиллагаа нь тогтворгүй хямралтай, хэрүүл маргаан зөрчил тэмцэл ихтэй байна. Аргагүй дээ бид ямар зах зээл, ардчилсан нийгэм журам байгуулж явсан биш. Бүх зүйл бидэнд цоо шинэ сонин содон байгаа нь ойлгомжтой. Тийм болохоор бусдыг даган дуурайх, хуулж барлах гэсэн сармагчны ад дон шүглэсэн цаг үе Монголд минь нүүрлээд байгааг хаа хаанаа ойлгож шинэ хуучин, хөгшин залуу гэлтгүй хэн хэндээ хэт их мэдэмхийрэх, хэт их мэдэхгүй байх өвчинд нэрвэгдэхгүй байх нь чухал байна. Учир нь бид чинь өөрийн гэсэн юмтай, дагах биш дагуулж явсан мөртэй түүхтэй ард түмний үрс. Монголчууд маань маш ухаантай улс. Хүүхдээ эрдэмтэй болоосой гэсэндээ малаа олноор нь төхөөрөөд сургалтын төлбөрт нь өгч байна. Үүнийг нь би хүнлэг талаас нь хардаг. Мал хувьд очсон ч газар нь төрийн өмч гээд бэлчээрийн маргаан үүсчихсэн. Тиймээс монголчууд төрийг ашиглаад авах юм сан гэсэн бодолтой гол, гул, хул улс болсон. Голруулдаг, гулардаг, хулуудаг, хулгайлдаг.

-Таныг “Ноён солиот” киноны Паанаг шигээ ууж гуларч явсан гэдэг. “Дээвэр дээрээс борооны дусал ус доошилдог шиг уруудсан амьдрал улам л доошоо яваад байдаг юм билээ” гэж ярьсныг чинь ч олж харж байсан. Туулсан амьдрал чинь дүрээ үнэмшилтэй бүтээхэд тус болсон гэж ойлгож болох уу?

-Үнэн. Тэгж ойлгож болно. Би энэ нийгмийг ойлгох гэж арав гаруй жил алдсан. Алдсан ч гэж болохгүй юм аа, ойлгосон юм чинь. Үнэхээр няцмаар цөхөрмөөр үе байдаг юм шүү. Уран бүтээлч хүн амьдрал мэддэг байх хэрэгтэй гэж багш нар маань хэлдэг байсан. Уран бүтээлч хүний түүхий эдийн зах бол амьдрал өөрөө мөн. Энэ л захаас бид түүхий эдээ авч өөрийн лабораторидоо боловсруулж бүтээгдэхүүн болгож байдаг. Тэр нь хүмүүсийн нийгмийн харилцааны сэтгэлзүйд хүмүүжлийн маш том нөлөө үзүүлж байдаг. “Ганц олдсон амьдралдаа сайхан амьдарна” гэдэг дэндүү өрөөсгөл ойлголт. Гагцхүү өөрийнхөөрөө амьдрах хэрэгтэй. Хүний жаргал хэнд хамаатай юм бэ. Архи уух дуртай нь ууна л биз, тамхи татах нь татна. Хамгийн гол нь ертөнцийн амин гол Азийн төв цээжинд төрж өөрийнхөөрөө амьдарч явбал бол оо. Миний хувьд гурван ч удаа осолд орж үхэхээс бусдыг л үзлээ. Би оюун санааны сэтгэлгээний талын өөрөөсөө өөр дүр бүтээчих юм сан л гэж бодож явдаг. Галзуу Бумаа гэдэг дүрийг жүжигчин Цэвээнжав гуай ямар гайхамшигтай бүтээлээ.

-Та “Салхи Дамбий”, Паанаг хоёр дүрийнхээ аль нь тантай төстэй гэж боддог вэ?

-Намайг манай ангийнхан их зөөлөн хүн гэж ярьдаг. Би чинь ангийн дарга нь байлаа. Миний зөөлөн буруудаагүй байх. Манай төгсөлтийнхөн чинь СУИС-ийн домог болсон анги шүү дээ. Би цайлган талдаа, өгье гэвэл өгчихдөг Дамбий шиг л хүн. Гэхдээ их сэтгэлээрээ, цайлган зантай байхаар хүмүүс атаархаад, гайхаад байдаг юм билээ. Тайзан дээр сайхан үзүүлбэр хийчихээр нь нэг нөхөртөө баяр хүргэсэн чинь “Чи юундаа атаархаад байгаа юм бэ” гэхэд би үнэхээр гайхсан. Гэхдээ би гомдлоо гээд ертөнцийн нар манддагаараа мандаж, жаргадгаараа жаргах юм билээ. Цаг үеэ л бид өөрсдөө бүтээж яваа юм даа. Энэ завшааныг ашиглаад театрын арын албаны гэрэл, дуу чимээ, тайзны үйлчилгээний далд фронтын театрын баатрууддаа чин сэтгэлээсээ баярлаж бахархаж явдгаа хэлье. Урлагийн төлөө өөрсдийгөө үнэхээр золиосолсон баатрууд бол тэд.

-Олон шавьтай биз, та?

-Жүжигчин Анхнямыг “Сприптиз блюз” жүжигт тоглуулж байлаа. Эрдэнэтийн Соёлын ордны найруулагч Баярмагнай ахын удирдаж байсан хошин урлагийн жүжигчин Ундармаагийн ангийг төгсгөж, “Мөрөөдлийн театр”-ын Эрхэмээг “Зохиомж” дээд сургуульд сурч байхад “Дэвжээ” тэмцээнд оруулж, театрт уруу татаж, хөдөөгөөр тоглолтоор дагуулан явж байсан. Эрхэмээ одоо хаа ч таарсан хацраа өгөө л хүрээд ирдэг юм. Багануурын соёлын ордны дарга байхдаа гал сөнөөгч Цэрэнболдыг хот руу яв гэж хөөсөөр байгаад явуулж байлаа. Одоо УДЭТ-ын сайхан жүжигчин болчихсон байж л байна. Нэвтрүүлэгч Ичинхорлоог СУИС-д шалгалт өгч “Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүс ээ” гэж шүлэг уншин орж ирж байхад шүүгчээр сууж байлаа. Эднээс минь тэс ондоо зайтай, “Ишиг эврээ ургахаар эхийгээ мөргөдөг” улс бас байна аа, байна.

-Тайз, дэлгэцнээ бүтээсэн дүрүүдээ та тоолж үзэв үү?

-Би тоолж үзээгүй л дээ. Саяхан товч намтар маань хэрэг болчихоод Түвшин найруулагчаас гуйж байж хийсэн бүтээлүүдийн жагсаалтаа гаргаж үзлээ. Жар гаруй жүжиг, тавиад кинонд тоглосон байдаг юм байна. Урьд нь тоо гүйцээх гэж байгаа биш гээд огт тоодоггүй тоолдоггүй байсан юм.

-Сүүлийн үед ямар уран бүтээлд тоглов?

-МҮОНТВ-ээр гарч байгаа зохиолч Доржзовдын Энхболдын “Хоймор өнжсөн нар” олон ангит кинонд тоглолоо. Батхүү найруулагчийн “Эр хүн болгож өгөөч” киноны зурагт орлоо. “Зангарга” уран сайхны кино удахгүй дэлгэцнээ гарах гэж байна. Залуучуудтайгаа хамтарч ажиллаж байгаа.

-Урлагт сэтгэл зүрхээ өгөхөд чинь хэн гэдэг жүжигчин их нөлөөлсөн бол?

-Чарли Чаплин, Юрий Никулин байна. Жаамаа агаа байна.

-Жаамаа гэдэг чинь хэн билээ?

-Жамсранжав гуай. Арван жилийн сургуульд байхдаа “Үгүйлэгдсэн хайр”-ыг үзээд сэтгэлээрээ түүнтэй ярилцсан. Тэр хүн жүжгийнхээ дүрээс өөрөө гарч ирээд яриад байх шиг сэтгэгдэл төрүүлсэн. Би тэр хүний тоглосон “Улаанбаатарт байгаа миний аав”-ыг ч үзээгүй, мэдэхгүй байсан. Хожим Жаамаатайгаа хамт кинонд тоглож байсан азтай хүн.

-Хүү, охин хоёр чинь таныг мэргэжлийг өвлөө юу?

-Хүү Балжинням маань энэ жил СУИС-ийн жүжигчний ангийг төгсөж байгаа. Уран бүтээлчид гэдэг бие даасан ертөнцүүд учраас өөрийнхөөрөө л явна биз дээ.


Categories
мэдээ соёл-урлаг

“Алтан сарнай”-н эзэд тодорчээ

“Алтан сарнай” наадмыг Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын холбооноос жил бүр зохион байгуулдаг уламжлалтай. Үүний дагуу 2015 оны “Алтан сарнай” наадмын эздийг тодруулах ёслол өчигдөр болсон юм. “Алтан Сарнай” наадам уламжлал ёсоор улс төр, нийгэм, хүмүүнлэг, бизнес, шинжлэх ухаан технологи, соёл урлаг, спорт, хэвлэл мэдээлэл, олон нийтийн байгууллага гэсэн номинацид шилдгүүдээ тодруулсныг дор танилцуулъя.

“Шинжлэх ухаан технологийн салбарын оны онцлох хүн” – Д.Дэмбэрэлнямба

Шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн “МонХимо” компанийн эрдэм шинжилгээний төвийн захирал, МУИС-ийн багш, Химийн ухааны доктор, профессор. “Адууны яснаас гарган авсан яс бэхжүүлэх кальцийн бэлдмэл”-ийг боловсруулсан.

Соёл урлагийн салбарын оны онцлох хүн”: – Г.Ариунбаатар

2012 онд Глинкийн уралдааны тэргүүн байр, 2014 онд Муслим Магомаевын нэрэмжит уралдаан, 2015 оны тавдугаар сард Байкал гэж дөрвөн жилд нэг удаа болдог олон улсын уралдаанд оролцсон. Сонгодог урлагийн дэлхийн олимп гэгддэг, дэлхийн сонгодог урлагийн хамгийн том наадмын нэг П.И.Чайковскийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуулаач, мэргэжлийн хөгжимчдийн уралдааны Гранпри шагналыг хүртсэн Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, ОХУ-ын гавьяат жүжигчин цолтой.

“Спортын салбарын оны онцлох хүн – М.Даваажаргал

Японы мэргэжлийн сүмогийн 69 дэх их аварга Хакүхо М.Даваажаргал 2015 онд Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн. Тэрээр 30 насандаа Японы эзэн хааны цомыг 35 дахь удаагаа гардаж авсан нь одоогоор мэргэжлийн сүмогийн хамгийн дээд амжилт болоод байна. Сүмо бөхийн домог болсон их аварга Чиёнофүжи 32 насандаа 31, их аварга Тайхо 35 насандаа 32 дахь түрүүгээ авч дээд амжилтын эзэн болж байсан. Хакүхо М.Даваажаргал 29 насандаа 33 дахь түрүүгээ авч байсан түүхтэй аж. Мөн түүний сүмогийн түүхэнд үзүүлсэн дээд амжилтыг Гиннесийн номонд албан ёсоор бүртгэн баталгаажуулсан байна.

“Оны онцлох олон нийтийн байгууллага”: – Б.Лхагважав

Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим/МХАҮТ/-ын ерөнхийлөгч, Удирдах зөвлөлийн дарга. Тэрээр 2007-2008 оноос Татварын шинэчлэл, өршөөлийн хуулийг ганцаараа шахам зүтгүүлэн гаргасан. Гэвч тухайн үеийн манай улсын эдийн засаг, санхүүгийн нөхцөл байдалд хуулиудын үр дүн төдийлөн гараагүй билээ. 2015 оны хувьд Б.Лхагважавын удирдаж буй МҮХАҮТ Монголын хувийн хэвшил, бизнесийн төлөөллийн гол байгууллагын хувьд санхүү, татварын шинэчлэлийн хуулиудыг гарахад анхнаас нь Ажлын хэсэг байгуулан ажилласан байна. Ил тодын хуулийг УИХ-аар батлуулахын төлөө төрийн түшээдийг шахаж шаардан уриалж уйгагүй явсны хүчинд уг хууль 2015 оны 8 дугаар сард гарч улмаар энэхүү хуулийг хэрэгжүүлэх журмыг Засгийн газраас гаргахад хүчин зүтгэжээ.

“Хэвлэл мэдээллийн салбарын оны онцлох байгууллага” – “Монгол HD” ТВ, “Авьяаслаг монголчууд” төсөл

”Монгол” телевизийн уран бүтээлчид, “Got talent” шоуны ажлыг 2014 оны 10 дугаар сараас эхлүүлжээ. Тэд 2000 гаруй авьяастны үзүүлбэрийг үзэж сонирхоод сүүлийн шатны шалгаруулалтад 220 оролцогчийг оруулсан байна. Ингээд хагас шигшээгээс шигшээ гэсэн журмаар явагдаж шоуны ялагч тодорсон. Шоуны шүүгчээр “Харанга” хамтлагийн ахлагч, Гавьяат жүжигчин Б.Чулуунбат, нэвтрүүлэгч Б.Чимэгээ, хийлч Б.Дэлгэрцэцэг, рэппер Rokit Bay нар ажиллажээ.

“Монгол ТВ”-ийн төлөөлөгчид, телевизийн контент худалдан авах мөн дэлхийн телевиз үзэгчдийн чиг хандлага юунд илүү төвлөрч байгаа гээд олон талын судалгаа хийхээр хоёр жилийн өмнөөс Каннын телевизийн наадамд оролцож эхэлжээ. 2014 оны Каннын телевизийн наадамд Английн продюссер Саймон Коуэл “Got talent” шоуны талаар ярихдаа Монгол Улсад энэхүү шоу хийгдээгүй гэдгийг онцлон дурджээ. Тиймээс “Монгол ТВ”-ийн гүйцэтгэх захирал Ч.Номин, дэд захирал Г.Бат-Эрдэнэ нар тус шоуны албан ёсны эрхийг авсан байна.

“Нийгэм хүмүүнлэгийн салбарын оны онцлох хүн” – “1000 төгрөг” аян

Түлэгдсэн хүүхдүүдэд зориулж “25-р суваг” телевиз Гэмтэл согог судлалын үндэсний төвийн Түлэнхийн нөхөн сэргээх тасагт нэн шаардлагатай байгаа хоёр тоног төхөөрөмжийг авч өгөх зорилгоор “1000 төгрөг” аяныг хэрэгжүүлжээ. Тус аяны гол зорилго нь зөвхөн тоног төхөөрөмж авч өгөхөөр хязгаарлагдалгүй хэрвээ монголчууд бид нэгдэж чадвал хамтдаа юуг ч бүтээж болно гэдгийг харуулсан монголчуудыг нэгтгэж чадсан томоохон аян болжээ.

“Бизнесийн салбарын оны онцлох хүн”: – Б.Дэлгэрсайхан

Дорноговь аймгийн уугуул Б.Дэлгэрсайхан “Чандмань” компанийг 1993 онд үүсгэн байгуулсан байна. Улмаар Дорноговь аймгийн махны үйлдвэр, хүнсний үйлдвэрийг дуудлага худалдаагаар авч өргөжүүлсэн нь хожмын “Дорнын говь” компани юм. Тус компани тухайн үед аймгийн төсвийн орлогын 40 хувийг бүрдүүлж байснаараа МҮХАҮТ-ын “Үндэсний ТОП-10” компаниар удаа дараа шалгарч байжээ. 2000 онд Сэлэнгэ аймагт махны үйлдвэрийг, 3000 тонн багтаамжтай хөргөлтийн агуулахыг, 2004 онд Багануур дүүрэгт 2500 тонн хөргөлттэй агуулахыг махны үйлдвэрийн хамт тус тус байгуулж, тухайн үедээ Монгол Улсын нийт махны экспортын 60 хувийг дангаараа бүрдүүлж байв. 2004 оноос уул уурхайн чиглэлээр “Болдтөмөр Ерөө гол” ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, өнөөдрийг хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байна.

“Улс төрийн салбарын оны онцлох хүн”: С.Бямбацогт

Монгол Улсын Их хурлын гишүүн, УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга, МАН-ын нарийн бичгийн дарга. Тэрбээр 2015 онд УИХ дахь МАН-ын бүлэг улс орны эдийн засгийн хямрал хүндрэлийг даван туулахын тулд бүтээлч санал санаачлага гаргаж, зөвшилцлийг эрхэмлэн ажиллажээ.