Month: October 2015

Монгол, Хятадын худалдааны эргэлтийг 2020 онд арван тэрбум ам.долларт хүргэх зорилтыг хоёр улсын эдийн засаг, хамтын ажиллагааны хөтөлбөрт тусгасан билээ. Үүнийг хэрэгжүүлэхэд чухал түлхэц болсон “Монгол, Хятадын анхдугаар экспо” энэ сарын 23-27-ны өдрүүдэд Хөх хотноо болов. Зохион байгуулагч БНХАУ-ын зүгээс энэхүү арга хэмжээнд өндөр ач холбогдол өгч буй нь алхам тутамд мэдрэгдэж байлаа. Хөх хотын нисэх онгоцны буудлын танхимаас өгсүүлээд хотын гудамж, талбай, автозам дагасан сурталчилгааны самбар гээд энд тэндгүй хоёр улсын туг, экспогийн таних тэмдэг, лого зэргийг монгол, хятад хэлээр бичиж байрлуулсан нь нүдэнд тусна.

Монголоос 800 гаруй, Хятадын талаас 7500 төлөөлөл оролцсон экспо олон арга хэмжээгээр үргэлжилсэн. Хоёр орны эдийн засгийг өргөжүүлэн хөгжүүлэх гарцыг эрэлхийлсэн форумаас гадна үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бараа бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдаа, соёл урлаг, спорт, шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд, боловсрол, аж үйлдвэр, дэд бүтцийн салбар дахь ололтоосоо харилцан туршлага солилцож, танилцуулан сурталчиллаа. Энэ нь оролцогчдод худалдаа, бизнесийн харилцаа тогтоох, шинэ түншлэлийг бий болгож, хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх шийдэл болж чадсан юм.

БНХАУ “Талынзам” төслийг дэмжив

Хөх хотоос зайдуу “Хөх тал” хэмээх хөдөө хээр нутагт арга хэмжээний зөвхөн нээлтэд зориулж цогцолбор байгуулжээ. Монгол гэрийн загвар бүхий асар танхим тэнд хэд хэд харагдав. “Монгол, Хятадын анхдугаар экспо”-гийн нээлтийн ёслолд хоёр улсын Төрийн тэргүүний мэндчилгээг дэвшүүлсэн юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж мэндчилгээндээ, Монгол-БНХАУ-ын стратегийн иж бүрэн түншлэл болон хоёр талын ажил хэрэгч хамтын ажиллагаанд энэ үзэсгэлэн худалдаа чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэжээ. Мөн БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин “БНХАУ-Монголын харилцааг илүү өндөр түвшинд хүргэж, Зүүн Хойд Азийн орнуудын хамтын ажиллагааг бүхэлд нь сайжруулна. БНХАУ-ын “Нэг бүс, нэг зам” санаачилгыг Монголын “Талын зам” төсөлтэй нэгтгэхэд бэлэн байна” гэсэн үгийг дайжээ.

Экспогийн нээлтийн арга хэмжээнд Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат хэлсэн үгэндээ “2000 жилийн тэртээгээс эхлэлтэй Хятадын эртний Хан улсын нийслэл Сияань хотоос гараалан эхэлж Евро Азийг дорно, өрнө, өмнө, умардыг холбосон “Торгоны их зам” XIII зуунд манай их эзэн Чингис хаанаас улбаалагдан түүчээлж, түүний ач хүү Юань улсыг үндэслэгч Их хаан Хубилайн чөлөөт худалдаа усан тээврийн замаар үргэлжлэн өнөөдрийн XXI зуунд БНХАУ-ын санаачилгаар “Шинэ торгоны зам” хэмээх тив дамжсан дэлхийн үндэстний дөрөвний гурвыг хамарсан нийгэм, соёл, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа болон идэвхжиж байна. Энэхүү үйл явцад Монгол Улс “Талын зам”, БНХАУ-Монгол Улс-ОХУ-ын “Эдийн засгийн коридор” байгуулахаар тохиролцсон нь хоёр орны ард түмэнд үр өгөөжөө өгч, амжилттай хэрэгжинэ гэдэгт итгэл дүүрэн байна” гэлээ.

Манай улсын санаачилсан “Талын зам” төсөл бол ОХУ, Европоор дамжуулаад БНХАУ-ын зах зээлийг холбох юм. Ингэхдээ худалдаа Монгол Улсаар дамжих юм бол хөрш зэргэлдээ орших манай гурван улсын хувьд хамгийн ашигтай гэсэн саналыг Хятадын талд тавьжээ. Ерөнхийдөө экспод оролцох гол зорилго нь энэ гэж хэлж болно. Иймд Хятадын тал “Талын зам” төслийг дэмжиж байгаагаа илэрхийлсэн юм. Цаашид Евро Азийн худалдаа Монгол Улсаар дамжин өнгөрөхийн тулд дэд бүтцийн асуудлыг шийдэх хэрэгтэйг ч онцлон тэмдэглэж байлаа.

Монгол Хятадын чөлөөт худалдааг хөгжүүлэх боломж

Экспо зохион байгуулагдсан эхний хоёр өдрийн байдлаар Монгол, Хятадын тал 100-гаад санамж бичиг, хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа. Хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр 40 гаруй хэлэлцээр байгуулав. Экспод оролцсон УИХ, Засгийн газрын төлөөлөгчид өөрийн орны хөрөнгө оруулалтын орчин, ямар хуулийн нөхцөл боломж байгааг нээлттэй танилцуулж байсан. Ингэхдээ гадаадын төлөөлөгчдөд Монгол Улсын хөрөнгө оруулалтын орчин бол хүнд сурталгүй, ил тод, тогтвортой бизнесийн орчинтой болохыг тодотгож байлаа. Арга хэмжээнд Хятадаас гадна БНСУ, ОХУ тэргүүтэй 20 орчим улсын бизнесмэн оролцсон бөгөөд манай улсын хөрөнгө оруулалтын орчинг ихэд сонирхож байсан юм.

“Монгол, Хятадын анхдугаар экспо” дээр яригдсан гол асуудлын нэг чөлөөт худалдаа байв. Ялангуяа хил залгаа Өвөр Монголын өөртөө засах орон, Монгол Улс хоорондын худалдаа эдийн засгийн тухай байлаа. Эдийн засгийн чөлөөт худалдааг хөгжүүлэхэд бүс нутгийн асуудлаас эхлэх хэрэгтэйг чухалчлав. Ингэхдээ хил гааль, худалдааныхаа бүх сүлжээ, тарифийг чөлөөлөх тухай энд хөндөгдсөн юм. Татварын болон татварын бус дарамтуудаа багасгах, аль болох худалдааг чөлөөтэй хийх эхний алхмыг хэрэгжүүлэх шаардлагатайг дурдана лээ.

Манай улс урд хөрштэйгөө чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахаар ажлын хэсгийн түвшинд явж байгаа. Харин бид эдийн засгийн ямар тулгуур үндэс болгож үүн дээр ажиллах ёстой вэ гэдэг асуулт эндээс ургах юм. Одоо эдийн засгийн коридорын асуудал яригдаж байна. Хоёр хөрш бол тээврийг хөнгөвчлөх, хурдасгах, бараа эргэлтийг сайжруулах чиглэл рүү анхаарч байгаа нь мэдээж. Монгол Улс тээврийн дэд бүтцийн манаач байхыг хүсэхгүй нь ойлгомжтой болохоор энд ямар хэмжээгээр оролцох вэ гэдгээ тодорхойлох ёстойг Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат онцолж байсан. Хэрэв чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг хийх юм бол Монгол Улс аж үйлдвэржилтийн орон болох алхам руугаа найдвартай шилжсэн байх ёстойг ч тэмдэглэв. Тэгвэл Хятадын зүгээс манай улсын энэхүү зорилгыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлсэн.

Монгол Улс ашигт малтмал, хөдөө аж ахуйн арвин нөөцтэй болохоор үүнд тулгуурласан боловсруулах үйлдвэр, үйлдвэржилтийн асуудлыг зэрэгцүүлэн тавихаар яригдсан юм.

Ер нь манай зах зээл жижиг учраас хичнээн үйлдвэрлэгч орон болсон ч борлуулалт нь хангалтгүй байна. Тиймээс манайх өөрсдөө чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадвал хоёр хөршийнхөө том зах зээлд гаргах боломж байгаа нь экспогоос харагдаж байлаа.

Монголын бүтээгдэхүүн эрэлттэй байв

“Монгол Хятадын анхдугаар экспо”-д үндэсний 230 компанийн 350 гаруй бизнес эрхлэгч өөрийн бараа бүтээгдэхүүнээ дэлгэсэн байв. Тэд 600 гаруй нэр төрлийн хоёр тэрбум төгрөгийн бараа бүтээгдэхүүнтэй очжээ. Худалдаа эрхлэгчдийн хувьд зөвхөн ачаа тээшийнхээ зардлыг хариуцсан байна. Харин хил гаалиар нэвтрэх татварын асуудалд толгой өвдөөгүй аж.

Монголын талаас үзэсгэлэн худалдаанд ноос ноолуур, арьс ширэн бүтээгдэхүүн, хивс, үндэсний дээл хувцас, гар урлал, гоо сайхны бүтээгдэхүүн зэрэг дотоодын гэсэн тодотголтой бүхэн харагдав. Хүнснээс мах, махан бүтээгдэхүүн, цагаан идээ, чихэр шоколад, гурилан бүтээгдэхүүн, архи, пиво үйлдвэрлэгчид оролцож байсан. Монголын чингэлгүүд хөл гишгэх зайгүй хүн ихтэй байв. Эндээс Хятадын зах зээлд манай бүтээгдэхүүн ямар их эрэлттэй байгаа нь харагдаж байлаа. Борлуулалт сайн байсан болохоор үзэсгэлэн худалдааны хоёр дахь өдөр лангуун дээрх бараа нэлээд шингэрсэн байна лээ.

Олны анхаарлыг татаж байсан нэг бараа бол монгол шаазан аяга. Үндэсний бөхийн барилдааны зураг бүхий цагаан шаазан аягыг өмнөд монголчууд хэдэн арваар нь бөөндөн авч байв. Учир нь энэ аяга халаад байдаггүй, бат бөхийн хувьд чанартай болохоор хамгийн сайн борлуулалттай байгааг худалдагч бүсгүй ярьж байсан. Тэрбээр “Аяга тээвэрлэхэд хүндрэлтэй болохоор тийм ч олныг авчраагүй. Гэтэл эндхийн хүмүүс маш ихээр сонирхдог юм байна. Дахин энэ үзэсгэлэн худалдаанд оролцохдоо ахиухан авчрах хэрэгтэй юм байна” гэж байлаа.

Ерөнхийдөө манай бүтээгдэхүүнүүдийн чанарыг урд хөршийн хэрэглэгчид аль хэдийнэ таньсан бололтой. Гэхдээ тэд сонгосон бараагаа хэзээ ч худалдагчийн хэлсэн үнээр худалдаж авахгүй, хэд дахин буулгаж байж авснаар санаа нь амардаг болохыг үйлдвэрлэгчид ярьж байлаа. Иймд нэлээд өндөр ханш хэлж байж, борлуулах үнэ дээрээ тогтдог хятад худалдаачдын аргыг хэрэглэж байгаагаа нуугаагүй юм. Үзэсгэлэн худалдаанд тавигдсан бараануудын хувьд Монголд борлуулдаг ханштайгаа ойролцоо байсан.

Харин хүнсний бүтээгдэхүүнээс хамгийн их борлуулалттай нь хиам байлаа. Цагаан идээг ч бас ихэд сонирхож, амт, чанарыг нь таашааж байв. Мөн хонины сүүл, чацарганаар хийсэн гоо сайхны бүтээгдэхүүний борлуулалт ч сайн байсан.

Үндэсний үйлдвэрлэгчидтэй уулзаж байхад Хятадын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ гаргах эрмэлзэлтэй байдгаа хэлж байна лээ. Гол нь татварын орчин, хил гаалийн шалган нэвтрүүлэх нөхцөлийг хөнгөвчлөх боломж олгож өгөхийг хүсч байсан.

Монгол, Хятадын хооронд энэхүү арга хэмжээг хоёр жил тутамд зохион байгуулахаар санамж бичигт гарын үсэг зурсан юм.

ХӨХ ХОТООС ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДЫГ ТАТСАН ТЭМДЭГЛЭЛ

– Нийт 100 тэрбум юаниар хэмжигдэх гэрээ, хэлэлцээрүүд байгуулсан өдрүүдийн үйл явдал –

Хөх хотноо тав хоногийн турш үргэлжилсэн “Монгол, Хятадын анхдугаар экспо” өчигдөр албан ёсоор өндөрлөлөө. Хоёр орны улс төр, бизнесийн болоод салбар бүрийн нийтдээ 8000 орчим төлөөллийг хамруулсан энэхүү арга хэмжээгээр олон асуудлын гарцыг эрэлхийлж, бас шийдэж чадлаа. Ерөнхийд нь дүгнээд хэлэхэд дэлхийн долоон тэрбум хүний 20-иод хувийг эзэлдэг урд хөршийн асар том зах зээлд Монголын үйлдвэр эрхлэгчид хөл тавих хаалганы оньсыг тайлав. Өөр бас нэг сайн мэдээ нь манайд ус агаар шиг дутагдаж буй гадны хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг аж үйлдвэрийн салбар руу татаж чадсан юм.

Тухайлбал, Монголд хөрөнгө оруулж, үйлдвэр байгуулаад ажлын байр бий болгох саналыг манай зүгээс тавина лээ. Ялангуяа малын гаралтай арьс, шир, ноос, ноолуур гээд түүхий эдийг боловсруулах чиглэлд боломж нээлттэй байгааг сонирхуулав. Эндээс үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнээ Хятад руу татваргүй экспортолбол бид тэндээс ашиг орлого олох таатай боломж бий гэж харжээ. Манайх малын гаралтай болон уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүдийг дандаа түүхийгээр нь хил гардаг. Тэгэхээр нэмүү өртөг шингээсэн хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн болгож экспортлох шаардлага бий. Ямартай ч Хөх хотод болсон хоёр улсын форум энэ мэтчилэн олон салбарын асуудлыг ажил хэрэг болгох уулзалтуудаар амжилттай өрнөсөн. Экспод Монголын талаас түншээ олохоор 60 гаруй компани ирсэн байв. Тэдний дийлэнх нь бизнесээ өргөжүүлэх хөрөнгө оруулалтын түлхүүрийг атгацгааж, зорилгоо биелүүлсэн юм. Ялангуяа хөнгөн үйлдвэр, хувцас, барилгын материал үйлдвэрлэл, эрчим хүч, аялал жуулчлалын төслүүдэд мөнгө босгов.

“Эрдэнэс Таван толгой” компани гэхэд Хятадын компанитай хамтраад нүүрсийг угааж, баяжуулаад экспортлох гэрээнд гарын үсэг зурсан. Тус компани “Ганц мод”-оос “Халиут”-ын боомт хүртэлх Өмнөд Монголын харьяа нүүрс баяжуулах үйлдвэрүүдийн холбоотой хамтарч ажиллах юм байна. Тэд олборлолтоо 28 сая тн нүүрс хүртэл нэмэгдүүлэх боломжтой хэмээн ярив.

Мах махан бүтээгдэхүүний салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн хэвшлийн компаниудад ч том боломж олдсон. Энэ салбарт Монголын нийт 12 компани хятад түнштэйгээ гэрээ байгууллаа. Хятадууд адууны мах, махан бүтээгдэхүүн, дулааны аргаар боловсруулсан хүнсний бүтээгдэхүүн их сонирхож байна лээ. Эхний ээлжинд туршилтаар 1000 хүртэлх тн мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлохоор талууд тохиролцож чадсан юм.

Тяньжинаас Улаан-Үүд хүрэх бараа бүтээгдэхүүнийг Улаанбаатараар дамжин өнгөрүүлнэ

Монгол Улс өнөөдөр Европын холбооны улс руу 7200 нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн татваргүй гаргадаг. Мөн Японтой эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулсны үр дүнд 5700 нэр төрлийн бараа, таваарыг нэн бага татвартайгаар экспортлох боломж бүрдсэн. БНХАУ бол хөнгөн үйлдвэрлэл, аж үйлдвэрийн салбар өндөр хөгжсөн орон. Тиймээс Хятадын зах зээлд гарах гэсэн аль ч улс орны бараа бүтээгдэхүүн нэлээд татвар төлдөг. Татвараас гадна, хил гаалийн хяналт шалгалт гээд түмэн бэрхшээл манай худалдаачдад учирдаг. Хил залгаа хөршилдөг Монгол, Хятадын худалдаа, эдийн засгийн нөхцөл байдлыг сайжруулж, хөгжүүлэх тал дээр хоёр улсын дээд түвшинд асуудал сүүлийн жилүүдэд идэвхтэй яригдаж байгаа. Саяын форумын үеэр ч хил дамнасан чөлөөт худалдааг хөгжүүлэх тухай нухацтай хөндөв. Монгол, Хятадын нутагт тус бүр 900 га газарт хил дамнасан чөлөөт худалдааны бүс байгуулахаар төлөвлөж буй. Одоогийн байдлаар чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаа явуулах төслийн сонгон шалгаруулалтад 23 компани тэнцжээ. Ихэвчлэн мах боловсруулах, тээвэр ложистикийн чиглэлийн компаниуд оролцсон гэнэ. Харин үйлдвэр байгуулах саналтай компани хараахан ирээгүй байна. Ер нь хил дамнасан чөлөөт худалдааны бүсийг байгуулахад зөвхөн Хятад, Монгол гэлтгүй дэлхийн бусад улс орнуудын хөрөнгө оруулалтыг татах шаардлагатайг урд хөршийн зүгээс онцолж байлаа. Мөн “Монгол-Хятад-Оросын эдийн засгийн коридор” байгуулах асуудлын хүрээнд Тяньжинаас бараа бүтээгдэхүүнийг авто замаар тээвэрлээд Улаанбаатараар өртөөлөн Улаан-Үүдэд хүргэх туршилтын анхны тээврийг хийхээр форумын үеэр тохирч, санамж бичигт гарын үсэг зурсан юм. Сүүлийн арваад жил яригдаж буй дамжин өнгөрүүлэх тээврийн энэхүү асуудал гурван улсын хооронд дэд бүтэц, зам тээврийн салбарын хүрээнд бодитой харилцаа нэвтрүүлэх эхний алхам болохыг эрдэмтэд олзуурхаж байв.

Монголчуудын хувьд Хятадын зах зээл нээлттэй болохыг мөнхийн хөрш маань тодотгоно лээ. Тиймээс Өвөрмонголын өөртөө засах орны Шилийн гол аймгийн худалдааны чиглэлээр 10 павильон, 60 лангууг эхний жилд үнэ төлбөргүй ашиглах боломж олгов. Тэнд манай үндэсний үйлдвэрлэгчид бараа, бүтээгдэхүүнээ сурталчлан таниулахад нэг шат ахиж байна гэсэн үг. Энэ ажлыг хэрэгжүүлэхэд МҮХАҮТ Шилийн гол аймгийн Олон улсын худалдаа, аялал жуулчлалын төвтэй санамж бичигт гарын үсэг зурсан юм.

Японы машин үйлдвэрлэгчдийн сонирхож байгаа шинэ технологийг Монголоор овоглуулах хүсэлтэй өмнөдмонгол эрдэмтэн

“Монгол Хятадын анхдугаар экспо” эрдэм шинжилгээ, хөдөө аж ахуй, боловсрол, эрүүл мэнд, аж үйлдвэр зэрэг олон салбарт өгөөжтэй арга хэмжээ болов. Форумын үеэр шинэ технологи, инновацийн тухай яриа хэлэлцээр ч өрнөлөө. Ноос, ноолууран бүтээгдэхүүнийг арчлахад амаргүй. Тэгээд ч тансаг хэрэглээ гэдэг утгаараа зах зээлд харьцангуй үнэтэй барааны жагсаалтад багтдаг. Манайд малын гаралтай түүхий эдийн боловсруулалт хангалттай биш болохоор бэлэн бүтээгдэхүүн болсныхоо дараа ч эвгүй үнэр нь салдаггүй шүү дээ. Ялангуяа норж, чийг авсан савхин эдлэл, ноос, ноолууран хувцаснаас таагүй үнэр ханхалдаг тал бий. Тэгвэл энэ асуудлыг монгол залуу арилгаж нано технологиор шинэ бодис гаргаж авсан тухайгаа арга хэмжээний үеэр сонирхууллаа. Хуруун чинээхэн шилтэй уусмалыг нэг тн усанд уусгаж, ноос, ноолууран хувцсаа угааснаар үнэр нь алга болдог байна. Мөн монголчуудын анхаарлыг татаж байсан өөр нэг дэвшилтэт технологи бол өмнөд монгол эрдэмтэн Чулуун гуайн бүтээл байв. Тэрбээр Өвөрмонголын өөртөө засах орны Ордос хотын Үзэмчин хошууны харьяат, Бээжингийн их сургуулийн профессор аж. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинд зөвлөдөг есөн эрдэмтний нэг юм билээ. Чулуун гуай автомашины утааг шингэрүүлж, агаарын бохирдлыг бууруулах шинэ технологи нээжээ. Японы цахилгаан машин үйлдвэрлэгчид энэхүү байгальд ээлтэй технологийг асар их сонирхож байгаа гэсэн. Харин мань хүн өөрийнхөө бүтээлийг дэлхийн зах зээлд Монгол Улсын нэрээр гаргах сонирхолтой байгаа гэнэ. Тэрбээр “Миний төслийг Монгол Улс дэмжиж, худалдан авч, улмаар дэлхийн зах зээлд өөрийн улсаараа овоглон гаргах боломжтой” гэж хэлсэн юм.

Хоёр орны бүхий л салбарыг нягтаршуулсан өдрүүд

Монголын бараа, бүтээгдэхүүн Хятадын зах зээлд гарвал борлуулалт сайтай байх нь энэ цөөхөн хоногт болсон үзэсгэлэн худалдаанаас тод харагдлаа. Нийт хоёр тэрбум гаруй төгрөгийн бараа, таваарыг Хөх хотод авч очсон гэсэн албан ёсны дүн бий. Эхний хоёр өдөр зарим үйлдвэрлэгчийн лангуу шингэрч, Монголоос бараагаа дахин татжээ.

Хэдийгээр хөл хөдөлгөөн ихтэй, Монголын бүтээгдэхүүн эрэлттэй байсан ч танилцуулга, сурталчилгаа тал дээр анхаарах зүйлс ажиглагдсан юм. Манай худалдагч, хятадын худалдан авагчид хоорондоо хэл нэвтрэлцэхэд хүндрэл үүсч байв. Зарим нь бараа бүтээгдэхүүнийхээ танилцуулга бүхий гарын авлагыг хятад, монгол хэл дээр хэвлэж, лангуун дээрээ тавьсан харагдана лээ. Гэхдээ энэ нь тун хүрэлцээ муутай, тэнд цугларсан олонд хангалттай сурталчилгаа болж чадаагүй гэхэд болно. Худалдан авагчдын зүгээс ч ийм шүүмжлэлийг хэлж байв. Үзэсгэлэнд ирсэн зарим иргэний сэтгэгдлийг сонирхоход “Монголын бараа бүтээгдэхүүн, ялангуяа ноос, ноолуур, хивс, арьс ширэн бүтээгдэхүүнүүд чанартай гэдгийг дуулаад би 500 км-ийн холоос ирсэн. Үнэхээр сэтгэлд нийцэж байна. Цагаан идээ, өрөм, ааруул нь тун их амттай юм. Органик гэсэн бараа бүтээгдэхүүн болгоноос худалдаж авсаар таван мянган юанийн худалдаа хийсэн байна” гэлээ.

Манайхан энэ том зах зээлд хөл тавихын тулд цаашид бараа бүтээгдэхүүнийхээ тоог олшруулаад зогсохгүй чанараа сулруулж болохгүйг албаны хүмүүс сануулж байсан. Хятадын талын үзэсгэлэн худалдаанд бараа, бүтээгдэхүүний оргиналь эсэхийг шалгадаг бар код уншуулдаг төхөөрөмжийг байрлуулсан байна лээ. Манайхан дараа, дараагийн ийм том арга хэмжээнд оролцохдоо тэдний энэ мэт туршлагаас суралцахад худалдан авагчдын итгэлийг улам олж, тэр хэмжээгээр борлуулалт нэмэгдэх нь гарцаагүй юм.

Үзэсгэлэнгийн талбайд барьсан монгол гэрт манай үндэсний архи болоод хөөрөгний худалдаа болж байлаа. Хятад иргэд Монголын цагаан архийг ихэд сонирхож байгаа бололтой. Мөн сийлбэртэй хөөрөгнөөс ч мөнгө харамлахгүй худалдан авч буй нь нүдэнд туссан. Жишээлбэл, манай уран гартнуудын бүтээл болох сүүлийн үеийн хийцийн хөөрөг 10-13 мянган юанийн үнэтэй байв. Ойролцоогоор 3-4 сая төгрөг гэсэн үг. Мөн тэнд “Мөнгөний чулуу” гэж нэрлэгддэг судалтай жижиг чулуу 200-500 юанийн үнэтэй байсан. Хятад иргэд тэр чулууны “ид шид”-ийг ихэд мэддэг янзтай хэд хэдээр нь худалдан авч байв.

“Монгол, Хятадын анхдугаар экспо”-гийн олныг хамарсан бас нэг арга хэмжээ бол хоёр орны хувцас загварын шоу, урлагийн хамтарсан тоглолт байлаа. Тайзан дээр туяхан биеэ гайхуулан алхах үндэсний загварлаг дээл хувцастай монгол загвар өмсөгч бүсгүйчүүдийн өв тэгш бие хаа, гоо үзэсгэлэнг урд хөршийн харчуул магтан шагшиж байсан. Тэднээс бүр хаараагаа ч салгаж чадахгүй, гар утсаараа тасралтгүй бичлэг хийж байсан гээч. Мөн хоёр орны рок попын оддын тоглолт гайхалтай болов. Манай хамтлаг дуучдыг Хөх хотчууд андахгүй юм билээ. Дуу болгоныг нь даган дуулж, сэтгэл өндөр байгаа харагдсан шүү.

Ийнхүү Хөх хотод зохион байгуулагдсан “Монгол, Хятадын анхдугаар экспо” хоёр орны бүхий л салбарын харилцааг хөгжүүлэн бэхжүүлэхэд том түлхэц болсон юм.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч Дамбийн Дашдондовтой ярилцлаа.

-Та бол яруу найрагчийн хувьд бас л зангарагтай, утга зохиолд өөрийн гэсэн томоохон буурь хатгасан хүн. “Сарны гүмүда”, “Навчсын дуулал” гээд яруу найргийн олон шилмэл бүтээл хэвлүүлсэн. Гэвч нэг л нам гүм байж бүтээлээ туурвисаар ирсэн. Эндээс яриагаа эхэлмээр байна?

-Баярлалаа. “Навчсын дуулал” шүлгийн ном минь улсын ном эрдэнэсийн санд хадгалах 2006 оны шилдэг номоор, “Бөлбөөхийн аялал” шүлгийн ном минь хүүхдэд зориулсан уран бүтээлийн шилдгээр шалгарч намайг баярлуулж л байлаа. Дотогшоогоо чимээгүй “хашгирдаг” гэх үү дээ.

-Утга зохиолын ертөнцөд хэзээ анх хөл тавьсан бэ. Яруу найргийн багш гэдэг ч юм уу, бичих туурвих зүйлд чинь урам өгч дэмжсэн хүмүүс гэвэл аваргуудаас хэн хэн байна.?

-Анхны “шүлэг” 1967 онд “Алтайн хөгжил” дээр хэвлэгдэж билээ. Тэгээд л орхичихсон юм. Тоо физик хөөгөөд явчихгүй юу. Гэхдээ угийн дуртай юмаа хүн бүр орхино гэж юу байх вэ. “Худаг дээр” шүлгий минь П.Пүрэвсүрэн ах 1983 оны “Утга зохиол, урлаг” дээр анх тавьж, дараа нь С.Дашдооров ах 1985 оны “Цог” сэтгүүлийн “Оч” буланд хэдэн шүлгийг минь тавьж бөөн баяр болж явлаа. Тэр үед би Эрдэнэтийн 10 жилийн нэгдүгээр сургуулийн захирал, нэг л их завгүй амьтан явлаа л даа. Тэгэхэд Нямбуугийн Нямдорж багшийн минь хэлсэн нэг үг надад их нөлөөлж намайг бүр гайхшруулж билээ. “Чи шүлэгч болъё гэвэл уран бүтээлээ ажлынхаа дээр нь тавь” гэсэн юм.

-Тэгээд ажлынхаа дээр тавьсан уу?

-Тэр чанга цагт чинь ажил албаныхаа дээр юун өөр юм гаргах. Ажил овоо өөдрөг явна, эргээд харахаар бичсэн юм байдаггүй, бухимдана. Тэгээд л шөнө дүл болтол суудаг болсон. Тэгтэл П.Пүрэвсүрэн ах юу гэсэн гээч. “Чи сайн шүлэгч болъё гэвэл уран бүтээлээ амьдралынхаа дээр тавь” гэдэг байгаа. Мань эр дуучин Ж.Сэлэнгэ эгчид өгөх захидлаа надаар дамжуулсан удаатай. “Тэр нэг хар юм нь Сэлэнгээг нүддэг гэнэ ээ. Тэр сайхан амьтны чинь хаана нь гар хүрдэг байна аа. Тэрнийг нь бодохоор дургүй хүрэх юм” гэж надад аминчлан хэлээд нэг их санаа алдсансан. Нэг тийм гэгээн хайраар л хайрладаг байсан байх гэж би бодоод Пүүжээ ах, Сэлэнгэ эгч хоёрыгоо өрөвдөж л явлаа. Би амьдралдаа хоёр зохиолчийн хайрын захидлыг зөөсний нэг нь тэр юм.

-Та уран зохиолын олон төрөл жанраар туурвидаг. Яруу найргаас гадна “Есүхэй”, “Ану хатан”, “Тэнгэрийн гэрээс” түүхэн дууриуд, мөн “Бөртэ” хөгжимт драм гээд тайз дэлгэцийн олон бүтээлүүд бичиж их урлагийн алтан сан хөмрөгийг баяжуулсан?

-2002 онд Мишигийн Цэдэндоржийн мэндэлсний 70 жилийн ойн яруу найргийн наадам Алтай хотод болсон. Би тэр уралдаанд нь тэргүүн байр эзэлж явлаа. Тэгээд Халиун сум руу явцгааж алдарт Бурханбуудай уулын бараа сүрд залбирч, Уст Чацран голын “Хавчиг өтөг” хэмээх газар орших Цэ багшийн төрсөн гэрийн буурин дээр очсон минь сэтгэл их хөглөсөн хэрэг. Ирээд л “Есүхэй” дуурийн цомнолоо бичсэн. Тэрнээс хойш арав гаруй шүлгэн жүжиг бичсэнээс “Бөртэ” маань Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг зохион байгуулах үндэсний хорооноос “Хамгийн хамгийн шилдэг” бүтээл өргөмжлөл, “Тэнгэрийн гэрээс” фольк дуурь маань “Сонгодог бүтээл-2012” улсын уралдааны гран при шагнал хүртсэнийг би нутаг усны минь хийгээд Цэ багшийн минь тэнгэрийн хишиг гэж сүслэн боддог юм. “Ану хатан” бол Монголын анхны фольк дуурь. 2008 онд ДБЭТ-т аваачиж энэ дуурийг тоглосны дараа тэдний уран сайхны зөвлөл хэлэлцээд “Урьд өмнө гарч байгаагүй өвөрмөц шийдэлтэй, шинэлэг сайн бүтээл болжээ” гэж үнэлсэн юм. “Монгол рок дуурь тавих оролдлого хийсэн удаатай. Харин танайх Монголын анхны фольк дуурийг тавьж чадлаа” гэсэн Сэргэлэн даргын үгэнд ч манайхан их урамшсан. Энэ чинь Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын үнэлэлт гэж бодохоор сайхан байдаг юм. Дуурийн алдарт дуучин том хэмээх Баттөр “Ану хатан” дуурийн Галдан хааны дүрд тоглосон тоглолтоороо тэгэхэд магистрийн зэргээ хамгаалж байлаа шүү дээ.Хөгжмийг нь Баатарын Цэрэндондов туурвисан. Ёстой гайхамшигтай сайхан аялгуутай хөгжмийн зохиолч шүү дээ. СУИС-ийн дуулаачийн ангийн хэсэг оюутнууд үзээд “Бид өмнө нь хэд хэдэн дуурь үзсэн. Ингэж сэтгэл хөдөлж бадарч байгаагүй” гэж чин сэтгэлээсээ хэлж байсныг дуулахад урамтай л байлаа.

-Сүүлд “Монголын их хатад” гэх өвөрмөц шийдэл бүхий бүтээл тайзнаа тавигдсан. Түүнийг зарим хүн таны цомнол гэх юм билээ?

-2014 онд Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгад тавьсан “Монголын их хатад” бүжгэн туульсын тухай асууж байна уу. Түүнийг найруулсан бүжиг дэглээч Д.Баярбаатар надад Н.Болдын цомнол гэж хэлсэн шүү дээ. Би яруу найрагчаар нь оролцсон юм. Энэ бүтээл тайзанд тавигдахаас хоёр сар гарны л өмнө байх, над руу Баярбаатар утасдаад, “Бид нэг ийм бүтээл тавих гэтэл хатад хоорондоо ялгардаггүй ээ. Та есөн хатанд зориулж үзэгдэл бүрийн өмнө хэлэх 8-12 мөр шүлэг бичиж ирүүлээч. Бас хатдын дууны үг, хэлэх шүлэг, тууль хайлах үг хэрэгтэй” гэлээ. Тэгээд л цахим шуудангаар харилцаж, заримдаа утсаар ч ярих бил үү. Би уран бүтээлийн зовлон мэдэх болохоор, нөгөө талаар “Есүхэй”, “Бөртэ”, “Ану хатан” түүхэн шүлгэн жүжгүүд, “Гоо марал”, “Алунгоо” зэрэг дууны үг бичээд дуулуулчихсан. Тайзанд тавигдаагүй байгаа ч бас “Жамуха”, “Дөргөн”, “Сорхогтан” гээд түүхэн дуурийн цомнол, шүлэглэсэн жүжгүүд зохиочихсон хүн шүү дээ. Тийм болохоор богино хугацаанд Баярбаатарын захиалгыг биелүүлсэн. Ер нь Баярбаатарын найруулга, бүжгийн дэг, хөгжим, хөгжмийн найруулга, тайз, хувцас, жүжигчдийн гүйцэтгэл гээд бүх юм нь жигд сайн, их сайн бүтээл болсонд би их баярлаж явдаг юм даа. Харин жүжгийн зар сурталчилгаанд миний нэрийг эхэн үедээ огт дурдаагүй байсан. Н.Болдын цомнол, Д.Баярбаатарын найруулга, Б.Мөнхболдын хөгжим гээд бүхий л уран бүтээлч, оёдолчин, ажилтан бүх хүний нэрийг бичсэн атлаа шүү. Асуусан чинь таны нэрийг мартчихаж гэсэн. Сүүлд нь цахим танилцуулга дээрээ яруу найрагч гэж оруулсан байна лээ. Би уран бүтээлчдийн нэг хэсэгтэй уулзаж энэ бүжгэн туульс хэрхэн бүтсэн тухай ном хийе гэж бодсон чинь хөрөнгө мөнгө нь шийдэгдээгүй, тэгээд л өнгөрсөн.

-Танаас асуулгүй өнгөрч боломгүй нэг зүйл бол дууны урлаг. Та дууны яруу найрагчдын гол төлөөлөгчдийн тоонд зүй ёсоор орох байх. “Цайныхаа дээжийг тандаа барья, цамцны чинь товчийг бөхлөөд өгье”, “Би хөдөөний хүн”, “Цэцгээр хорвоо бялуурахын цагт санаагүй байж мэднэ ээ ээж ээ”, “Эндүүрмээр гэнэ ээ би ээжтэйгээ”, “Уулзах л юмсан чамтайгаа” гээд олон хит дууг нэрлэж болно. Дуутай холбогдсон түүхээсээ ярихгүй юу?

-Ая хийсэн 200 гаруй, дуулагдсан 100 гаруй дуу бий. Тэр бүхний түүхийг ярина гэвэл зай талбай хүрэлцэхгүй байх. “Ханийн тэнгэр” дууны үгийг Н.Чулуунхүүд утсаар өгч байлаа. Тэр үед гар утас гэж байсангүй. Чулуунхүүгийн өрөөнд Л.Мөрдорж гуай, сэтгүүлч Б.Дашзэвэг хоёр хамт сууж байтал нь би Эрдэнэтээс утсаар ярьж үгээ өгч таарсан байдаг. Мөөеө “Нөгөө дээлийн чинь сугыг товчлоод өгье …” гэдэг дуугаа аль нэг дуулаатхаач гэж Чулуунхүүгээс хүсдэг байсан юм гэнэ лээ. Тэр агуу хөгжмийн зохиолч намайг нэг дууны үг өгч явуулаач гэснийг нь би гэдэг мулгуу алгуурлаж яваад өнгөрөөчихсөн. Одоо хэр харамсдаг юм. “Айргийн амт нь чимчигнэсэн алтан намрын өнгө”, “Тэмээн сүргийн говь”, “Эмчээ дуулъя” зэрэг сайхан дуунуудын шүлгийг бичсэн О.Цэрэндэндэв гэж миний хүргэн ах байлаа. Цэрэндэндэв ахаар хэлүүлсэн байж билээ. “Уулзах юмсан чамтайгаа” дуунд хэн ая хийснийг олохсон гэж бодож явтал дуучин Т.Баясгалан манай ордонд ирж тоглолт хийв ээ. Үзэгчдэд хандан “Надтай Дэлгэрмөрөнг орлон хамтран дуулах цоглог залуу байвал гараад ирнэ үү” гэдэг байгаа. Тэрхэн зуур нь би өрөө рүүгээ гүйж “Навчсын дуулал” номтойгоо тайзан дээр гараад “Уйлж л дуулмаар дуу байдаг даа

Учирлаж ярьмаар хайр байдаг даа

Уйдахын аргагүй бодол байдаг даа

Уудалж онгоймоор сэтгэл байдаг даа…” хэмээн “Уулзах л юм сан чамтайгаа” шүлгээ уншсан чинь Баясгалангийн нүд орой дээрээ гараад ирэх нь тэр. “Надад нэг хүн гараар бичсэн энэ үгийг авчирч өгөөд, ая хийлгэвэл гоё дуу болмоор юм байна гэсэн. Яруу найрагчийг нь олж уулзахсан гэж боддог байлаа, та байжээ” гэхэд үзэгчид алга нижигнүүлээд явчихсан. Тэгж Б.Дашдондог гавьяат аялгуу оруулсныг Баясгалангаас мэдэж авсан юм. Иймэрхүү түүх олон. Энэ дуунаас аваад олон бүтээлээр минь хүмүүс намайг мэддэг. Бүтээлээрээ алдаршина гэдэг сайхан.

-Ерээд оны эхээр “Би жинхэнэ монгол билиг танхай хөдөөний хүн” гэдэг дуу бас л шуугиулж байлаа. Хөдөө гадаагүй дуулж байсан даа?

-Өө бүр өвөр монголчуудын дунд хүртэл түгсэн гэнэ лээ. Бадарчийн Магсаржав бид хоёр долоо хоногийн дотор хөдөөгийн сэдэвтэй 10 дуу хийж байлаа. Хөдөө аж ахуйн биржийн захирал Бадамдорж гэж сайхан зантай нийтэч эр Эрдэнэтэд байлаа. “Би хөдөөний хүн” дууг минь сонсчихоод та хоёр хөдөөний сэдэвт хэдэн дуу хийгээтэх. Манай бирж мөнгийг нь гаргаад олны хүртээл болгох тал дээр тусалъя гэхээр нь сэтгэл бадраад хэд хэдэн дуу хийсэн. Гэтэл Маагаа маань Эрдэнэтээс шилжин нийслэлд гаалийн түшмэл болон мандаж, нэг хэсэг манаргаад дараа нь урд хөрш рүү одоод, тэгж явсаар мартагдахгүй юу даа.

-Зохиолчдоос хэн хэнтэй ойр байдаг вэ. “Навчсын дуулал” номын өмнөтгөлд Д.Цоодол найрагч их л халуун дулаан үг бичсэн байдаг. Ер нь зохиолчид таныг ярих дуртай, өөрсдөө ойртуулж буй нь анзаарагддаг юм?

-Эрдэнэтийнхээ хэдтэй л илүү ойр байх юм даа. Холоос гэвэл Д.Цоодол, Д.Урианхай, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Санжийн Пүрэв, П.Бадарч, Ш.Сүрэнжав, Т.Галсан, Далхаагийн Норов, Ү.Хүрэлбаатар, Х.Чилаажав, С.Оюун, Д.Лхасүрэн, Л.Мягмарсүрэн, Г.Чардаг, Ц.Цэнд, Д.Цэрэннадмид, Б.Цэрэнжамц, Д.Ганчимэг, Ж.Батцэцэг, Ц.Буянзаяа, А.Эрдэнэ-Очир, Б.Эрдэнэсолонго, Ж.Баяржаргал та нар гээд л бүгдтэй чинь л ойр дотно яваа гэж боддог. Бас сэтгэлд их дотно санагдах Ц.Хулан, Б.Ичинхорлоо, Г.Мөнхцэцэг, Ш.Лхамноржмаа, за даа алийг нь гэхэв дээ. Тэдэнтэйгээ уулзаж хөл хөөрцөг болох ч сайхан шүү.

-Уран бүтээлчдэд цаг улирлын аяс байдал их нөлөөлдөг л дөө. Энэ намрын өдрүүдэд ямархан бүтээл туурвиж сууна?

-Намрын улирал яльгүй сэтгэл гэгэлзээд гоё. Ойрын хэд хоногт өдөр бүр шүлэг бичлээ. Уран бүтээлийн дөрөвдүгээр ботио бэлдэж байна. Энд тэндээс дууны үг гэх хүн бас гарах юм. Уржнан Хятадын Зохиолчдын хорооны урилгаар А.Эрдэнэ-Очир тэргүүтэй хэдэн зохиолч Бээжин, Шанхайгаар аялсан. Тэгж явахад Дарамын Батбаяр ахын хэлсэн үг сэтгэлд хадаатай явна. Одоо та нар л томоохон хэмжээний хүүрнэл зохиол бичихгүй бол хэн бичих вэ гэсэн. Би сүүлд тэрлэсэн шүлгээсээ цөөн мөр хэлмээр байна.

-Тэгээч хө?

“Хэн нэгэнд хэлчихээд таг мартчихсан

Хэрэггүй үгийнхээ чулуунд бүдрэх

Хаа нэгтээ алдчихсан амныхаа араас

Харанхуйд тэмтчин аянгат бороонд цохиулах

Зүүдэндээ бусдын амрагийг тас тэвэрчихээд

Зүгээргүй л байсан юм шиг зүрх хөндүүр сэрэх

Зүсээ хааяа толинд зэрвэсхэн харчихаад

Зүүнд хурууныхаа өндгийг хатгуулсан мэт цочих …

Тэр хөөрхөн нялх амьтныг хараагүйсэн бол уу…

Тэгээд л өнгөрөх байсан мэт бодогдох…”

-Эрдэнэт хотод Дамдинсүрэнгийн Мандахсан гэж сайхан хүн бий. Саяхан манай сонинд ярилцлага өгсөн. Мөн Лхагвадоржийн Болдсайхан, Намжилын Мөнхбаяр, Намсрайжавын Батжаргал, Хавааны Байыт, Дүгэрийн Отгонбаяр гээд олон галтай найрагч бий. Галсангийн Хорлоо гэж буянтай буурал бас бий. Ер нь уран зохиолын том арми байна аа даа?

-МЗЭ-ийн гишүүн 20 гарчихлаа. Онцлог нь өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай шүү. Намсрайжавын Батжаргалын “Зүр хонгор аялгуу” гээд туульсын том шүлэглэсэн бүтээл бол Чойномын “Хүн” романаас хойш манай уран зохиолд гарсан үзэгдэл гэж би боддог. Сүүлийн арваад жилийн дотор Дамдины Пүрэв маань есөн роман бичиж хэвлүүллээ. Намжилын Мөнхбаяр дөнгөж саяхан “Дотоод цуурай” шүлгийн номоо гаргасан. Уран зохиолын хүрээнийхэн их ам сайтай байгаа.

-Тэр жил Эрдэнэтэд “Болор цом” болоход та шүүгчээр сууж байсан. Соёлын ордны даргаар хэдэн жил ажилласан. Тэнд очсон уран бүтээлч болгоныг халуун сэтгэлээр хүлээж авдаг байсныг тань мэдэх юм. Ер нь Эрдэнэтэд очиж байсан зохиолчдын дурсамжуудыг, тэдэнтэй наргиж явсан тухайгаа хуваалцаач хө?

-За даа, алийг нь ч хэлж барах вэ дээ. Манай Эрдэнэтэд ирээгүй зохиолч, яруу найрагч бараг үгүй дээ. Бид чинь уулзахаараа л нэг их хөөрч, шүлгээ уншиж, бас дуулсаар шөнийг авдаг даа. Дашзэвэгийн Банзрагч найрагч мөн ч эвлэг сайхан дуулдагсан. “Жил жилээр дундарсан Жирмийн цагаан нуур минь …” гээд л дуулж байсан нь одоо ч чихнээ сонсогдох шиг. Д.Мандахсан найрагч “Саарал морины минь сүүл юм шүү, Сайхан хурууны минь дэм юм шүү, Саваагүй муудаа сурсан юм биш ээ, Самбай цуглуулахаар сурсан юм…” гэж ирээд л дуулна. Л.Болдсайхан “Намбуулаа”-гаа, Т.Сэр-Од “Аралжидмаа”-гаа дуулна. Хүн бүр л өөрийн гэсэн нэг нэг сүлд дуутай. Тэрнийгээ дуулж байж л тарна. 2004 онд бил үү дээ, Ц.Буянзаяа, Н.Батжаргал, Л.Болдсайхан, Ц.Цэнд, О.Жадамба, Л.Чулуунцэцэг бид нийлж аваад Булганы Сайхан сум руу гарч өгөв өө. Буянзаяагийн ах дүүс бидэнд тусгай гэр барьж өгөөд, айраг шимж, хөзөр тоглосон шиг хэд хоног сайхан ч амарсан. Буянзаяагийн ээж нь гэж хүний хайлан болсон сайхан буурай бидэнд шүлэг уншиж өгөөд л. Найрагчийн ээж гэж аргагүй ийм л байдаг даа гэх бодол төрж билээ.

-Та афоризмын бие даасан номоо хэвлүүлсэн цөөн найрагчийн нэг дээ?

-Гарын таван хуруунд багтах байх аа. 600 гаруйг бичсэнээс 400 орчмыг нь “Анзаарлын төгс хэлбэршил” номондоо шигшин оруулж 2012 онд хэвлүүлсэн. Афоризм гэдэг чинь хоосон цэцэрхэл, хэн нэгний сэтгэгдэл биш. Амьдрал таньсан хүний анзаарч харсан гарцаагүй үнэнийг хамгийн цөөн үгээр, нэг хоёрхон өгүүлбэрт багтаан урнаар хэлсэн үг байдаг гэж би ойлгодог.

-Жишээлбэл?

-Бусдын төлөөх шаналангаар бууралтсан зүс гоо харагддаг. Хэн нэгэн чамд атаархаж байвал өөрийгөө овоо явна гэж баярла. За ингээд болох уу?