Жил бүр нийслэлийн ойн өдрөөр “Нийслэлийн туг”-ийг мандуулдаг уламжлалтай. Нийслэлийн 376 ой тохиож буй энэ өдөр, морин цагт Их эзэн Чингис хааны талбайд “Монгол Улсын Төрийн дуулал” -ыг эгшиглүүлж, “Нийслэлийн туг”-ийг мандууллаа. Туг мандуулах ёслолд нийслэлийн Удирдлагууд болон Их эзэн Чингис хааны талбайд баяраа тэмдэглэхээр хүрэлцэн ирсэн нийслэлийн иргэд оролцсон юм.
Улаанбаатар хот үүсэн байгуулагдсаны 376 жилийн ойд зориулсан нийслэлийн аж ахуй эрхлэгчдийн парад болж байна. Уг парадад 1800 гаруй иргэд 50 гаруй аж ахуйн нэгжүүд оролцож байна.
Балбын ерөнхийлөгчөөр эмэгтэйчүүдийн эрхийн төлөө тэмцэгч Бидхья Деви Бхандар сонгогдсон талаар ВВС агентлаг мэдээлжээ. Эдүгээ 54 настай, Балбын төрийн эрхийг баригч коммунист намын /Марксист-Ленинистийн нэгдэл/ дэд дарга тэрээр ийнхүү Балбын анхны эмэгтэй ерөнхийлөгч болсон байна. Бидхья Деви Бхандари нь 2009-2011 оны хооронд Батлан хамгаалахын сайдаар ажиллаж байжээ.
Балбын ерөнхийлөгч нь бэлгэдлийн чанартай байдаг аж. Балбад хаант засаглалыг халсны дараа 2008 онд Рам Баран Ядав анх удаа ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна. Энэ сарын эхээр Балбын парламент 63 настай Кадга Прасад Шарма Олийг шинэ ерөнхий сайдаар нэрлэсэн юм. Шарма Оли болон Бидхья Деви Бхандари нар нь ойрын холбоотнууд аж.
УИХ-ын чуулганы үдээс хойшхи нэгдсэн хуралдаан эхэллээ. Хуралдаанаар Өршөөлийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Үдээс хойшхи хуралдааны өмнө АН-ын бүлэг хуралдсан юм.
Улаанбаатар хот үүсэн байгуулагдсаны 376 жилийн ой өнөөдөр болж байгаа бөгөөд ойг тохиолдуулан зохион байгуулж байгаа арга хэмжээнүүдийн нэг нь “Их хотын хямдрал” үзэсгэлэн худалдаа юм. Уг худалдааг нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч Э.Бат-Үүл цан цохиж албан ёсоор эхлүүллээ. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар, Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын алба хамтран гурав дахь жилдээ зохион байгуулж буй “Их хотын хямдрал – 376” өдөрлөгт үндэсний томоохон үйлдвэрлэгч, худалдаа үйлчилгээ эрхлэгч 100 гаруй аж ахуй нэгж оролцож, 10-70 хувийн хямдралтай, урамшуулалтай, бэлэгтэй худалдаа явуулж байна.
Нийслэлийн удирдлагууд Улаанбаатар хотын 376 жилийн ойн баярын мэнд хүргээд нийслэлийн өдрөөр иргэддээ зориулж Их хотын хямдралтай худалдааг зохион байгуулдаг болсон нь цагаа олсон зөв арга хэмжээ гэдгийг онцолж, уг худалдаанд иргэдийг өргөнөөр оролцохыг уриаллаа гэж Нийслэлийн ЗДТГ-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээллээ.
УИХ-ын гишүүн, Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Сүхбаатарын Батболдын “Бид хамтдаа” үндэсний форумд тавьсан “Хөгжлийн бодлого ба эдийн засгийн орчин” илтгэлийн товчлол…
Эрхэм хүндэт хатагтай, ноёд, зочид та бүхэнд энэ өдрийн мэнд хүргэе.
Энд миний ярих, намаас оноож өгсөн сэдэв бол жаахан хүнд. Монгол Улсын хөгжлийн бодлого ба эдийн засгийн өнөөгийн орчны тухай. Агуулга нь том, маш олон албаны үг, тоо баримтыг 15 минутад багтааж ярих ёстой учраас хүнд гэж байгаа юм.
Бид нар, Монгол Улс минь өнөөдөр хаана явна вэ. Дэлхий нийтээр даяаршсан, биднээс хамаарах зарим соёл, үйлчилгээ тухайлбал, технологийн дэвшлийн ухаалаг хэрэглээгээрээ бид урагшилж байна. Улс орныг хөгжил рүү хөтлөх эдийн засгийн болон бусад үзүүлэлтээрээ өнөөдөр бид ухарч байна. Үүнийг илтгэх хэдхэн тоон үзүүлэлтийг та бүхэнд дуулгая.
Эхлээд эдийн засгийн өнөөгийн байдлыг өөрийнхөө тэргүүлж байсан Засгийн газрын үеийн хтэй харьцуулъя. Энэ нь хэн нэгнийг дөвийлгөж, эсвэл аль нэгнийг муучилж, бас үе үеийн Засгийн газрын хийж буй ажлыг үгүйсгэх гэсэн хэрэг биш юм. Энд нэгд, бид бэрхшээлтэйгээ нүүр тулж түүнийгээ барьж авахын тулд бодит үнэнтэйгээ эвлэрэх ёстой. Хоёрт, Засгийн газрыг ээлжлэн барьсан МАН, АН-ын улс орныг авч явах улс төрийн туршлага, бодлогын ялгааг харах учиртай юм.
Манай Засгийн газрын үед 17.5 хувь байсан эдийн засгийн өсөлт өнөөдөр гурван хувьд хүрэхээ больж зургаа дахин буурлаа. Эдийн засгийн өсөлт гэж ярихаар олон нийт ойлгохгүй гэдэг, тэр нь хүнд наалдахгүй болохоор хийсвэр тоо мэт санагддаг гэж зарим улстөрчид ярьдаг. Тийм ч болохоор эдийн засгийн өсөлтийн тоо хамаагүй, зүгээр хөөс гэж сонгуулийн үеэр ч, дараа нь ч эрх баригч намынхан их сурталчилсан. Гэтэл өнөөдөр эдийн засгийн өсөлтийн тухай ярихаас өөр аргагүй байдалд орлоо. Яагаад гэвэл 2011 онд ажилгүй хүмүүсийн тоо анх удаа нэг оронтой тоонд ортлоо буурч байсан бол өнөөдөр буцаад огцом өсч байна. Ядуурал 2010-2012 оны хооронд 11.4 хувиар буурсан бол 2012-2014 онд 5.2 хувиар буурсан байна. Хот суурин газруудад өмнө нь 11 хувиар ядуурал буурсан бол 2012-2014 онуудад дөнгөж гурван хувиар буурсан байна. Эдийн засгийн өсөлт огцом буурсан нь хүмүүсийн амьдралд маш хүндээр тусаж байна гэдгийг ойлгохгүй хүн өнөөдөр байхгүй байх.
2011 оны дүнгээр Монгол Улсад 4.6 тэрбум ам долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирж байв. Энэ тоо 2014 оны байдлаар 276,6 сая ам.доллар болж 16 дахин буурсан байна. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдын манай улсад итгэх итгэл хэр алдагдсаны хамгийн тод жишээ. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт дууссан болохоор ийм байгаа гэж засгийн эрх баригчид тайлбарлах гэж оролдоод байсан. Гэтэл өнөөгийн энэ нөхцөл байдал нь уул уурхайн нэг том төслийн анхны үе шат нь дууссанаас үүсээд байгаа юм биш. Харин уул уурхай, дэд бүтцийн бусад томоохон төслүүдээ урагшлуулж чадахгүй цаг алдаад байгаагаас үүдэлтэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх нь зүйтэй юм. Дэлхий биднийг тоохгүй, бусдад тоогдохгүй байна гэдэг муу л үр дагавартай. Ялангуяа, бусадгүйгээр урагшаа явахын аргагүй даяаршиж байгаа энэ цаг үед.
МАН төрийн эрхийг хүлээлгэн өгөхөд улсын валютын нөөц 2.8 тэрбум ам.доллар байсан ба 2012 оны эцэст 4,1 тэрбум ам.долларт хүрсэн байв. Харин сонгуулийн дараа олон алдаатай бодлого явуулсны уршгаар улсын валютын нөөц эрс буурч, юанийн своп хэлэлцээрээр л аргацааж байна.
Биднийг засгийн эрхийг хүлээлгэн өгөх үед 1396 төгрөгтэй тэнцэж байсан доллар 2000 хүрээд өнөөдрийн байдлаар 1995 төгрөгтэй тэнцэж байна. Өнгөрч буй гуравхан жилийн дотор төгрөгийн ханш 45 орчим хувиар унаснаас үүдэн өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ 30-70 хувиар өсч, иргэдийн худалдан авах чадвар эрс муудлаа. Үүнээс муу мэдээ гэвэл Монгол Улсын гадаад өр хуульд заасан босгоос давж, хэрээс хэтэрлээ.
Монгол Улсын нийт гадаад өр энэ оны хагас жилийн байдлаар 21,672 тэрбум ам.доллар буюу 43,264 их наяд төгрөг байна. Өрийн хэмжээ 2015 оны хүлээгдэж буй ДНБ болох 24 их наяд төгрөгтэй харьцуулахад 180 хувийг давжээ. Хамгийн аюултай нь үүнээс Засгийн газар болон Төв банкны өр нийлээд 5.6 тэрбум ам.доллар болж өссөн байна. Өмнө нь Дэлхийн Банк, Азийн Хөгжлийн банк зэрэг олон улсын хөгжлийн банкуудаас урт хугацаатай, хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээл авдаг байсан бол одоо богино хугацааны, арилжааны зээл давамгайлдаг боллоо. Аж ахуйн нэгжүүдийн өрийг тухайн компани нь өөрөө л хариуцдаг журамтай. Харин засгийн энэ өрийг татвар төлөгчдийн халааснаас л төлж таараа. Саяхан би хотын дарга Э.Бат-Үүлийн “манай улс ирэх хавар гэхэд Грек шиг хямарна” гэж хэвлэлд ярьсныг олж үзлээ. Эрх барьж байгаа намын лидер, хотын дарга хүн санаандгүй, судалгаагүй ишлэл хэлэхгүй нь тодорхой. Статистик харьцуулж харвал Грекийн хямрал тус улсын гадаад өр нь ДНБ-ийхээ 165 хувьд хүрснээр эхэлжээ. Манай улсынх одоо ДНБ-ийнхээ 180 хувийг давж байна. Грекийн хямрал бүр гүнзгийрч, гадаад өр нь хамгийн сүүлийн үеийн мэдээгээр ДНБ-ийхээ 235 хувьтай тэнцэж байна. Хэрвээ манай улсын гадаад өр дээр дотоодын зээлийн өрийн үлдэгдэл буюу нийт дотоод өр болох 12,3 их наяд төгрөгийг нэмбэл 55,56 их наяд төгрөг буюу энэ оны хүлээгдэж буй ДНБ-ий 231 хувьд хүрнэ гэж эдийн засагчид тооцоолж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын гадаад өрийн хэмжээ хямралтайгаа эвлэрчихсэн, хямралынхаа өмнө төр засаг нь хоёр гараа өргөж, гаднаас тусламж гуйж байгаа Грекийнхтэй ижил түвшинд хүрсэн байна. Лондонд байрладаг олон улсын судалгааны байгууллагаас энэ оны долдугаар сард гаргасан тайланд өрийн өндөр эрсдэлтэй 14 орны наймдугаарт Монгол Улсыг оруулсан нь дээрхийн нотолгоо.
Ийм хэдхэн харьцуулалтаас харахад л өнөөдөр бид, улсаараа урагшаа явсангүй, хойшоо л ухарлаа. Өртэй, үнийн өсөлттэй, үндэсний мөнгөн тэмдэгт нь ханшийн уналттай ийм орчинд “Хүн шиг амьдрах” ямар ч боломжгүй. Иргэд нь хүн шиг амьдарч чадахгүй байхад улс нь “Улс шиг хөгжих” бас ямар ч боломжгүй. Энэ ухралт биднийг, улсаа дэлхийн хаахнуур эрэмбэлж байгааг бас хэдхэн жишээгээр өгүүлье.
Монгол Улс өнөөдөр өрсөлдөх чадвараар дэлхийн 148 орноос 107-д явна. 2010-2011 онд 99-т, 2011-2012 онд 96 дугаар байрт тус тус явж байсан бол 2014 оны байдлаар 107 дугаар байрт орж даруй 11 байраар хойш ухарсан байна.
Зээлжих зэрэглэл олон улсын тооцооллын бүх аргачлалаар доороосоо хоёр дахь шат хүртлээ уруудлаа.
Дэлхийн банкны орлогын ангиллаар Монгол Улс бага-дунд орлоготой орны ангилалд байна. НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс гаргадаг Хүний хөгжлийн илтгэлд Монгол Улс хүний хөгжлийн индексээр Дэлхийн 187 орноос 103 дугаар байранд буюу дундаж гэсэн ангилалд багтаж байна.“International Living” байгууллагын 192 улсыг хамруулсан судалгаагаар Монгол Улс амьдралын чанарын үзүүлэлтээрээ 107 дугаар байрт оржээ.
Өнөөгийн нөхцөл байдлыг хэрхэн яаж засан залруулах, зөв зам руугаа эргэж орох талаар хэдэн санал хэлье. Гэхдээ нэгэнт өнөөдрийн энэ хуралд мэргэжлийн эдийн засагчид уригдаж өөрийн санаа бодлоо бас хэлэх учраас миний хувьд эдийн засгийн онолын асуудлаасаа илүү бодлогын чанартай зүйлүүд дээр төвлөрч ярья.
Нэгд, эдийн засаг яагаад ингэж унаад, бид яагаад ингэж ухраад байна вэ гэдэг асуудалд бодит хариулт өгөх хэрэгтэй. Улс мөнгөгүй байв уу гэвэл үгүй. Мөнгө байсан. МАН-ын Засгийн газрын үед төсвийн нийт зарцуулалт 4.0 их наяд орчим төгрөг байсан бол Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед төсвийн нийт зарцуулалт 7.5 их наяд болж өссөн. Үүн дээр 1.5 тэрбум ам.долларын эх үүсвэртэй “Чингис” болон “Самурай” бонд, Монгол банкны 3.5 их наядын Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, өмнөх Засгийн газраасаа өвлөж авсан Хөгжлийн банкин дахь 580 сая ам.доллар гээд хөрөнгө, санхүүгийн асар их боломжтой ажилласан. 3-4 дахин их мөнгөтэй байсан. Мөнгө байсан, харин бодлого байгаагүй.Тэгэхээр мөнгө дангаараа бус, харин сайн бодлого, мөнгө хоёр хосолж байж хөгжлийг бүтээдэг, эдийн засгийг өсгөдөг нь эндээс харагдана. Өөрөөр хэлбэл, өнөөгийн хямрал бол бодлогогүйн уршиг, бодлогын алдаанаас үүдэлтэй. Дэлхийгээс хамааралтай биш, ихэнхдээ бидний бодлогын алдаанаас үүдэлтэй хямрал юм. Хямрал бол хаана ч, аль ч улсад “урилгагүй зочин” байдаг. Харин Монголд урилгаар ирлээ. Ямар ч улс орон хямралыг зорьж олдоггүй, хямрал өөрөө л ирдэг юм. Харин манай улс энэ удаа хямралыг хайж яваад, зорьж оллоо.
Бодлого бол нэг талаас зорилго, бас маршрут. Улс орон бодлогогүй байна гэдэг бол хөгжих зорилгогүй, хөгжилд яаж хүрэх “газрын зураг”-гүй байна гэж би зүйрлэх дуртай. Бодлогогүй бол газрын зураггүй уртын аялалд гарсантай адил. Харин бодлого байгаад түүнийгээ уламжлахгүй, залгамж чанарыг нь хадгалахгүй, мөрдөхгүй байна гэдэг нь аяллын замд төөрчихөөд цүнхэнд бэлэн “газрын зураг”-аа үзэхгүй явсаар илүү хол төөрч мунгинахтай л адилхан.
Хоёрт, улс орныг хөгжүүлэх, эдийн засгийг удирдах бодлого бол шөнө зүүдэлснээ өглөө нь шууд хэрэгжүүлэхтэй адилгүй. Улс төрийн намууд улс орныг хөгжүүлэх бодлогоороо сонгуульд өрсөлддөг. Тэр нь сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр. Сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр бол улс орныг хамгийн багадаа дөрвөн жил хөгжүүлэх, цаашид тогтвортой хөгжлийн суурийг тавих бодлого юм. Тэгэхдээ энэ бодлого нь сонгуулийн санал авах төдийхөнд зориулагдсан, популист маягтай, судалгаагүй байж болохгүй. Шинжлэх ухаанч, мэдлэгт суурилсан, олон жилийн тооцоо судалгаагаар баталгаажсан, тэгээд мэргэжлийн хүмүүсийн боловсруулсан, яалт ч үгүй зөв замд, хөгжилд хөтлөх баримт бичиг байх ёстой. Өнөөдөр бидэнд, Монгол Улсад тийм л “замын зураг” хэрэгтэй байна. Тэгээд тэр замын зургийнхаа үзэл санааг нь аль ч нам засгийн эрх барьсан хөнддөггүй, хэрэгжүүлдэг байвал улс орон хөгжиж олон түмний амьдрал сайжирна. Хэрвээ тийм “замын зураг”-аа гаргаж чадвал мөнгө бол хоёр, гуравдугаар асуудал. Харамсалтай нь өнөөдөр засгийн эрх барьж байгаа намуудад ийм “замын зураг” алга.
Уг нь энэ “замын зураг” -ийг зурахад бүх өгөгдөхүүн нь бэлэн байгаа юм. Жишээ нь, Дэлхийн эдийн засгийн форумын өрсөлдөх чадварын судалгаагаар бидний сул талуудыг маш тодорхой хэлээд өгсөн байгаа. Дэд бүтцийн хөгжлөөрөө 140 орноос 112-т, макро-эдийн засгийн орчноороо 133-т, санхүүгийн зах зээлийн хөгжлөөрөө 125-д, аж ахуйн нэгжүүдийн хөгжлөөрөө 113-т байна. Бидний өмнө тулгарч байгаа маш олон асуудал байгаа ч эдийн засгийн өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлье гэвэл эхний ээлжинд эдгээрийг шийдэх бодлогоо гаргах нь зүйтэй. Дахиад хэлэхэд эдгээр асуудлыг мөнгө цацаж шийдэх биш бодлогын орчныг нь сайжруулах аргаар шийдэх учиртай. Тухайлбал, дэд бүтцээ сайжруулахын тулд дан ганц засаг төр нь гаднаас зээл авах биш хувийн хөрөнгө оруулалтыг эрчим хүч, зам тээврийн салбарт хэрхэн татах вэ гэсэн бодлогоо тодорхой болгох ёстой.
Нийгмийн салбарт НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрийн Хүний хөгжлийн индекс, бизнесийн салбарт Дэлхийн банкны Бизнесийн орчны индекс гээд олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн ийм индекс хэд хэд байгаа. Тэдгээрийг ашиглаад шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн тоон үзүүлэлтээр хэмжигдэхүйц “замын зураг”-аа тэргүүлэх ач холбогдолтой салбар тус бүрээр гаргаж авах нь бодлоготой болж байгаагийн хамгийн тод илэрхийлэл байх болно. Цээжний бангаар, нэг удаагийн сонгуулийг аргалж өнгөрөөдөг үе Монгол Улсын хувьд дууссан. Цаашаа энэ арга барилаараа явбал бид дэлхийгээс хоцорно, байран дээрээ л баахан хий эргэнэ. Одоо бидэнд мэдлэгт суурилсан эдийн засаг, бодлогын судалгаа, хөгжлийн тогтвортой цогц, цуврал бодлого хэрэгтэй.
Гуравт,бодлого маань өөрөө тодорхой зорилго, зорилттой байх ёстой бөгөөд Ардын намаас дэвшүүлж тавьдаг стратегийн зорилт нь нийгэмд чинээлэг дундаж давхаргыг зонхилох давхарга болгоход оршино. Гарааны ижил тэгш нөхцөлийг хүн болгонд боловсрол, эрүүл мэндийн тогтолцоо зэргээр олгож зах зээлийн өрсөлдөөний шуурганд барьц алдсан иргэддээ хэрэгтэй тусламжийг нь хэрэгтэй цаг үед нь өгч байх ёстой юм. Тийм ч учраас эдийн засгийн хөгжлийн тухай ярихдаа манай нам заавал нийгмийн салбарын бодлого, орон нутгийн хөгжил, олон нийтийг хямд орон сууцаар хангах бодлоготой уялдуулж ярьж хийх ёстой. Манай намаас эхлүүлсэн Хүний хөгжлийн сан, Кембриджийн сургалтын хөтөлбөр, Монгол мал хөтөлбөр, Таван толгойн 1072 хувьцаа, Хөрөнгийн биржийн шинэчлэл, Орон сууцны зургаан хувийн зээл зэрэг санаачилга нь чинээлэг дундаж давхаргыг нийгэмд зонхилох давхарга болгох бодлогын илэрхийлэл байсан. Эдгээр санаачилгыг улам баяжуулж цаашид хэрэгжүүлэх арга замыг боловсронгүй болгох нь зүйтэй гэж бодож байна.
Дөрөвт, энэ бүхнийг хийхийн тулд бид өөрсдийн сэтгэхүйгээ өөрчлөх ёстой болоод байна. Бидний өвөг дээдэс дэлхийн талыг эрхшээлдээ оруулж явсан агуу хүмүүс. Гэхдээ өнөөдөр энэ бол түүх. Бид цаг үргэлж энэ түүхээрээ бахархана. Харин 800 жилийн дараа энэ түүхээр амьдрах гэж зүтгэж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, цаашид хөгжихийн тулд дэлхийн дүрмээр тоглож байж дэлхийн Монгол байх юм байна гэдэг оюун санаа, сэтгэлгээнээс бидний хөгжил эхэлнэ гэдгийг хүн бүр хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Энэ санаагаа би өмнө хэлж байсан ч өнөөдөр дахин нэг давтах нь зүйтэй гэж бодлоо.
Дэлхийн Монгол гэсэн сэтгэлгээтэй, шинжлэх ухаанч бодлоготой, бодлого нь өөрөө хүнээ дээдэлсэн байх юм бол засаглал зөв болж, өнөөгийн энэ хүндрэлийг бид хамтдаа даван туулж чадна гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна.
Анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалаа.
УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэлтэй Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийн төслийн талаар ярилцлаа.
-Өнгөрсөн баасан гаригт УИХ-ын чуулганаар Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай болон холбогдох бусад хуулийн төслүүдийн хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцсэн. Та уг төслийн байнгын хорооны санал, дүгнэлтийг танилцуулж байсан. Энэ хууль ямар учир, агуулгатай юм бэ?
-Эрүүгийн хэрэг гарвал Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх хуулиар шийднэ. Эрүүгийн зөрчил биш энгийн зөрчил гаргасан тохиолдолд Зөрчил шалган шийдвэрлэх хуулиар шийднэ. Жишээ нь, авто машинаа жолооны үнэмлэхгүй жолоодох зөрчил гаргадаг. Эсвэл хог хаягдал зөвшөөрөлгүй хаяснаар Хог хаягдлын тухай хуулийг зөрчдөг. Энэ мэтээр хүмүүс өдөр тутмын амьдралдаа бусад хуулиудыг зөрчиж байдаг. Тэр зөрчлүүдийг урьд нь хууль болгоных нь ар талд тодотгож оруулдаг байсан. Тухайлбал, Усны тухай хуулийг зөрчсөн тохиолдолд ийм хариуцлага хүлээлгэнэ, Байгаль орчны тухай хуулийг зөрчсөн этгээдэд тийм хариуцлага хүлээлгэнэ гээд хууль болгоных нь ард ингэж оруулдаг байсан. Тэр бүх зөрчлүүд нь тусдаа нэг хуультай. Энэ зөрчлүүдийг яаж шалгаж шийдвэрлэх вэ гэдэг процессынх нь хуулийг одоо хэлэлцэж байгаа юм. Хэн нэг иргэн Тамхины тухай хуулиар зөрчил гаргалаа гэхэд тэр хүн дээр эрх бүхий албан тушаалтан буюу зөрчлийг шалгах ёстой цагдаа, мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар очоод яаж харьцах вэ, зөрчлийг хэрхэн таслан зогсоох вэ, яаж торгууль ногдуулах вэ, яаж үнэмлэх бичиг баримтыг нь хураах вэ гэдэг нь энэ хуулиар зохицуулагдаж байгаа юм. Би энэ хуулийн нэг зүйл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байна. Энэ хуулийг хийхдээ цагдаагийнхан ч гэдэг юм уу тэр эрх бүхий байгууллагын ажилтнууд зөрчил гаргасан хүний бичиг баримтыг нь хурааж авах эрхтэй, бүр эд хөрөнгийг нь битүүмжилж хурааж авах эрхтэй болчих гээд байгаа шүү дээ. Энэ эрхийг яаж хэрэгжүүлэхийг нь маш дэлгэрэнгүй заачихсан байгаа байхгүй юу. Тэгсэн мөртлөө жишээлбэл, хүн жолооны үнэмлэхээ хураалгалаа гэхэд хураалгасан бичиг баримтаа яаж буцааж авах вэ гэдэг нь хууль дээр байдаггүй юм.
-Ийм тохиолдол маш их гардаг?
-Харин тэрийг нь байлгах ёстой гэдэг дээр л би үг хэлээд байгаа байхгүй юу. Байнгын хороон дээр энэ талаар үг хэлсэн, анхны хэлэлцүүлэг дээр ч Ажлын хэсгээс санал орж ирэхгүй бол хажуугийн санал гаргахад ч бэлэн байна.
Хэрвээ иргэн жолооны үнэмлэхгүй замын хөдөлгөөнд оролцож байвал эсвэл замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчиж буруу яваад жолооны үнэмлэхээ цагдаад хураалгахад, хураасан тэр бичиг баримтыг цагдаа хаана аваачиж тавих вэ гэдэг нь энэ хуульд байхгүй байгаа. Хураалгасан гэх бичиг баримт цагдаагийн халаасанд яваад байх юм уу, хаана байх юм бүү мэд.
-Уг хуулийн төслөөр зөрчлийг гэмт хэргээс нэлээд зааглаж тодорхойлж өгөх юм билээ?
-Гэмт хэрэг гэж юу вэ гэдгийг Эрүүгийн хуулиар тодорхойлно. Зөрчил гэж юу вэ гэдгийг Зөрчлийн тухай хуулиар тодорхойлно. Зөрчлийн тухай хууль нь бас тусдаа хэлэлцэгдэж байгаа. Харин Зөрчлийн хуульд заасан зөрчлийг гаргасан тохиолдолд хууль хяналтын байгууллагын ажилтан, зөрчил гаргагч этгээд хоёр яаж харьцах вэ гэдгийг Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар зохицуулах гээд байгаа юм.
-Уг хуулийн төсөлд хүнийг хэн болохыг нь тогтоох зорилгоор зургаан цагаас илүү хугацаагаар саатуулахгүй байхаар тусгасныг хүний эрхийн чиглэлээр ажилладаг хүмүүс онцолж байх юм?
-Эрүүгийн хэргийн сэжигтнийг цагдан хорих, зөрчил гаргасан буюу архи согтууруулах ундаа хэрэглэсэн хүний ар гэрийг олж, таньж тогтоох хоёр өөр л дөө. Цагдан хорих тухай асуудал ямар байх ёстой вэ, тэр асуудлыг яаж зохицуулах вэ гэдгийг Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх тухай хуулиар зохион байгуулна. Зөрчлийн тухай хуулиар хүнийг хэн болохыг тогтоогоод гэр оронд нь хүргэж өгөх юм уу, ихэнхдээ өөрийгөө хэн болохыг мэдэхээ байчихсан согтуу хүмүүс л зөрчил гаргасан этгээд болчихсон явж байдаг байхгүй юу. Тэр тохиолдлыг хэлж байгаа юм, зургаан цаг хүртэлх хугацаа гэдэг нь. Өөрөөр хэлбэл согтуу хүнийг эрүүлжүүлэх газар хонон өнжин байлгахгүй гэсэн утга л даа.
-Манайд ямар зөрчилтэй холбоотой гомдол хамгийн их гардаг юм бэ?
-Цагдаа замын хөдөлгөөний зөрчил гаргасан хүний жолооны үнэмлэх юм уу бичиг баримтыг хураагаад авчихдаг. Тэгтэл тэр бичиг баримтыг хаана аваачиж өгөхийг мэдэхгүй, нөгөө хүн нь хаанаас очиж үнэмлэхээ авахаа мэдэхгүй байх тохиолдол байнга гардаг. Зөрчил гаргасан этгээд зөрчлөө арилгачихаад бичиг баримтаа авъя гэхээр хаана очихоо мэддэггүй байдал хамгийн их гардаг байхгүй юу. Зүй нь яах ёстой вэ гэхээр цагдаа бичиг баримтыг нь шалгалаа, зөрчил гаргасан бол торгуулийн хуудас бичлээ. Маргааш ажлын цагаар тийм дансанд тушаагаарай, дахиж битгий зөрчил гаргаарай гэж зөвлөчихөөд явуулмаар байгаа байхгүй юу. Гэтэл манайхан ихэвчлэн яадаг вэ гэхээр торгуулиа ч олигтой бичихгүй, бичиг баримтыг нь хурааж авахыг урьтал болгоод байдаг.
Энэ хуульд одооны ийм түгээмэл дутагдлыг арилгаж л оруулж ирэх ёстой. Хуулийн төсөл дээр бичиг баримт хурааж авна гэдэг нь хуучнаараа мөртлөө хураалгасан бичиг баримтаа авахын тулд шүүхийн байгууллагаар явах хэмжээний тийм түвэгтэй зохицуулалт орж ирж байна. Юун шүүхээр явах, торгуулиа төлчихөөд л цагдаагаас бичиг баримтаа аваад салмаар байна ш дээ. Бичиг баримтаа хураалгахгүй торгуулиа л төлмөөр байна шүү дээ.
Гэтэл заавал бичиг баримт хураана, торгуультай холбоотой ямар нэгэн маргаан гарвал шүүх дээр очно гэх мэтээр зөрчлийг шийдвэрлэж байгаа явц нь жаахан хүндэрч байгаа юм уу даа гэсэн зүйлүүд ороод ирчихсэн байгаа юм. Эсвэл эд хөрөнгө хураана гэж байгаа юм. Эд хөрөнгө гэдэг нь машин л даа. Гудамжинд машинаа буруу байрлууллаа гээд машиныг нь ачаад явчихна гэдэг чинь томоохон эд хөрөнгийг нь аваад явчихаж байгаа гэсэн үг. Хүний эд хөрөнгө хураана гээд энэ хуульд тусгачихсан байгаа. Хүний эд хөрөнгө, бичиг баримт хураах, данс хаах гэдэгт бид анхаарлаа маш сайн хандуулах ёстой. Яагаад гэвэл хүний хууль ёсоор олж авсан эд хөрөнгө, бичиг баримтыг шууд авах гээд байна шүү дээ. Үүнийг чинь хурааж авлаа гэсэн баримт өгөхгүйгээр л авах гээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр тэр нь өөрөө хуулийг хэрэгжүүлэх хамгийн ноцтой үйлдэл. Иргэн хүн тэгж ноцтой, өөртөө хүндрэл үүсгэхгүйгээр, хураалгахгүйгээр зөрчлөө яаж арилгаж болох вэ гэдгийг энэ хуульд сайн зааж өгөх хэрэгтэй. Яаж ч бодсон иргэн, цагдаа хоёр үргэлж шүүх рүү гүйгээд байхыг бодохгүй.
Торгох систем, юмыг хурааж авах систем, хүний хууль ёсоор олж авсан эд хөрөнгөд халдах энэ бүхнийг болно оо гээд хуульдаа заачихсан бол халдсан тохиолдолд иргэн юмаа бушуухан ингэж олж авна гэдгийг давхар зааж өгөх ёстой.
Цагдаа иргэний жолооны үнэмлэхийг аваад хармаалчихдаг. Тэр цагдаа аль хэлтэст тэр бичиг баримтыг аваачиж өгөх эсэх нь мэдэгддэггүй. Би тэр хэлтсийн тийм цагдаа, маргааш төдөн цагаас ирж бичиг баримтаа аваарай гэж хэлдэггүй. Хэрвээ шөнийн цагаар бичиг баримтаа хураалгасан бол цагдаагийнхаа царайг танихгүй, жаахан халамцуухан явсан бол хэнд бичиг баримтаа өгөөд явуулсныг бүү мэд л болно. Энэ тохиолдолд тухайн зөрчил гаргагч этгээд хаана очиж бичиг баримтаа олж авах вэ гэдгийг хуулин дээрээ тодорхой заах ёстой. Хүмүүсийн хийх дараагийн үйлдлүүд нь тодорхойгүй байгаа байхгүй юу. Юмаа хураалгасан хүн дараа нь яах вэ гэдэг нь тодорхой байх ёстой. Дараа нь зөвхөн шүүх дээр л очих юм шиг тийм зүйл харагдаж байгаа юм.
-Тухайн иргэн зөрчил гаргав уу, гэмт хэрэг үйлдэв үү гэдгээ яаж ялгаж салгаж ойлгох вэ. Гэмт хэрэг хийчихлээ гээд яваад байтал тэр нь зөрчил болж таарсан тохиолдол олон байна шүү дээ?
-Энэ хуулийг хэрэгжүүлэхээс өмнө Зөрчлийн тухай хууль гараад, тухайн хуулийг иргэдэд маш сайн сурталчлах хэрэгтэй. Яавал Байгаль орчны хуулийг зөрчиж байгаа юм, яавал Хог хаягдлын тухай хуулийг зөрчиж байгаа юм, яавал Архидан согтуурахтай тэмцэх хуулийг зөрчөөд байгаа юм, яавал замын хөдөлгөөний дүрмийг зөрчөөд байгаа юм гэдэг дээр Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн хууль хоёрынхоо ялгаа заагийг гаргасан сурталчилгаа хийх хэрэгтэй л дээ. Зөрчил гаргасан тохиолдолд түүнийг хурдан арилгах, торгууль тавьсан тохиолдолд торгуулиа төлөөд бичиг баримтаа хурдан аваад нийгэм, эдийн засгийн харилцаандаа хурдан орох тэр гарцуудыг нь маш сайн гаргаж өгөх хэрэгтэй.
Иргэн зөрчлөө маш хурдан арилгаад, яавал хурдхан шиг зөрчилгүй иргэн болох вэ гэдэг нь эл төсөлд бага сууж өгсөн юм билээ. Харин зөрчлийг яаж барих уу, баримтжуулах уу, юмыг нь яаж хураах вэ гэдгийг сайн оруулж өгсөн байна лээ. Иргэнд түвэг багатай, төр иргэн хоёрыг баримттай, бичгээр холбож соёлтой байдлаар зөрчил шийдвэрлэх механизмууд сайн орж ирээсэй гэж бодож байгаа. Тэрийг нэмж оруулж ирэхэд Ажлын хэсэг ажиллах хэрэгтэй байна.
-Манайд зөрчил гаргасан иргэний бичиг баримтыг нь хураагаад торгож орхидог. Гэтэл гадны оронд иргэнээ торгохыг яаравчилдаггүй, дахин ийм алдаа гаргахгүйг сануулдаг нь түгээмэл байдаг?
-Гадны орнуудад нэгдүгээрт сануулга өгдөг. Сануулгаа бичгээр өгчихдөг. Хог хаягдлын тухай хуулийг зөрчсөн газарт танай хог хаягдалд ийм зөрчил байна шүү гээд хогийн саван дээр нь шар цаас наачихдаг. Тухайн зөрчлөө дахин давтвал улаан хуудас наана. Гурав дахь зөрчлөө гаргангуут торгуулийн хуудас наачихдаг. Тэр торгуулиа төлөхгүй бол шүүхэд өгчихдөг. Сануулга, бас дахин сануулга. Иргэнээ л зөрчилгүй иргэн болгохын төлөө байгаад байгаа болохоос биш юмыг нь хурааж авах нь нэгдүгээр зорилго нь биш байгаа юм.
Замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчсөн жолооч нарыг торгоод л явчихдаг. Түүнээс биш бичиг баримтыг нь ерөөсөө хурааж авдаггүй. Хэрвээ удаа дараа торгуулиа төлөөгүй бол харин шүүхэд өгчихдөг.
УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Монгол Улсын 2015 оны төсвийн тодотголын хоёр дахь хэлэлцүүлгийг хийж дуусган завсарлалаа.
Төсвийн тодотголтой холбоотойгоор цалинг бууруулах асуудал дэмжлэг хүлээсний зэрэгцээ нефтийн бүтээгдэхүүний үнийг улсын хэмжээнд жигд тогтоох санаачлагыг УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга С.Бямбацогт гаргаад байна. Засгийн газар 2015 оны төсвийн тодотголыг өргөн мэдүүлэхдээ нефтийн бүтээгдэхүүний ОАТ-ыг нэмэгдүүлэхээр оруулж ирсэн юм.
Тэрээр саналаа ийн тайлбарлав. “АИ- 92 шатахууны үнэ ОХУ-д 1100 төгрөгийн үнэтэй байхад, Улаанбаатар хотод 1660 төгрөгийн үнэтэй байна. Харин төвөөс алслагдах тусам үнэ улам өсч Дорнод 1880 төгрөг, Ховд аймагт 2100 төгрөгийн үнэтэй байна. Сүүлийн нэг жилд 1 тн шатахууны хилийн үнэ 1380 ам.доллараас- 580 ам.доллар болтол хямдарсан. Нефть импортлогч компаниуд 5-8 хувийн ашигтай ажиллаж ирсэн бол өнөөдөр 13 хувийн ийн ашигтай ажиллаж байна. Ийм учраас Засгийн газар нефтийн ОАТ-ыг нэмэхийн оронд шатахууны компаниудтайгаа тохирч 13 хувийн ашгийг 6.5 хувь болгож бууруулаад литр тутамд 200 төгрөг хямдруулж тэр зөрүүгээр алслагдсан бүсийн шатахууны үнийг Улаанбаатар хоттой ижил түвшинд тогтоох боломж байна. Ингэж эдийн засгийн хямралтай үед ард иргэддээ суурь үнийг нь хямдруулах замаар боломж олгоё. Үүнийг судлаач” гэсэн юм.
Үдээс хойшхи чуулганы нэгдсэн хуралдаан 14.00 цагаас үргэлжилж, Өршөөлийн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэнэ. Эл асуудлыг өнгөрсөн пүрэв гаригт УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх үед УИХ дахь МАХН-МҮАН-ын Шударга ёс эвслийн бүлэг завсарлага авсан. Завсарлагын хугацаа өнөөдөр албан ёсоор дуусаад байгаа.
Уул уурхайн яамны ээлжит “Ил тод уул уурхай” хэвлэлийн хурал боллоо. Хуралд Уул уурхайн сайд Р.Жигжид, Газрын тосны газрын дарга Г.Өлзийбүрэн нар оролцов. Гацууртын орд болон газрын тосны бүтээгдэхүүний нөөцийг шинэчилсэн талаар онцлон мэдээллээ.
Гацууртын ордын төрийн эзэмшлийн хувь тогтоох тухай тогтоолын төслийг энэ сарын 23-ны өдөр УИХ-д өргөн барьжээ. Р.Жигжид сайд “Гацууртын ордыг эдийн засгийн хямралтай энэ үед ашиглах шаардлагатай. 50 тонн баталгаат алтны нөөцтэй, ашиглалтад хамгийн сайн бэлтгэгдсэн орд” гэдгийг тодотгож байсан. Уг ордын ашиглалт эхэлснээр үйл ажиллагааны нийт зардал нь 1 тэрбум гаруй ам.доллар бөгөөд улсын төсөвт татвар, төлбөр хэлбэрээр 433.6 сая ам.доллар төвлөрөх юм байна. Гацууртын алтны үндсэн ордын төрийн хувь хэмжээг 34 хувь байхаар тогтоосон. Харин тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь ашигт малтмалын нөөц ашигласны тусгай төлбөрийг 3 хувь байхаар тохироод байгаа аж.
Засгийн газрын хуралдаанаар ирэх онд газрын тосны бүтээгдэхүүний нөөц бүрдүүлэх аж ахуйн нэгжийн нэрсийн жагсаалт, бүтээгдэхүүний нэр төрөл, хэмжээг шинэчлэн баталжээ. Ингэснээр газрын тосны бүтээгдэхүүний худалдаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компанийн нөөцийг 84.720 тонн буюу 30 хоногийн хэрэглээтэй тэнцэх хэмжээнд хүргэхээр тогтоосон байна.
Есдүгээр сарын байдлаар Ашигт малтмалын газар нийт 33.1 тэрбум төгрөг улсын төсөвт төвлөрүүлжээ. Харин Газрын тосны газар нийт 132.4 тэрбум төгрөг төвлөрүүлсэн аж. Ингэснээр Уул уурхайн сайдын багцын орлого 165.5 тэрбум төгрөг улсын төсөвт төвлөрсөн байна.
Өнгөрсөн сарын 29-ны өдрийн байдлаар улсын хэмжээнд ердийн хэрэглээний 43 хоногийн нөөцтэй байгааг “Ил тод уул уурхай” хэвлэлийн хурлын үеэр танилцуулж байсан. Харин энэ сарын 27-ны байдлаар улсын хэмжээнд дунджаар ердийн хэрэглээний 46 хоногийн газрын бүтээгдэхүүний нөөцтэй байгаа юм байна. Үүнээс А-80 автобензин 57, Аи-92 автобензин 52 хоногийн нөөцтэй байгаа аж. Мөн дизелийн түлш 25, ТС-1 онгоцны түлш 48 хоногийн нөөцтэй байгаа аж.
Газрын тосны худалдаа эрхлэх тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компаниуд нийт дүнгээр 83,350 тонноос доошгүй хэмжээний нөөцтэй байх үүрэг хүлээсэн байдаг. Харин Засгийн газрын энэ сарын 20-ны өдрийн хуралдаанаар компанийн нөөцийг 84,720 тонн буюу 30 хоногийн хэрэглээтэй тэнцэх хэмжээнд хүргэхээр тогтоожээ. Мөн ирэх онд газрын тосны бүтээгдэхүүний компанийн нөөц бүрдүүлэх аж ахуйн нэгжийн нэрсийн жагсаалт, бүтээгдэхүүний нэр төрөл, хэмжээг шинэчлэн баталжээ.