Month: May 2015

Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч, урлаг судлалын ухааны доктор С.Соронзонболд нэг удаа “Монголын найрал хөгжмийн сэтгэлгээ XIII зуунд хөгжлийнхөө оргилд хүрч, Европын сонгодог дуурь, балетын үндэс суурийг тавьж, XX зуунд тэдгээрийг дахин сэргээсэн юм” гэж хэлэхэд нь манайхан юмыг заримдаа хэтэрхий даваадуулах юм даа гэж бодож билээ. Гэхдээ энэ үзэл бармт­лалыг Европын эрдэмтэн бас хөндсөн байдаг гэж тэрбээр хэлсэн юм. Монголын соёлын түүхийн ботиудыг харж байхад Хубилай хааны ордонд 500 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байсан тухай зэрвэсхэн мэдээлсэн байдгаас өөр энэ талаар ямар ч тодорхой баримт сэлттэй ном зохиол тааралдаж байсангүй л дээ. Тэгээд л гайхаж, дотроо шоолонгуй сонсоод өнгөрсөн хэрэг. Гэхдээ Соронзонболд гуайн өөрийнх нь зарим бүтээлүүдээс бидний өдөр тутам сонсч дадсанаас их өөр эгшиглэгээний ой санамж сонсогдоод байдгийг санаад судалгааны номыг нь олж уншсан юм. “Монголын хөгжим-XIII зуун” гэдэг нэртэй ном. Бидний жирийн сонсогчид тэмдэглэгээ тэмдэгтүүдээс нь авахуулаад хөгжмийн онолын нарийн ширийнийг нь ойлгохгүй ч ингэхэд тэр 500 хүнтэй оркестр нь ямар байсан юм бэ, энэ уртын дуу чинь яагаад хүний сэтгэлийг тэгтлээ их ховсоддог юм, хөгжим яг хаанаас эхлэн дуугарч хүний зүрх сэтгэл, уураг тархинд тийм хүчтэй үйлчилдэг юм бол гэхчлэн бодогддог сониуч зантай хүмүүст их сонирхолтой ном л доо. Энэ номд жишээ нь, Бетховен, Моцарт хоёр хөгжмийг хэрхэн мэдэрдэг байсан тухай өөрсдийнх нь захианаас иш татсан нь:

Бетховен “Та нар яаж хөгжим зохиодог тухай асууж болно. Аливаа хөгжмийн санаа уриагүй дуудаагүй байхад сэтгэлд буугаад ирнэ. Эдгээрийг би байгаль орчинтойгоо харьцаж байхдаа олж мэдэрнэ. Миний оюун ухаанд ноотолж тэмдэглээгүй л болохоос биш хөгжмийн эгшгүүд хүрхрээ мэт нүргэлдэг” гэжээ. Харин Моцарт нь “Өглөө юм уу үдэш бодолд автагдан зугаацах, нойр хүрэхгүй сэтгэл сэвэлзэх үед янз бүрийн аялгуу санаанд маш түргэнээр эргэлддэг. Хаанаас ямар замаар ирдгийг би огтхон ч ойлгодоггүй. Харин тэдгээрээс өөрт таалагдах аялгууг сонгож, улмаар түүнийгээ засаж боловсруулна. Хэрвээ хэн нэгэннадад саад болохгүй бол миний сэтгэлд хөгжим гал шиг бадардаг” гэж нэгэн захиандаа бичсэн байдаг гэнэ. Одон орончид олон жилийн ажиглалтынхаа дүнд Санчир гариг хөгжмийн авиа эгшгийн дохиоллыг дэлхийд илгээж байдгийг тогтоожээ. Ингэж тогтоосныхоо үр дүнд тэд С.Бах өөрийн прелюди, фуга тэргүүт 24 зохиолынхоо нэгийг нь Бархасбадиас ирүүлсэн 25 цагийн мэдээллийг боловсруулан хураангуйлж бичсэнийг тогтоосон зэрэг олон сонирхолтой ишлэлүүдийг энэ номд өгүүлжээ. Одоо XIII зууны өвөг дээдсийнхээ найрал хөгжмийн сэтгэлгээг уг номоос эргээд сонирхъё. Хубилайгаас өмнө Мөнх хаан 1252 онд “Хөгжмийн хороо” гэж байгуулж байсан бол Хубилай 1260 онд асар том найрал хөгжмийг байгуулж түүнээ “Их хөгжмийн яам” гэж нэрлэжээ. Тэр нь 550 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй, тэр олон зуун хөгжимчнийг хэрхэн удирдахыг хүртэл заасан дэг жаягтай байжээ. Жишээ нь, бүрэнхийд яаж удирдах, гэгээтэйд яаж удирдах, харуй бүрийд зулын гэрэлд яаж удирдах гэхчилэн тийм нарийн. Юан улсын үед өмнө зүгийн чийглэг уур амьсгалтай газар морин хуурын царны арьс суларч хөг алдагддаг байсан учир тухайн газар орны цаг агаарт тохиромжтой хөгжмийн зэмсгүүдийг сонгож, төрийн ёслолын зохиолуудыг тоглуулдаг байжээ. Оркестрын­хоо дуугаралтыг тэнцвэржүүлэхийн тулд эзэлсэн улс орнуудынхаа хөгжмийн зэмсгүүдийг өөрийн үндэсний хөгжимтэй хослуулж, өргөжүүлснээр 550 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй олон улсын Их найрал хөгжмийг бий болгосон байна. Ингэснээр хөгжмийн зохиолчид, удирдаачид, бүжиг дэглээчид, найруулагчид маш нарийн дэг журам, онолын дагуу ажиллаж монгол хөгжмийн сэтгэлгээг шингээсэн хэдэн зуун бүтээлийг шинээр зохион туурвижээ. Тэдгээр нь 1-84 ангитай зохиолууд байсан бөгөөд найрал хөгжмийн удирдаачийг “дохиурчин”, хөгжмийн зохиогчдыг “эгшиг зохиогч” гэдэг байсан байна. “Хубилай хааны ордны хөгжмийн зэмсэг дотор нэг, гурав, тав, долоо, ес, 14 чавхдастай ятга байсан гэх зэргээр эх сурвалжуудад янз бүрээр тэмдэглэсэн байдаг. Тиймээс тэр үеийн Монголын хөгжмийн хөг тогтолцоог гурав, тав, долоо, есөн чавхдастай төрийн ятганаас тодруулах бололцоотой. Тэр байтугай, ятгыг монгол хөг ая данд нийцүүлэн бүтээгээгүй гэж үзэх үндэс харагдахгүй байгаа юм. Энэ оркестрын гол цөм нь ятга байсан” гэсэн дүгнэлтийг С.Соронзонболд гуай энэ номдоо хийсэн байдаг. Энэ номд өрнө дорнын судлаач эрдэмтэд хөгжмийн ая эгшгийн үүслийг өөр өөрсдийнхөөрөө хэрхэн үздэг тухай товчхон өгүүлсэн байхаас гадна зохиогч монгол хөгжмийн сэтгэлгээг ойлгохын тулд түүхэн баримт мэдээлэл, уламжлалт хөгжим, монгол домог, монголчуудын дүрслэх урлаг дахь хээ чимэглэлийн урлагийг нарийн судлах шаардлагатай гэж үзсэн байсан… Энэ ном их эртний баримтуудыг гаргаж тавьсан учраас уншихад зарим талаар төвөгтэй юм шиг боловч их сонирхолтой ном шүү.

Н.ПАГМА

Анагаахын дээдэд 36 жилийн өмнө Цэргийн тэнхим байгуулж байжээ. Яагаад ийм тэнхим байгуулах болов гэхээр 1979 онд Варшавын гэрээний орнууд цэргийн кадар офицеруудыг өргөтгөн зохион байгуулах шийдвэр гаргасан түүхтэй. Уг шийдвэрийг үндэслэн Сайд нарын зөвлөлийн тогтоолоор МУИС, Анагаах ухааны дээд сургууль болон бусад их, дээд сургуулиуд дээр Батлан хамгаалах яамны офицеруудыг өргөтгөн зохион байгуулж эхэлжээ. Үүний дагуу анагаахын эмчилгээний факультетэд 1979, 1980, 1981, 1982 онд жилд 25 эмчийн элсэлт авч нийт 100 цэргийн эмчийг “Цэргийн тусгай эмнэлгийн зохион байгуулалттай мэргэжилтэн”-ээр төгсгөжээ. 1981-1987 онд суралцан төгссөн ангийнхныг нь энэ удаад “Нэг ангийнхан” буландаа онцолж байна.

Ангийн дарга, хурандаа Р.Даваадорж “Манай анги дэгжин сэргэлэн охидоор дүүрсэн анагаахын сургууль дотор зөвхөн хөвгүүд суралцдаг “Цэргийн” гэх тодотголтой содон анги байлаа. Ангийн багшаар Цэргийн тэнхимийн Тактикийн багш гялалзсан шинэхэн дэслэгч Г.Баатархүү ажилладаг байв. Манай ангийнхан эхэндээ сайн гэж цөөхөн дуудуулж байсан ч яс сайт яван чангардаг гэгчээр анги ахих тусмаа хичээлдээ сайжирч төгсөх ангийнхаа шалгалтдаа курстээ толгой цохиж байлаа. Манайхан их шооч хөгжилтэй залуучууд байлаа. Баруун монгол аялгуутай Д.Цээпил нэг удаа биеийн тамирын хичээл дээр ХБХБ гэж багшийн хэлснийг ойлголгүй мань эр “Ке багш аа, КаБаКаБа гэсэн чинь юу гэсэн үг вэ” гэж биднийг нирхийтэл инээлгэж байх вэ дээ” хэмээн дурсан ярина.

Тэрээр “Он цагийн урсгал, оюутан цагийн гэгээн мөрөөдөл, мэдэхийн төлөөх тэмцэл чармайлтын дунд олон шалгалт шүүлэг, даваа нугачаанд унаж бүдчин ялан дийлсээр 25 оюутнаас 13 нь хүний их эмч гэсэн эрхэм алдрыг хүртэн шинэхэн дэслэгч болцгоон Батлан хамгаалах яамны мэдэлд хуваарилагдан очиж байсан мөч саяхных юм шиг л санагддаг юм” гэлээ. Р.Даваадорж хурандаа сургуулиа төгссөнөөс хойш 28 жилийн хугацаанд зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүний эрүүл мэндийг сахин хам­гаа­лах үйлсэд тогтвор суурьшилтай ажиллаж цэргийн гэх тодотголоо орхиогүй яваа нөхдөөрөө бахархдаг нэгэн.

Дэд хурандаа Л.Дашцэрэн ангийнхныхаа нэрийг жирий­тэл нь биччихээд “Ангийн андуудын минь нэрийг орхив доо. “Анхны алхам” дээр гардаг шиг “Ингээд л миний нэр байдаггүй юм” гэж гомдоллох хүн гарах вий” хэмээн хошигнолоо. Н.Даваа­дорж, Д.Цээпил, Б.Мөнх­жаргал, О.Бат, Б.Доржпүрэв, Г.Гансүрэн, Ч.Гүрбазар, М.Болдбаатар, А.Амгаланбаатар, Ж.Жанчив, Р.Хишигжаргал, Х.Бямбаа, Л.Батсүх, Б.Энхжаргал, С.Энх­бурам, Р.Даваадорж, Ж.Алдаржав, Л.Гансүх, Б.Батсүх, Л.Дашцэрэн, Б.Баасандорж, С.Хүрэлсүх, Н.Батбилэг, Н.Батхуяг, С.Отгон­баатар нар цэргийн эмчийн ангид 1981-1987 онд нэг ангийнхан хэмээн дуудуулж, одоо ч бие биедээ дотно сэтгэлээр хандсаар яваа найзууд.

Оюутны зуны ажлаар Дорнод аймгийн Хэрлэн суманд орон сууц барьж, олон сайхан намрыг САА-д тариа хураалтанд оролцож бусад ангийнхантай хамт дуулалдан цэнгэлдэж шуугиантай явсан он жилүүд эдэнд бий. Эрчүүл болохоор тоглоом хатуу, биендээ хоч өгч, нөхөрсөг шог шүлгээр “цаашлуулна”. Тэр зангаа одоо ч тавьсангүй. ЭМШУИС-ийн 65 жилийн ойд зориулсан “Алтан гагнуур” номонд нэгнээ шоглохоо бас л мартаагүй аж. А.Амгаланбаатарыгаа,

“Хэнтийн Өмнөдэлгэр сумаас уяатай

Хорь Буриадын хэнхдэг задгай хархүү

Авицена эмнэлгээ алдарт хүргэх

Алсын хараатай бизнес хүү” гэсэн бол С.Энхбурамыг,

“Тугал нүдэн хөөрхөн Бурам

Туурга тусгаарласан эзэн Бурам

Номиун эмнэлгийн босс Бурам

Номыг дээдэлсэн эрхэм Бурам” гэжээ. С.Хүрэлсүхийгээ,

“Нүдээ аньж үзээгүй боксчин

Зүүдээ манах завгүй жижүүрлэнэ

Сэхээн амьдруулахын эмч Хүрлээ

Сэтгэл сайтай хүндтэй залуу” гэж түүнийг шүлэгт оруулсан бол өнөө Д.Цээпилийгээ,

“Күнээ корвоод Цээпил нэртэй

Ковд нутагтаа нэртэй эмч

Ка Ба Ка Ба Цээпил минь уу

Кентэй ч зүйрлэшгүй эрийн кугаркай” гэчихсэн байна. Л.Дашцэрэнг харин,

“Диско Дашка хоёр нэгэн цагт

Дэнжийн мянгыг хотолзуулж явлаа

По улсад мэргэжил дээшлүүлж

Мо улсдаа комиссын дарга боллоо” гэжээ. Энэ мэтээр нэг нэгэндээ дөрвөн мөрт олныг зориулжээ.

Анагаахын сургуулийнхан гэхээр 25 шижигнэсэн залуу жирийтэл сууж байхад хэн ч гайхна. “Юу вэ, баахан харчуул” гээд л харсан хүн болгон гайхдаг байж. Цэргийн хээрийн мэс заслын ангийнхан болохоор бусад ангийнхнаас өөр л дөө. Гэхдээ бусад курсийнхэнтэйгээ тун чиг элэгсэг. Дээд доод ангийнхан гэлгүй цэргийн мэс заслынхан бүгд л нэг ангийнхан юм шиг биендээ хандана. Хичээл дээр сууж байхад гэнэт түгшүүр өгөөд аль нэг цэргийн анги дээр аваачаад бэлтгэл хийлгээд бай буудуулаад эхэлнэ. Цэргийн хүн бол цэргийн л хүн. Бүтэн зургаан жилийн турш анагаах ухааныг судлангаа цэргийн эрдэмд суралцсан, байнгын бэлтгэлд байсан эрчүүл. Дайн байлдааны үед шархадсан цэргүүдээ хаана яаж нуух, анхны тусламжийг хэрхэн үзүүлэх, шархадсан цэргээ хүнд хөнгөнөөр нь хэрхэн ялгаад яаж хааш аваачиж хоргодуулах вэ гээд л бүгдийг онол, практик хослуулж заалгана. Хээрийн хамтарсан сургуулилтад оролцож дайн байлдааны үеийн орчинд орчихно. Энд тэнд бөмбөг тэсэрч дэлбэрч, нүүр нүд рүү шороо тоос орж, чих дөжрөм дуу чимээн дунд шархтанаа үүрээд гүйнэ.

Зун нь амарна гэж үгүй. Хээрийн сургуулилтад гарчихна. Намар нь намрын ажилд дайчлагдана. Есдүгээр сарын хоёрон гурван гэхэд ажилд яваад аравдугаар сарын сүүлчээр цаснаар л хотод орж ирдэг байж.

Төмс хураалтын үеэр эдний ангийн 25 харчуулыг нэг хоёроор нь салгаад л таваас зургаан эмэгтэй оюутныг дагуулаад талбай руу оруулчихна. Ганц эрэгтэй нь газраа гишгээд охид нь төмс хураана. Зах нь харагдахгүй төмсний талбай руу ороод л “Хэзээ дуусна даа” гэж санаа алдах ч дэргэдээ байгаа охидоосоо санаа зовоод ядрахаа умартан зүтгэнэ. Охидоо майхан, дулаан амбаартаа оруулцгаагаад өөрсдөө цементэн шалтай агуулахад унтана. Агуулахын тааз өндрийг хэлэх үү, жавар хургана. Хананы банзны завсраар цас хялмаалан орж ирнэ. Энэ үед ерөнхийдөө төмсөө хурааж дуусч таарна. Тэгээд л Улаанбаатарын зүг жолоо залцгаана. Ийм намрыг зургаантаа үзсэн болохоор эдний ангийнхны хувьд намрын ажил бол нандин дурсамжийнх нь цөм нь ч байж мэднэ. Төгсөлтийнхөө20 жилийн ойгоо 2007 онд сайхан хийжээ. Гэтэл ангийнхан нь “Хорвоогийн жамаар цөөрсөөр байна. Уулзах цагаа ойртуулцгаая” гэснээр төгсөлтийнхөө 25 жилийн ойг амжилттай зохион байгуулжээ. Цэргийн эмч нар буюу хээрийн мэс заслын ангийнхан биенээ “Оковны найзууд” гэцгээдэг юм байна. Оковны найзууд бүгд ажил төрөлтэй, өөрийн гэсэн бизнестэй болсон болохоор тэр бүр уулзаад байж амждаггүй ч утсаар байнга холбоотой байдаг гэсэн шүү.

Д.САРУУЛ