Month: April 2014

ДБЭТ-ын уран бүтээлчид дотоод хямралаа хөндсөөр, асуудлууд
үргэлжилсээр байна. Энэ талаар гоцлол дуучин Ч.Энхтайвантай ярилцлаа. Тэр­бээр Н.А.Римский-Корсаковын
нэрэмжит Олон улсын дуурийн залуу дуулаачдын VIII уралдааны тусгай байр, М.Глинкийн
нэрэмжит Олон улсын дуурийн дуулаачдын XXIII уралдааны дэд байр, шилдэг баритон
хоолой, С.Рахманиновын бү­тээлийг хамгийн сайн дуулсан тусгай шагнал,  Санкт-Пе­тер­бургт болсон Олон ул­сын дуурийн
дуулаачдын уралдааны гуравдугаар байр, Галина Вишневскаягийн нэрэмжит Олон улсын
дуурийн дуулаачдын уралдааны тусгай байр, “Байкаль” Олон улсын дуурийн дуулаачдын
уралдааны ОХУ-ын ардын жүжигчин Л.Лин­ховойн нэрэмжит тусгай шаг­нал, П.И.Чайковскийн
нэ­рэмжит Олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдааны IV байр, ОХУ-ын ардын жүжигчин
Надежда Обуховагийн нэрэмжит дуурийн дуулаачдын уралдааны дэд байрын шагналтай уран
бүтээлч юм.

-Саяхан “Кармен” дуурийг франц эх хэл дээр нь болголоо. Ер
нь огцом шинэчлээд байх юмгүй, байнга тоглодог дуурь шүү дээ. Та бүхэн хэрхэн ажиллав?

-“Кармен”-ыг
тайзных нь хувьд сэргээн шинэчилж, эх хэл дээр нь дуулсан. Дуурийг зохиогдсон эх
хэлээр нь дуулах нь дэлхий нийтийн жишиг юм. Тоглож байгаа бүх дууриудаа эх хэлээр
нь болгох ажил л үргэлжилж байна. Энэ утгаараа “Кармен” шинэчлэгдлээ. Найруулга,
тайз декораци ерөнхийдөө шинэ өнгө төрхөөр үзэгчдэд хүрсэн. Гаднаас франц хэлний
багш ирж хэллэг дуудлага зэрэг дээр ажилласан нь үр дүнтэй болсон. Найруулгын тал
дээр сайнтай муутай шүүмжүүд цөөнгүй гарсан. Ер нь тайз, найруулга бол ямар ч байж
болно л доо. Манай ихэнх дуурь дал наяад онд тавьсан анхны тавилтаараа байгаа. Найруулагч
Л.Эрдэнэбулган гуайн найруулга л яваад байгаа. Сүүлд Г.Эрдэнэбаатар найруулагчийн
тавьсан жүжгүүд ч мөн тэр найруулгаараа явж байна. Харин сая арван жилийн өмнө гадны
найруулагчийн тавьсан, хэд тоглоод орхигдсон “Дон Жуан” дуурийг Австриас найруулагч
ирж найруулсан. Ер нь хамгийн гол нь найруулга л байдаг. “Дон Жуан” бас л сайнтай
муутай янз бүрийн шүүмж яриа дагуулж байна. Маш их хөдөлмөр зарж, давчуу хугацаанд
хийсэн. Үндсэндээ театрын ажлын зохион байгуулалттай холбоотойгоор дуучид партаа
бүрэн гүйцэд сураагүй энэ жүжигт гарсан. Бэлтгэл ажлын цаг маш бага ийм асуудлууд
гарсан л даа. Ийм хүнд нөхцөлд харин манай залуу дуучид үнэхээр чадварлаг, үүргээ
сайн гүйцэтгэсэн. Мэргэжлийн хүний хувиар “Дон Жуан” дуурь найруулгын хувьд ямар
болов гээд харахад, Австрийнх нь найруулагч ажилласан гэхэд миний сэтгэлд хүрээгүй.

-“Дон Жуан” бол барито­нуудын хэрэгцээ өндөртэй жүжиг. Та
чухамдаа яаж оролцов?

-Би
энэ дуурийн Дон Жуаны дүрд тоглох байсан боловч манай бусад дуучид Америкт тоглохоор
ихэнх нь явчихсан учир би тоглоогүй. Ирэх тавдугаар сард бүтэн бүрэлдэхүүнээр дуулахаар
хүлээж байна.  Дуучдын хувьд манай театр өнөөдөр
үнэхээр бахархалтай үедээ байна. Залуу гэлтгүй бидэнд дэлхийн түвшний чадвар байна.
Олон улсад ч амжилт гаргаж улс орныхоо нэрийг дэлхийд гаргаж байна. Харамсалтай
нь энэ их нөөц бололцоогоо зөв зохион байгуулж, уран бүтээлээ чанартай байлгах гол
зорилгоо харин мартчихаад байна.  Оюуны ийм
хүнд  хөдөлмөр хийж байгаа салбарынхаа уран
бүтээлчдийг хөгжүүлэх, нийгмийн асуудлыг нь шийдэх, ажиллах нөхцөлийг нь бусдын
жишигт хүргэх, төрөөс сонгодог урлагийн бодлогоо маш онцгой авч явах зэрэг гол асуудлаа
орхичихсон. Гэсэн ч бид ажлаа хийгээд явж л байна. Маш өндөр чанартай уран бүтээл
гаргах бүх нөхцөл боломжийг бид өнөөдөр нэхэж байна.

-Тодруулбал?

-Наад
зах нь дуучдын өрөөнд байгаа төгөлдөр хуурыг аваад үзье. Аль хэдийнэ актанд гарахаар
хөгжмүүд манай театрын өрөөнүүдээр дүүрэн байна. Манайх асар том урын сантай театр.
Долоо хоног бүр дуурь балет тоглодог. Энэ бүхнийг авч явж байгаа хүмүүс нь дуучид,
бүжигчид, найрал дуучид, симфони оркестрын хөгжимчид. Манай гоцлол дууны ангид тулгарч
байгаа нэг том асуудлыг онцолмоор байна. Концертмейстр дэндүү цөөхөн. Хоёр гуравхан
концертмейстртэй. Дуучид нэг дуурийн гол дүрд дуулахын тулд асар их төлөвлөгдсөн
цаг хугацаатай байж, тэр хугацаандаа бэлтгэлээ сайн хийж байж нэг жүжиг бэлэн болдог.
Улсын хувьд үүнийг шийдэхэд үнэндээ жижигхэн асуудал. Гадуур чадалтай сайн концертмейстрүүд
олон. Тэдэнд санал тавьж, театртаа уран бүтээлийн том хүч авчрах шаардлагатай байна.
Концертмейстрийн орон тоог наад зах нь хоёр гурваар зайлшгүй нэмэх ёстой. Ганц нэгээр
нэмээд асуудлыг шийдэж чадахгүй. Би хувьдаа театрынхаа уран бүтээлийн чанарт сэтгэл
маш дундуур байгаа.

-Мэдээж хүчрэхгүй байгаа юу?

-Олон
шалтгаан байгаа. Нэгд, уран бүтээлчдийн өөрсдийн авьяас чадвар, ажилдаа хандах хандлага.
Хоёрт, өөрийгөө бүрэн дайчлахгүй байна гэдэг чинь бэлтгэл ажил дутуу байгаагийнх
шүү дээ. Театр сайн зохион байгуулалт хийхгүй байгаагаас уран бүтээлчид ямар ч бэлтгэлгүй
шахуу тайзан дээр гарч байна. Үүнийг байнга ярьдаг. Бүгд мэдэж байдаг. Гэсэн хэрнээ
шийддэггүй.

-Яагаад гэдгийг та нар өөрсдөө хэрхэн харж байгаа вэ?

-Хэдийгээр
уран бүтээлчид залуужиж байгаа боловч удирдаач нар, найруулагчаас авахуулаад хүндрэл
зөндөө. Өнөөдөр бид найруулагчгүй байгааг хүмүүс мэдэж байгаа. Л.Эрдэнэбулган гуай
ирж зарим жүжигт ажиллаж байна. Энэ хүний залуу зандан наснаасаа зүтгэсэн нөр хөдөлмөр
дээр өнөөдөр Дуурийн театр торгоож байна шүү дээ. Одоо бүр арчаагаа алдаад арга
ядахдаа өнөө хүнээ залаад аваад ирж байна. Бас л нэгэн цагт зайлуулчихсан, тэтгэврийн
хүн. Өнөө хүн нь насаараа энэ урлагийн төлөө явсан учраас санаа зовоод саналыг нь
хүлээж аваад ирдэг. Нэг талаар баярлах боловч ирээдүйд ер нь яах болж байна. Ялангуяа,
найруулагч, удирдаач нар дээр. Одоо байгаа хоёр удирдаач маань бас л амьдралаа бүхэлд
нь энэ театрт зориулчихсан өчнөөн жил хийж бүтээсэн гавьяатай. Ж.Бүрэнбэх гуай тэтгэвэртээ
гарчихсан. Н.Туулайхүү маэстро удахгүй тэтгэвртээ гарах гэж байна. Дараагийн удирдаач
нар хаана байна. Өнөөдөр дараагийн удирдаач, найруулагчийн асуудал хүчтэй дохио
өгч байна шүү дээ. Бас л шийддэггүй. Залуу удирдаач гэвэл, өнөөдөр Нямдаш байгаа
юм. Орж ирээд хэдэн жил ажиллаад, энэ хэдэн дууриудыг аваад өөрийнхөөрөө удирдаж
байсан. Нямдаш удирдаачид манай хөгжимчид, дуучид, найрал дуучид театрын уран бүтээлчид
бүгдээрээ асар таашаалтай байсан. Чадвартай, авьяастай, боловсролтой хүн. Гэнэт
Филармони руу яваад өгсөн. Бидэнтэй хамтраад маш сайхан уран бүтээлийн төлөвлөгөөгөө
ярьдаг, сэтгэл өндөр, их сайхан хамтарч ажиллаж байсан болохоор бид ирээдүй их сайхан
байх юм байна даа гэж боддог байлаа. Гэтэл өнгөрсөн жил явчихсан. Удирдаач, найруулагчийн
асуудал зөвхөн манай театрын асуудал мэт харагдах боловч шийддэг газар нь Засгийн
газар, яам шүү дээ. Театр асуудлаа тавьдаг байх гэж би хувьдаа боддог. Нэг бол үгүй
ч юм шиг. Эсвэл асуудлыг тавьсаар байсан боловч яам нь шийдэхгүй байгаа юм шиг харагддаг.
Энэ хоёр хүн нь үхэн үхтлээ гар нь л хөдөлж байвал удирдаад байна гэж боддог юм
уу бүү мэд. Урлагт амьдралаа зориулчихаад удирдаачийн пультан дээр үхэх гэж үү.
Хатуу боловч үнэн ийм л байна. Уг нь бид цааш явах хэрэгтэй. Дэлхийн дуурь өнөөдөр
асар өндөр түвшинд явж байна. Мэдээлэл технологийн хөгжлийг ашиглаад  шинээр асар өргөн цар хүрээнд хөгжиж байна шүү
дээ. Нэг бүтээл тоглогдлоо л бол тэр даруйдаа дэлхий даяар тархаж байна. Тэгвэл
манайх юу хийгээд яваад байгаа юм бэ. Би 
үнэхээр сэтгэл дундуур байна. Манайд “Чингэс хаан” гэж дуурь байна. Монголдоо
ганцхан.  “Чингэс хаан”-ыг үздэг үзэгч сонсогчдын
хүрээ нэг жилд их сайндаа л мянга дотор эргэлдэж байна. Яагаад гэхээр манай театр
500 хүний суудалтай. Хоёр удаа тоглогддог, мянган хүн л үздэг. Ингээд болоо. Яагаад
өндөр чанартай бичлэг хийгээд хөгжмийн сүлжээ сайтуудаар цацаж болдоггүй юм. Яагаад
CD, DVD хийгээд улс даяараа түгээж болдоггүй юм. Зөвхөн Чингэс хаан гэлтгүй үндэсний
гоё гоё дууриуд бүгд ийм байна.

-Театрт чадалтай уран бүтээлчид байгаа ч зохион байгуулж чадахгүй
байна гэлээ. Гаднаас нь харахад ч тэгж харагддагийг нуух юун. Зөв бүтцээр удирдаж
бодлогоо хэрэгжүүлдэг маш цэгцтэй зохион байгуулалт байхгүй нь илэрхий. Та хувьдаа
яая гэж бодож байна?

-Одоогийн
үнэн байдал ийм л байна. Ямар ч улс төрийн томилгоо байсан, хэн ч ирсэн ялгаагүй
урлаг нийгэм дэх үнэлэмж үнэ цэнээ, урлагаа бүтээхдээ чанартай хийх бүх нөхцөл бололцоогоор
хангагдсан байх ёстой. Ингэж л урагшаа явмаар байна, бид. Соёлын тухай хууль гэж
инээдтэй хууль байдаг юм. Түүнд, урлагийн байгууллага гэж энийг хэлнэ, тэр нь ийм
ийм чиглэлтэй гэсэн л юм байгаа. Одоо дахиад хууль гарах гэж байна. Энэ хуульд бүх
асуудлаа нарийн тодорхой болгож оруулах болов уу гэж би уран бүтээлчийнхээ хувьд
горьдож харж байна. Бүх асуудал хуульдаа тодорхой болох ёстой. Хэн нэг дарга нь
ирээд ажлаа хийнэ биз, өөрөө юу шинээр санаж сэдмээр байгаа юм түүнийгээ хийж сайжруулаад,
дутагдал байгаа бол засаж залруулаад явдаг баймаар байна. Дуурийн театр бол харин
хэн нэгний амьдралаа дээшлүүлдэг хэрэгсэл, хувийн хүсэл хэрэгцээгээ гүйцэлдүүлдэг
байгууллага биш шүү дээ.

-Олон жил урсгалаар явж байна л даа. Та нар залуу улс. Залуу
хүний эрч хүч, ирээдүй, эрх ашиг, тэмүүлэл зорилгоо одоогийн энэ будан дундаас хэр
тодорхой харж байна вэ. Танай Ц.Баттөр гоцлооч “урсгал дагаж амьдрахгүй ээ” гэж
мэдэгдээд гарсан?

-Бид
бол маш дэврүүн мөрөөдөлтэй, хийж бүтээе гэсэн эрч хүчтэй, зорилготой байж л байна.
Гэвч ямар нэгэн юман дээр очоод олон саадтай тулгардаг. Энэ саад нь театрын удирдлага
уран бүтээлчдэдээ хандаж байгаа хандлага, ажлын зохион байгуулалтаас шалтгаалж байгаа.
Шударга өрсөлдөөн алга. Жишээ нь, би гэхэд сүүлийн нэг сарын хугацаанд дуулсангүй.
Ямар ч жүжигт намайг гаргасангүй. Өлгийтэй хүүхэд шиг угжуулаад цалин аваад зүв
зүгээр суугаад баймааргүй байна. Би ичиж байна. Надтай адилхан бодолтой уран бүтээлчид
цөөнгүй байгаа байх.

-Тайзан дээр шударга өрсөлдөөн хаалттай байна гэж та хэллээ.
Үнэхээр тийм бол цөөн хүний хувийн эрх ашиг дээр театр дэнжигнэж байна гэсэн үг
л дээ. Иймдээ тулсан бол асуудлын голыг нь та хэлээч?

-Уран
бүтээлчид ижил нөхцөлд ажиллаж өрсөлдөх ёстойг хэн ч ойлгоно. Ганцхан дуучин хоёр
сарын турш дуулаад байдаг, бусад нь юу ч дуулахгүй, хэзээ дуудахыг хүлээгээд сууж
байж таарахгүй биз дээ. Формоо алдана. Байнга дуулж тордож хөгжиж байх ёстой байтал
ийм нөхцөл нь алга. Энэ бүхэн бол концертмейстр цөөнтэй холбоотой.

-Дуулсан дүрийн зэрэглэлээр нь нэмэгдэл цалин тооцдог байсан
өмнөх зарчим хэвээрээ байгаа юу?

-Урьд
нь байсан. Их зөв тогтолцоо. Гэвч нэлээн хэсэгтээ байхгүй байгаад одооноос л дүрийн
нэмэгдлийг сэргээхээр шийдсэн. Сар сард биш улирал бүрт тооцохоор ярьж байгаа. Нэгдүгээр
зэрэглэлийн дүрийг яаж үнэлэх юм, хоёрдугаар зэрэглэлийн дүрийг яаж үнэлэх юм гэхчилэн
дүрийн үнэлгээгээ гаргаад улиралд нэг урамшуулал олгож байхаар шийдвэрлэсэн байна
лээ. Гэхдээ журам нь гараагүй байгаа. Одоо үүн дээр дахиад л асуудал гарч ирнэ.
Мэдээж цалин маш бага учраас дуучид энэ рүү дайрна. Орлогоо нэмэгдүүлэх боломж гаргаад
өгч байгаа учраас ахиу цалингийн төлөө ухаан жолоогүй дайрна. Энэ бол нэг талаар
сайн. Тухайн дүрд гарахын тулд маш сайн байж сонгогдоно. Сонгох зарчим нь шударга
байх хэрэгтэй. Миний харж байгаагаар, одоо манай театрт шударга зарчим огт байхгүй.
Шударга сонголт хийхгүй байгаа хүмүүс нь мэдээж уран сайхны удирдлагууд. Тэгэхээр
дуучдын хөдөлмөр үүгээр ингээд үнэлэгдчих юм байна гэж найдахад тун эргэлзээтэй.
Би гэхэд хоёр гурван гол дүрийг хийчихээд суугаад л байна. Шалгуулъя, дуулъя гэхээр
цаг байхгүй гэдэг. Чамайг бэлтгээд гаргах цаг байхгүй ээ гэдэг юм. Зарим нь бэлтгээд
гараад болоод байдаг.

-Жишээ нь?

-Жишээ
нь, би Ж.Пуччинийн “Тоска” дуурийн Скарпья гэж дүрийг бэлтгээд партын хувьд бэлэн
болчихоод байж байна. Ж.Вердийн “Риголетто” дуурийн Риголеттогийн дүрийг бас гаргачихаад
байж байна. “Аида” дуурийн Аманосрогийн дүрийг бэлтгэж гаргачихаад байна. Эд нарыгаа
сонсгоё, хийе гэхээр цаг байхгүй ээ гэдэг шалтаг хэлдэг. Үүний цаана нэг фракцийн
эрх ашиг л байгаа юм. Дуурийн театрт нэг ийм фракц байдаг.

-Танд яагаад ингэж ханддаг юм бол?

-Яагаад
намайг ингэж хавчаад байдаг гэхээр, би оюутан байхаасаа авахуулаад ОХУ-ын ардын
жүжигчин Дариймаа Линхова гэж агуу хүний удирдлагад хичээллээд явчихсан. Тэндээс
дандаа олон улсын уралдаануудад оролцож ирсэн. Оросын зургаа долоон уралдаанаас
шагналыг нь авсан. Ингээд театрт ороод ирсэн. Миний адил  баритон хоолойтой дуучдын бэлтгэлийг хийлгэдэг
концертмейстр нь энд өөрийнхөө хүнийг дуулуулаад байдаг. Ийм эрүүл бус нөхцөлд бид
ажилладаг. Уг нь Монголын урлаг хөгжиж, Монголын нэр гарч л байвал болоо биш үү
дээ, тийм ээ. Ингээд дээгүүрээ найз нөхөд, хувийн харилцаагаар театрын ажилд ханддаг
болчихсон. Өөрсдөөсөө илүү боловсролтой, чадалтай хүмүүсийг театрт оруулдаггүй.

-Дуурийн дуучин ховор нарийн мэргэжил атал өөрсдөө асуудлаа
задалдаггүй, аялдан дагалдагч маягтай улсууд байх шиг. Театр нь ганц болохоор тэр
үү. Та бүхэн яг яагаад байдаг юм бэ?

-Тийм
сул тал байгаа. Театрын энэ муухай уур амьсгалыг хэлчихээр өнөө хэдэн хүнд эрх мэдэл
нь байгаа учраас дүр өгөхгүй, хавчаад байдаг. Тэгэхээр дуучид амаа хамхиад, нөгөө
л хэдэн хүний үгээр явдаг байхгүй юу. Энэ чинь маш хортой. Миний нэг санаа байгаа
юм. Өнөөдөр Монголд дуурийн театр байгаад, тавин хэдэн дуурь тоглогдож байна л гэдэг.
Чанар бол тодорхой хэмжээнд байгаа. Хамгийн гол нь шийдээгүй асуудал маш их байгаа
юм. Монголд дэлхийн сонгодогийн вертуозны урлаг байхгүй. Вертуоз гэдэг бол хамгийн
топ нь, төгс нь гэсэн үг. Тэр топ түвшний уран бүтээлчид Монголыг дандаа тойрдог.
Дэлхийн топ удирдаач, топ найруулагч нар нь, топ агуу дуучид нь Монголыг тоохгүй
байна. Яагаад тоохгүй байгаа юм. Бид тийм чадваргүй юм уу. Бид нарт тэр соёл нь
байхгүй юм уу. Бид нөхцөлийг нь бүрдүүлээгүй байна уу. Салбарыг толгойлж байгаа
удирдлагууд нь энэ талаар бодохгүй байна уу, сэдэхгүй байна уу гээд олон талаас
нь харах хэрэгтэй.

Тэгвэл
бид нар чадна гэж би хувьдаа хэлнэ. Нөхцлөө л бүрдүүлээсэй. Монгол Улс нэг өртөө
л болчих хэрэгтэй юм. Дэлхий дээр сонгодог урлагийн маш том сүлжээ байна. Энэ сүлжээний
нэг нь л болчих хэрэгтэй юм, бид.

Н.ПАГМА

-ТАМХИНЫ ҮНСИЙГ НУНТАГЛААД ХУРУУНЫ ХЭЭ ГАРСАН ГАЗАРТ
АСГАЖ, ТУУЛАЙН СҮҮЛЭЭР ШҮҮРДЭЭД, ГАРЫН ХЭЭГ НЬ СКОЧООР АВЧ ХҮРТЭЛ ҮЗСЭН-

Цагдаагийн ерөнхий газрын харьяа Эрүү­гийн цагдаагийн
дарга асан хурандаа З.Төр­мандахтай ярилц­лаа. Эл эрхэм  цэл залуухан 24 настай дэслэгч байх­даа
Эрүүгийн цаг­даагийн газрыг удир­даж явсан билээ. Бид хоёрын хөөрөлдөөн ингэж
эхэлсэн юм.

 
-Цагдаагийн бай­гуул­лагад анх хэрхэн орж байсан талаар
яриагаа эхлэх үү?

-Би
хотод төрж өссөн, хотын унаган хүүхэд. Нийслэлийн 33 дугаар дунд сургуулийг
1983 онд төгсөж байлаа. Намайг дунд сургуулиа төгсөх үед тухайн үеийн
НАХЯ-ныхан боловсон хүчнээ бэлтгэхийн тулд сурагчдаас санал авдаг байсан юм. Би
компьютерийн чиглэлээр суръя гээд өргөдөл гаргачихдаг юм. Гэтэл ирсэн урилгаар
нь нэг даргын хүүхэд явчихаж. Оронд нь ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны Академид
сурахаар боллоо. Ямар чиглэлээр сурах гэж байгаагаа ч мэдэхгүй амьтан байсан.
Бүр төгсөөд юу хийдэг, яадаг хүн болохыгоо ч мэдэхгүй. Ямар ч байсан Орос руу
сургуульд явна гээд л яваад байгаа. Тэр үед үзэл суртлаас болдог байсан уу
гадаадад сургуульд явах гэж бай­гаа залуус цэргийн бэлтгэл сургууль хаасан байх
шаардлагатай гэсэн шалгуур тавьдаг байсан. Түүний дагуу Дорнод айм­гийн Авдар
хараатын заставт зургаан сар алба хаахаар болсон. Ингээд улсынхаа хил дээр
зургаан сар гаруй алба хаагаад, эргээд хотод ирж байгаа юм. Хотод ирээд зургаан
сар орос хэлний бэлтгэлд хамрагдсаны эцэст Орос руу явсан даа.  Ингэж л миний цаг­даа­гийн байгууллагад
ажиллах зам нээгдэж байсан түүхтэй.

13 ХҮНИЙГ ХУТГАЛСАН ХЭРГИЙГ ШУУРХАЙ ИЛРҮҮЛСЭН

-Оюутан цагийн сайхан дурсамжууд байдаг байх. Таныг гар
бөмбөг сайн тоглодог гэж хүмүүс ярьдаг юм билээ. Сургуулийнхаа шигшээ багт
тоглодог байсан гэсэн үү?

-Монголд
арван жилд байхдаа тоглодог байсан. Насанд хүрэгчийн тэмцээнд нэг л удаа орж
үзсэн. Тэгээд л сургууль соёл гэж яваад Монголдоо тоглох зав олдоогүй. Харин
Орост очоод тоглох боломж олдсон. ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны Академийн шигшээ
багийн тамирчин байлаа. Багийнхаа холбогч хийдэг байв. Манай багийнхан
“Динамо”-гийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож байсан.
“Динамо”-гийн нийгэмлэг нь гар бөмбөгөөрөө алдартай. Их олон жил Орос
улсыг тэргүүлсэн. ЗХУ-ын номер нэг баг байсан. Тэр нийгэмлэгээс зохион
байгуулсан тэмцээнд оролцож байлаа. 
Өөрөөр хэлбэл, хойд хөршийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээн гэсэн үг
юм. Магадгүй ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны Академийн гар бөмбөгийн багт
легионероор тоглосон цорын ганц монгол тоглогч ч байж мэднэ. Хичээл сургууль,
бөмбөг хөөж явсаар сургуулиа төгссөн. Сургуулиа их сайн дүнтэй төгслөө. Бас
хажуугаар нь урлаг, спортын чамгүй амжилт гаргачихсан. Эрдэм шинжилгээний ажилд
идэвх санаачилгатай оролцсон. Хэд хэдэн баярын бичигтэй. Мэргэн буудлагын курс,
жолооны курс гээд шаардлагатай курсийг нь төгссөн хүн Монголдоо ирлээ дээ.
Ёстой л нэг будаг нь ханхалсан шинэхэн цагдаагийн офицер байлаа.

-Таныг ирэх үед нийгэм өөрчлөгдөх гээд замбараагүй
байдалтай байсан. Үүнийгээ дагаад олныг цочирдуулсан онц ноцтой гэмт хэрэг олон
гарсан байдаг. Ажлынхаа гарааг хаанаас эхэлж байв даа?

-Энэ
их маапаантай зүйл болж байсан юм аа. Хамгийн эхлээд Төмөр замын цагдаагийн
хэлтэст хуваариллаа. Гэтэл миний оронд өөр хүн танил талаараа дамжуулаад миний
хуваарийг авчихсан байв. Ингээд Говь-Алтай руу эрүүгийн төлөөлөгчөөр
томилогдоод өнөө маргаашгүй явах юм болов. Амгаланд байх хангалтаас хувцас
формоо авчихлаа. Бусад хэрэгтэй зүйлээ бэлдээд байж байтал боловсон хүчин
дууддаг юм байна. Миний талаар матаас очсон байж л дээ. Чи сургуулиа төгсөж
чадаагүй хөөгдөх шахаад ирсэн юм уу. Орост байхдаа архи ууж, болж бүтэхгүй
хүмүүстэй их нийлдэг байсан гэнэ гээд л баахан загнав. Миний талаар ямар нэгэн матаас
орчихоод байгааг тэр үед мэдээд байгаа юм. Хүнд худлаа гүтгүүлчихсэн хэрэг.
Очих гэж байгаа газарт ажлын байрны тодорхойлолт мэдээлэл гүтгэгдсэн гэж
бодохоор тэнд ажиллана гэж сэтгэлд бууж өгөхгүй байв. Тэгэхээр нь тэр үед хотын
Цагдаагийн газрын дарга байсан Ж.Хурцгэрэл хурандаатай уулзлаа. Өөрийгөө
танилцуулаад, сургуулиа хэрхэн төгссөн гээд бүх зүйлийг хэлсэн юм. Ж.Хурцгэрэл
хурандаа их шударга хүн байсан. Тэгээд л намайг Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн
төлөөлөгчөөр ажиллуулсан. Ингэж л ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Тэр үед жагсаал
цуглаан аль хэдийнэ эхэлчихсэн. Нийгэм замбараагүй байдалд орчихсон байсан.
Гэмт хэргийн гаралт тоймоо алдаж байсан үе. Гэр рүүгээ харих ч завгүй ажил
маань тэгж эхэлж байлаа.

-Таны тухай нэг яриа байдаг юм билээ. Жил гаруй хугацаанд
гурван удаа гэртээ харьж хоносон гэдэг бил үү ?

-Хүмүүс
үүнийг бу­руугаар ойлгоод байдаг юм. Үнэндээ тухайн үед ажиллаж байсан
цаг­даагийн албан хаагчид тийм л байсан. Бид гэртээ харих ямар ч цаг зав
байгаагүй. Шөнө нь жижүүртэй хононо. Жижүүртэй хононо гэхээр дуудлагад явж
байгаа юм. Шөнөжин дуудлагаар яваад өглөө болгоно. Ажил дээрээ нүднийхээ хорыг
гаргаад хэрэг бүртгэл хийнэ. Бүртгэлээ хийгээд хэргийн мөрдөн шалгах ажил эхэлж
байгаа юм. Мөрдөн шалгаж эзэн холбогдогчийг нь тогтооно. Эзэн холбогдогчийг нь
тогтоогоод мөрдөн байцаалт хийнэ гээд их ажилтай. Бас дээрээс нь өргөдөл,
гомдол хүлээж авна. Энэ бүгдийг нэг хүн л хийдэг байлаа. Одоо бол бүх зүйл нь
тусдаа, цаг зав ихтэй болчихсон. Бас энд тэндгүй жагсаал цуглаан болж эмх
замбараагүй байдал үүснэ. Талбай дээр жагсаал болж байхад хүнсний төвүүд дээр
хүмүүс мөн л мах, хүнсэнд дугаарлаад, эмх замбараагүй байдал үүсгэнэ. Сүхбаатар
дүүргийн цагдаагийн хэлтэст жил ажиллахдаа гуравхан өдөр гэртээ хоносон байдаг
юм. Зөөлөн орон дээр унтахаар нуруу хөшиж өвдөнө. Ширээ, шалан дээр унтаад
сурчихдаг юм билээ. Харин энэ хугацаанд хүүхдүүд маань их хурдан том болсон
шүү. Нэг ирэхэд л зөндөө том болчихсон байдаг байлаа. Ийм л завгүй ажиллаж
байлаа.

-Таныг ажиллаж байхад нэг өдрийн дотор 13 хүн хутгалуулсан
хэрэг гарсан  байдаг. Энэ хэргийг хэрхэн
илрүүлж байсан бэ?

-“Улаанбаатарыг
донсолгосон шөнө” гэсэн нийтлэл төвийн хэвлэлд гарч байсныг зарим хүн санаж
байгаа байх. Нэг өдрийн дотор 13 хүн хутгалсан хэрэг гарсан юм. Гэмт
этгээдүүдийг олж, саатуулах үүрэг авлаа. Миний хариуцаж байсан хэсэгт буюу
Дэнжийн 1000-д байх нэг хашаанд сэжиг бүхий гурван залуу орчихдог юм. Тэр үед
богино долгионы станц байсангүй. Нэмэлт хүч дуудаж чаддаггүй. Согтуу гурван
залуу таарсан хүн бүрээ шахуу  хутгалаад
яваад байсан байдаг юм. Шийдчихсэн гурван залуу руу яваад орох зориг хүрдэггүй.
Тэгээд гаднаас нь ажиглалт хийх боллоо. Ацтай шонгийн мод налаад нөгөө хэдийг
ажиглаад байгаа. Нэг мэдсэн унтчихаж, нөгөөдүүл ч тэр хойгуур гараад явчихсан.
Олон шөнө нойргүй ажилласан болохоор өөрийн мэдэлгүй ядраад унтчихсан байсан.
Үүрээр Хотын цагдаагийн даргаас тэднийг өдөртөө багтааж баривчлах тушаал авлаа.
Тэгээд мэдээлэл цуглуулаад хэрэгтнүүдийн халуун мөрөөр орлоо. Хэрэгтнүүдийг XI
хороололд байхад нь саатуулсан. Маш богино хугацаанд хэргийг илрүүлсэн гэж
болно. Шоронгоор олон жил явсан нэг этгээд хоёр залуугийн хамт хайчны гуяыг
салгаж барьчихаад, таарсан хүн болгоныг хутгалсан байдаг. Тэр хэрэг дээр
ажилласан хүн бүр цол ахисан.

-Тэр үед хэргийн газарт ажиллахад гутлын мөр, хурууны
хээг олигтойхон бэх­жүүлээд авах зүйл­гүй байсан. Багаж хэрэгсэлгүй цагдаа нар
зөвхөн мэдрэмжээрээ ажилладаг байсан гэдэг?

-Хүнд
хэцүү үед цаг­даагийн албыг нураалгүй авч явсан хүн бол Б.Пүрэв генерал юм.
Тоног төхөөрөмж битгий хэл хувцасны хангалт ирэхгүй хүнд үе байсан. Солих
хувцас байхгүй, бичгийн цаас, үзэгнээс өөр юмгүй ажиллаж байлаа. Хуучны үеэс
үлдсэн хурууны хээ авдаг жаахан нунтагтай. Гэхдээ тэр нь хүрэлцээ муу. Хурууны
хээг гарын доорх материалаар бэхжүүлж авдаг байлаа. Тамхины үнсийг нунтаглаж байгаад
хурууны хээ гарсан газраа асгаад туулайн сүүлээр шүүрдээд скочоор авч хүртэл
үзсэн. Багаж хэрэгсэл ч байхгүй болохоор хэргийн газарт мэдрэмжээрээ ажиллана
шүү дээ. Тийм хүнд хэцүү үе байсан ч гэсэн хэрэг илрүүлэлт их сайн байсан.
Яагаад гэхээр тэр үед шоронгоос гарч ирсэн хүмүүс бүгд цагдаагийн хяналтад
бүрэн байдаг байлаа. Болж бүтэхгүй байгаа хүмүүсийг хаана, юу хийж явааг хянаж
чаддаг байсан. Тийм болохоор хэрэг гарахад л илрүүлдэг байсан.

 
ЦАГДААГИЙН ЕРӨНХИЙ ГАЗРЫН ХААЛГЫГ ТАТАЖ ҮЗЭЭГҮЙ
ТӨЛӨӨЛӨГЧИЙГ 1700 ХҮНИЙГ УДИРДУУЛАХ ШИЙДВЭР ГАРСАН

-Таныг Монголын цагдааг Интерполд элсүүлэх ажлыг гардаж
хийсэн гэдэг. Энэ талаар ярихгүй юу.

-Та­лий­гаач
Ц.Жамьян­­­сэнгээ хуран­даа Монголын цагдааг олон улсын байгууллагад элсүүлэх
шаардлагатайг анзаарсан. Тухайн үеийн эрүүгийн нөхцөл Интерполд элсэх зайлш­гүй
шаардлагатайг ха­руулж байсан. Мөн олон улсын цагдаагийн байгууллагаас туршлага
хуримтлуулах шаардлага байлаа. 1991 онд ЦЕГ-ын дарга Б.Пүрэв ге­не­рал бид хоёр
Урагвай улсад болсон Интерполын нэгдсэн хуралдаанд оролцож, тус байгууллагад
Монголын цагдааг элсүүлсэн юм. Бусад орон Монголыг Оросын дагавар улс гэсэн
ойлголттой байсан үе. Асуудал шийдэгдэхийн урд шөнө төлөөлөгч нартай нэг
бүрчлэн биечлэн уулзаад, Монголынхоо талаар ойлголт өгсөн. Тэгээд  маргааш нь Интерполд элсүүлж байлаа.

 -Таныг 24
настайдаа Эрүүгийн цагдаагийн газрын даргын албан тушаалд томилогдож байсан.
Энэ тухай яриач?

-Тийм
ээ. Ажилд ороод жил гаруйн хугацаа өнгөрч байсан юм.  Гэтэл гэнэтхэн Эрүүгийн цагдаагийн газрын
даргын ажилд томилсон. Зах зээл бий болоод нийгмийг аюулаас хамгаалах яамнаас
Цагдаагийн ерөнхий газар биеэ дааж гарсан үе. Шинэ, залуу хүнийг энэ албан
тушаал дээр тавина гэсэн бодлого дээрээс явсан юм билээ. Сүүлд сонсоод байхад
олон залуусаас намайг сонгосон юм билээ. Тэр үед Эрүүгийн цагдаагийн газар юу
хийдэг. Дарга нь ямар албан тушаал хашдаг зэргийг би мэддэггүй шахуу байлаа.
Цагдаагийн ерөнхий газрын  удирдлагын
түвшинд таних нэг ч хүн байхгүй. Цагдаагийн ерөнхий газраар орж байгаагүй.
Дүүргийн эрүүгийн төлөөлөгч залууг шууд томилсон юм даа. Уг нь бол хурандаа
цолтой хүн ажиллах ёстой юм билээ. Улсын хэмжээний хэмжээний гарч буй бүх гэмт
хэргийг хариуцдаг, доороо 1700 хүнийг шууд удирддаг байлаа. Сумын цагдаагаас
эхлээд хэсгийн төлөөлөгч бүрийг удирдана. Тухайн үеийн аз байх гэж бодож явдаг
юм. Юу ч мэдэхгүй залуу байхад мөн ч том албан тушаал дээр томилогдож байжээ.
Гэхдээ ухарч, няцалгүйгээр зүтгэсэн. Ажлаа ч хийж чадсан гэж боддог юм. -Миний
хувьд хугацаагаар цол авч үзээгүй. Дандаа шагналаар авч байсан. Би илрүүлсэн хэрэг
бүрээ бүртгэдэг байсан юм. Өнгөрсөн хугацаанд би бие даан бусдыг санаатай
хөнөөсөн 28 хэрэг илрүүлсэн байгаа юм. 1990-2000 он хүртэл Монгол Улсын
хэмжээнд үйлдэгдсэн хүнийг санаатай алах бүхий л гэмт хэрэг дээр бусадтай
хамтран ажиллалаа. Төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Төмөр-Очирын хэргээс эхлээд дуучин
Төмөрийг хөнөөсөн гээд л бараг бүгдэд нь ажиллаж байлаа. Тухайн үед хэрэг
илрүүлэлт сайн байсан. Жилийн эцсийн тайлангаар илрүүлэлт 98 хувьтай байсан үе
ч бий намайг Эрүүгийн цагдаагийн дарга байх хугацаанд.   

Үргэлжлэл
бий

  Э.ХҮРЭЛБААТАР

Юм бүрт урагш давшилттай байваас юуг
ч бүтээж чадна. Монгол төрийн жо­лоог ухаалгаар удир­дан залж явсан
Жамс­рангийн Самбуу гуай ингэж хэлсэн бай­даг билээ. Түүний амьд­ралын хуудсууд
хий­гээд төрийн албыг ямар сайхан төвшин нуруулаг хашиж яв­сан тухай түүхийг
“Мон­гол төрийн мэргэн өвөө” ном 
өгүүлдэг. Номын зохиогч, Хууль зүйн ухааны док­тор  Ширчингийн Сүх­баатар­тай ярилцлаа.

 
-Ардын их хурлын Тэргүүлэгчдийн
дарга агсан Жамсрангийн Сам­буу гуайн талаар бичсэн “Монгол төрийн мэргэн өвөө”
ном тань хоёр дахиа хэвлэгджээ. Ингэхэд та Ж.Самбуу гуайн талаар хэдийнээс
сонирхож эхлэв?

-Би 1982 оноос энэ мундаг хүний талаар су­далж эхэлсэн
гэхэд болно. Миний багад манай нутгийн хөгшчүүл Ж.Самбуу гуайн талаар маш
сайхан үлгэр домог шиг яриа өрнүүлдэг байлаа. Энэ бүх дуулж сонссон аман түүхээ
“Мон­гол төрийн мэргэн өвөө” нэртэй ном болгож 2003 онд хэвлүүлсэн л дээ.
Өнгөрсөн арван жил Ж.Самбуу гуайн түүхийг нарийвчлан судлаад нэмж тодотгосон
хоёр дахь хэв­лэлээ одоо гаргаж бай­на. Ж.Самбуу гуай на­сан туршдаа тавин жил
тасралтгүй төрдөө алба хашиж ирсэн хүн. Анх хо­шуу тамгын хавсраа бичээчээс,
Сангийн яамны тэргүүн зэргийн нягтлан бодогч, Төв аймгийг Богд хан уулын аймаг
байхад нь анхны дарга, бас Өмнөговь аймгийн анхны дарга бай­лаа. Орон нутагт
төр төвхнүүлэх ажлыг хийгээд зогсоогүй Хөдөө аж ахуйн яам, Гадаад яаманд хэлт­сийн
дарга, дараа нь Гадаад яамны орлогч сайдаар ажиллаж, ОХУ-д есөн жил, хойд
Солонгост хоёр жил Элчин сайдаар суусан дипломат хүн. Мон­гол төрийн тэргүүнээр
18 жил ажилласан. Ийм хүний амьдралыг со­нир­хон судлах бүх ухаад барш­гүй
уурхай шиг арвин баримтууд олддог юм даа. Энэ бүхний сэжүүрээс энэ ном бүтсэн.

-Ж.Самбуу гуай өөрөө мал аж ахуйн
талаар олон ном бичсэн байх аа?  

-Тиймээ. Ж.Самбуу гуай малчин, мал сүрэг хоёртоо амиа
тавьдаг хүн байсан юм билээ. Тэр чанар нь олон ч ном бүтээлээс нь харагддаг.
“Ардын нүүд­лийн мал аж ахуйг сайжруулан хөгжүүлэх арч­лалт арга маягийн сэ­дэв”
гэдэг номоо анх 1935 онд хэвлүүлж байсан. Түүнээс хойш 1937 онд “Малчны
туршлага”, 1945 онд “Мал аж ахуй дээр яаж ажиллах тухай ардуудад өгөх сануулга,
сургааль” зэрэг номуудыг нь нэр­лэж болно. Ж.Самбуу гуай эдгээр номоо бичи­хийн
тулд хуучнаар Д.На­цагдоржийн хөшөө байсан саруулхан дэнж дээр олон цагаан
эсгий гэр бариулаад Монгол орны  бүх
бүсээс шалгарсан сайн малчид цуглуулж, тэдний ярьсан яриа болгоныг тэмдэглэж
авсан байдаг юм. Ингэхдээ уйгаржин монгол бичгээр 108 хуудас хөтөлсөн тэмдэглэл
ч бий. Ийм хашир малчдын мал маллах арга ухааныг өөрийн төрөлхийн ухаан­тайгаа
нийлүүлэн сайн сайн номуудаа бүтээсэн. Эдгээр номууд бол мал маллах ухааны
ёстой л шижир тунгаамал гэсэн үг. Ж.Самбуу гуай мал аж ахуйн талаар томоохон
эрдмийн зэрэг цолгүй ч цолтой юм шиг юм бү­тээсэн хүн. Энэ тухай Академич
Б.Ширэндэв гуай дурссан байдаг юм. “Танд академич цол өгье” гэж эрдэмтэд санал
тавихад  Ж.Самбуу гуай “Би төрийн том
алба тушаалтай хүн. Ард олон муу хэлнэ” гээд халгаагаагүй юм билээ.

-Түүний талаар хү­мүүс ер нь юу
ярьдаг юм бол?

-Ж.Самбуу гуайн тө­рийн хүний төвч ухаан, ноён нуруу,
зангаргийг дандаа сайн сайхнаар хүмүүс дурсдаг. Ю.Цэдэнбал дар­га гэхэд “Монгол
төрийн гарамгай зүтгэлтэн, хашир туршлагатай мэргэн өвөө” гэж онож хэлсэн.
Америкийн нэрт монголч эрдэмтэн Оуэн Латимор “Ж.Самбуугийн хүмүүнлэг чанарыг хүндэтгэдэг”
гэсэн байхад манай улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат “Ж.Самбуу даргын ард
түмнээ хайрладаг хайр, хүнлэг, энгийн өөриймсөг сэтгэл, мал аж ахуйг эрхлэх
ухаан, төлөв төвшин, онч мэргэн үгс түмэн олны хүндэтгэлийг өөрийн эрх­гүй
татаж чадсан билээ” гэж хэлсэн байх жишээтэй. Энэ мэтчилэн Ж.Самбуу гуайн хэлж
байсан сэтгэлд хоногшим үгнүүд энэ номд орсон. Тэрбээр монгол эр хүний
жудагтай, хүнтэй нөхөрлөвөл нөхөрлөсөн шиг нөхөрлөчихдөг эр байж. Дэлхийн
хоёрдугаар дайны үед гадаадын Элчин сайд нар Москвагаас хол­дож, зарим нь нутаг
буцаж байхад Ж.Самбуу гуай “Үхэвч сэхэвч хамт” гэж хэлээд үлдсэн. Тухайн үед
Оросын ард түмэн түүний энэ чанарыг ихэд үнэлж дайны дараа Монголын Элчин
сайдын яамыг Москвагийн төвд байгуул гэсэн шийдвэр гаргаж байсан түүхтэй. Бас Хойд
солонгосчууд Самбуу гуайг маш их хүндэтгэдэг байж. Ким Ир Сен Монголд ирэхдээ
“Ж.Самбуу даргын хүүхдүүд хаана байна” гэж сураглаж байсан удаатай.

2006 онд Төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөө гэрийг босгоход
Ж.Самбуу гуайн нэр төрөөр зарим зүйл нь бүтсэн гэдэг. Монгол төрийн уламжлалыг
шингээсэн ёслол хүндэтгэлийн гэрийн хөшгийг 26.8 метр урттай магнаг торгоор
хийхээр анх тооцоолж. Энэ дагуу Энэтхэгт суугаа Элчин сайдын яаманд хэлтэл
төсөвлөсөн мөнгөнөөс нь 30 дахин өндөр үнэ хэлж, ингээд зээгт наамлаар хийх гэ­тэл
бас өндөр үнэ сонсож. Тэгэхээр нь ардчилсан Солонгосын Элчин сайдад хандсан юм
билээ. Элчин сайд нь “Самбуу гуай бол бөмбөгдөлтийн үед биднийг орхиогүй.
Жаргал зовлонгоо хуваалцсан хүн. Бид та бүхэнд Самбуу гуайг бодоод тусалъя”
гэсэн. Энэ дагуу 150 хатгамалч бүсгүй Монгол төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөөний
гэрийн хөшгийг хатгаж өгсөн байгаа юм. Тус улсын ханшаар анх төлөвлөснөөс 10
дахин өндөр зардал гарах байсан ч хамгийн хямд үнээр нь хийж өгсөн гэдэг юм.
Ингэж Ж.Самбуу гуай өнөө байхгүй ч үлдсэндээ хэрэг болсоор байгаа хүн.

-Монгол төрийг 20-иод жил удирдаж
явсан энэ эрхмийн талаар судалсан таны хувьд “Ж.Самбуу гуайн жишгээс хара­хад
төрийн хүн ийм л байх ёстой” гэх бодол байгаа байх…?

-Монголын төрд Сам­буулаг хүнийг олон болгох хэрэгтэй гэж
сэтгүүлч Жамбалын Мягмарсүрэн надад хэлж байсан юм. Би түүнтэй санал нэг байна.
Төрийн албыг төвшин, ноён нуруутай, буурь суурьтай яаж хашдагийн үлгэр жишээ
бол Ж.Самбуу гуай юм. Москвад олон жил Элчингээр суугаад ирэхдээ барьж явсан
хоёр чемодантайгаа  буцаж ирж. Тэгэхэд
Х.Чойбалсан “Төрийн хэрэг залгуулж байгаа та нар эдийн та­лаар Элчин Самбуу шиг
бай” гэж нам улсын хариуцлагатнуудад хэлж байсан юм билээ. Ерөөсөө тийм
шуналгүй хүн байсан хэрэг л дээ. Тэрбээр Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн дарга
байхдаа Улаанбаатар хотын захиргаанд орон сууц хүссэн өргөдөлдөө  “Нэг өрөө байр олгоно уу” гээд Ард Самбуу
гээд гарын үсгээ зурчихсан байсан гэдэг. Ж.Самбуу гуай шиг албан тушаалтай
хүмүүс тухайн үед бариг­даж буй барилгаас дураа­раа авдаг байсан цаг шүү дээ.
Харин Ж.Самбуу гуай бол асуудалд ийм л хүндэтгэлтэй ханддаг байж. Нэг удаа
Цэндийн Дамдинсүрэн гуай түүнд гадагшаа цагаачлах хү­сэлт тавьж л дээ. Тэг­сэн
Ж.Самбуу гуай “Дам­динсүрээн наадах чинь хороон даргын чинь шийдэх асуудал
байна” гэж. Хороон дарга нь шийдээгүй байхад дээрээс Их хурлын дарга оролцож
аливаа асуудлыг шийдэж болохгүй юм гэдгийн жишээ энэ. Ж.Самбуу гуай хүний үгийг
тэвчээр­тэй сонсдог. Тэгээд бодож байгаад цөөн үг хэлдэг хүн байжээ. Төрийн
албаны зангаргаараа улс орноо, ард түмнээ бодсон шийдвэр гаргадаг байв.

Аливаа асуудалд Монголоо, монгол хүнээ юун түрүүн боддог
байж. Жамбалдоржийн “хар тогтоол” гэж нэрлэгдэж байсан Социалист өмч үрэгдүүлж,
хулгайлсан хүнийг цаазаар авах тухай асуудал Их хурал дээр орж ирэхэд Ж.Самбуу
гуай “Хүнийг айлгах цаасан буу хэрэгтэй ч, монголчууд угаас цөөхөн хүнээ л
гамнах юмсан” хэмээн хэлсэн байна. Мөн ЗХУ-ын сансрын нисгэгч эмэгтэйд улсын
баатар цол олгох тухай асуудал зохих шатанд яригдаад Их хурлын түвшинд
шийдэгдэхээр орж ирэхэд Ж.Самбуу гуай “Монголд баатар эмэгтэй төрсөн билүү” гэж
байсан. Үнэхээр Монголд улсын баатар цол өмнө нь эмэгтэй хүнд олгож байгаагүй
аж. Ингээд анх Түвдэнгийн Борыг 1971 онд Монгол Улсын баатар цолоор нөхөн
шагнаж, анхны эмэгтэй баатар болгож байжээ. Ж.Самбуу гуай бол аливаад ингэж л ханддаг
хүн байлаа. Түүний шинж чанарыг харахад төрийн хүн яг түүн шиг байх ёстой.
Төрийн хүн гэдэг бол аливаа юмны дүн нуруу, голыг нь олоод шийдчихдэг юм байна.
Иргэн хүндээ энэрэлтэй, зөөлөн сэтгэлээр хандаж, тавьж байгаа асуудлыг нь аль
болохоор шийдэж өгөхийн төлөө төр ажилладаг юм байна. Төрийн ажил бол
ихэмсэглэл, бардамналын ажил биш гэдэг нь харагддаг. Харамсалтай нь өнөөгийн
манай зарим төрийн албан хаагчид иргэддээ үйлчилж, тэдний төлөө ажиллана
гэхээсээ илүү өөрийгөө боддог нь нууц биш. Ж.Самбуу гуайн нэг ийм сургаал
байдаг юм. “Төрийн алба хаагч хүн амнаас
гарах хийгээ бодож хэл, эхлээд хүний үгийг сайн сонс. Үг хэлэх амархан. Засахад
хэцүү. Төрийн хүн сууж сурах хэрэгтэй. Төвшин сайхнаар хүн рүү харж ярь, үгийг
нь сонсохын тулд нүд рүү нь хар гээд дандаа мэргэн үг хэлдэг байсан юм билээ.
Хүрз зээтүү барьж, малын шивтэр бууц үнэрлэж байж төрийг удирдах хүн болно.
Тиймээс төрийн том албанд хэнийг ч оюутны ширээнээс шууд тавьж болохгүй. Төрд
хүнийг бэлтгэхдээ ийм зарчим барьж бай” гэдэг байсан юм билээ.

-Ж.Самбуу гуайн гэр бүлийнх­нийх нь
талаар сонирхуулахгүй юу. Одоо үлдэж хоцорсон ямар хүмүүс байна?

-Ж.Самбуу гуай түүний гэргий Нямаа гуай нар төрүүлсэн үр
хүүхэдгүй ч тэд олон хүүхэд өргөн авч, гарыг нь ганзаганд, хөлийг нь дөрөөнд
хүргэж өгсөн ачтай буянтай хүмүүс. Хэдий тийм боловч Ж.Самбуу гуайд төрсөн
хүүхэд нь байсан юм билээ. Ж.Самбуу гуайг амьд сэрүүн байхад нь тэр хүүхэд нь
уулздаг, өргөмөл  хүүхдүүдтэй нь ойр
дотно байсан тухай шинэ баримтыг энэ номондоо оруулсан. Ж.Самбуу гуай 1923 онд
Төв аймгийн Бүрэн, Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын зааг Булгуудын хэцийн
Цэвэгжав гэдэг эмэгтэйтэй үерхэж байсан юм билээ. Ингээд тэдний дундаас Цэнд
охин нь төрж л дээ. Тэрээр 1982 он хүртэл амьдарсан. Тэр аавтайгаа ойр дотно
холбоотой байсныг О.Гомбосүрэн, С.Сүрэнжав, С.Сосорбарам, түүний зээ хүү
С.Ганбаатар нар нотолдог.

-Та охиных нь хүүхдүүдийг сураглаж
үзэв үү?

-Ж.Самбуу гуайн зээ хүү С.Ган­баатар, С.Баярсайхан гэж
байсан. Харин С.Баярсайхан нь өөд бол­чихсон юм билээ. С.Баярсайханы хүү
Б.Батсайхан  гэж залуу бий. Одоо Төмөр
замын холбоонд ажиллаж байгаа. Ер нь Ж.Самбуу гуай төрсөн үр
хүүхэдтэйгээ уулзаж, холбоо тогтооход гэргий Нямаа гуай их уужуу ухаанаар
ханддаг байсан гэнэ лээ. Тэдний өргөмөл хүү С.Сүрэнжав “Аавыг нас барахад Цэнд
эгч хамт байсан, түүний тухай ярихгүй бол
алдас болно” гэж хэлж байна билээ.

-Ж.Самбуу гуай Төв аймгийн Бүрэн сумын хүн. Нутгийнхан түүнийг Элчин Самба гэж дууддаг
байсан гэдэг. Та ч бас энэ сумын уугуул. Түүний тухай танд ямар дурсамж үлдсэн
бэ?

-Миний багад Ж.Самбуу гуайн төрсөн дүү, ах дүүс
манайхтай нэг дор нутаглацгаана. Ж.Самбуу гуай төрийн том хүн гэхэд хөдөө нутагтаа очихоороо эгэл жирийн. Мал
хариулж, усалж, ан ав хийж ард олонтойгоо адил хүн байсан. Хүүхдүүдэд ховор
нандин чихэр боов тарааж өгдөг байлаа.
Түүнээс чихэр авч байсан хүүхдүүдийн нэг нь би. Ж.Самбуу гуайн дүү Ж.Гаажид гэж
байсан. Түүний охин Осоржамаагийн бага хүү А.Одхүү бид хоёр нэг ангид сурдаг
байв. Нэг хотноос сургуульдаа явна. 1967 оны үед санагдаж байна. Самбуу гуай
намайг сургуульд орохоос хэдэн жилийн өмнө Бүрэндээ ирэхдээ надад шар сүүлт
янжуур тамхи шиг бал өгч билээ. Ээж маань тэр балыг хадгалж байгаад намайг
сургуульд ороход өгсөн юм. Ж.Самбуу гуайн бэлэглэсэн балаар би анхны А үсгээ
бичиж байсандаа ихэд бэлгэшээдэг. Ер нь Самба гуай нутагтаа ирэхээрээ хүүхэд
хөгшид гэж ялгахгүй бүгдэд нь юм өгдөг байв. Тэр үед ховор байсан хулсан сам,
толь зэргийг эмэгтэйчүүдэд өгнө. Эрчүүдэд
морь сарлаг буюу коньяк зэрэг ховор нандин архи авчирч өгдөгсөн. Тухайн үед
хөдөө байшин савны хүрэлцээ ч тааруу байж. Гадаа эсгий дэвсч нутгийн олноо
суулгаж байгаад хурал хийдэг байсан.  Ан
ав хийлээ гэхэд агнасан ангийнхаа арьс үсийг хоршоонд тушаагаад хамт явсан
хүмүүстээ хувь тараагаад өгдөг  хүн байсан юм билээ.

-Та ч бас төрд олон жил ажил­лаж
байгаа хүн. Ж.Самбуу гуайгаас үлгэр дуурайлал авдаг болов уу?

-Би төрдөө зүтгэж л явна. Ийм хүний тухай ном бичихээр
өөрийн эрхгүй бодогдох юм байлгүй яахав.

-Төрд Самбуулаг хүнийг олон болгох
хэрэгтэй гэж та дээр хэллээ. Яавал төрд түүн шиг хүн олноор төрөх вэ?

-Төрийн албаны зөвлөл өөрийн­хөө хууль эрх зүйн баримт
бичгээ шинэчилж байгаа юм билээ. Тус зөвлөлийн гишүүн, доктор Д.Даваа-Очир
“Ж.Самбуу гуайн нэрэмжит шагнал бий болгоё” гээд судалгаа хийлгэж байгаа. Энэ
нь төрд Сам­буулаг хүн олноор бий болгохын бодит санал санаачилга, эхлэл гэж
бодож байна.

-Энэ шагналыг ямар хүмүүст өгөх юм
бол?

-Төрийн албаны хуулиар хүлээ­сэн үүрэг, төрийн албан
хаагч гэж ямар байх ёстой юм, тэр жишигт хүрсэн хүнд өгөх байх. Яг үнэндээ
өнөөдөр төрийн албан хаагчийг шагнадаг тухайлсан шагнал алга. Тиймээс Ж.Самуу
гуайн нэрэмжит шагнал бий болох байх.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Сэлэнгэ аймгийн Шаамар сумаас арван сартай хүү алга болсон
хэрэг 2005 онд гарчээ. Хулгайлагдсан гэх хүүгээ ОХУ-д нэгэн айлд амьдарч байгаа
тухай мэдээллийг ар гэрийнхэн нь олж сонссон байна.

Шаамар сумынхан “Тийм нэг хэрэг дуулдсан шүү. Хичнээн ч жилийн
өмнө юм бэ дээ, хүүхэд алга болсон тухай манай сумынхан ярьдаг байсан” хэ­мээц­гээнэ.
Алга болсон хүү Д.Цэрэнханд гэ­дэг эмэгтэйн зээ бай­сан тухай дуулаад тэд­нийхийг
хайж оллоо. Д.Цэрэнханд “Та нар энэ тухай мэдээллийг хаанаас дуулав. Таг­нуулынхан
хэнд ч бит­гий хэлээрэй гэсэнсэн. Хотынхон бүгд мэдээ юу” гэсээр угтлаа.

Д.Цэрэнханд дөр­вөн хүүхэдтэй, өрх толгойлсон эмэг­тэй. Алга
болсон хүүг Төгсжаргалын Хи­шигбат гэдэг бө­гөөд ууган охин Н.Цэцэг­сайханых нь
хоёр дахь хүүхэд нь байжээ.

Т.Хишигбат 2004 оны аравдугаар сард мэндэлжээ. Арван сар­тайдаа
буюу 2005 оны наймдугаар сарын 13-14-ний үеэр хулгайлагдсан гэж үздэг юм байна.
Д.Цэрэнханд гуай “Хэр­^­вээ хүү минь амьд байгаа бол одоо арван нас хүрч
байгаа” хэмээсээр болсон хэрэг явдлын талаар ийн ярьсан юм.
  

-Хэрэг болох үед ээж нь хаана байсан юм бэ?

-Тэр
үед миний охин Н.Цэцэгсайхан Дарханы мөрдөнд саатуулагдаад байсан юм.

-Ямар хэргээр?

-Залилангийн.

-Т.Хишигбат хүү яаж алга болсон юм?

-Хүүг
маань төрсөн эцэг нь, ээж, том ахтайгаа нийлээд хулгайгаар орос хүмүүст өгсөн. Манай
худ хөгшин хүүг минь өгсөн хүмүүсийг “Миний төрсөн дүү” гэж ойр хавийнхандаа ярьдаг
юм билээ. Гэхдээ чухам яг ямар хүмүүст өгснийг нь мэдэхгүй бай­на. Улаан-Үдийнх
ч юм уу, цаашаагаа өөр улсуудад ч өгсөн юм уу бүү мэд. Худындаа очоод хүүгээ авах
гэтэл тэд хүүг минь өөр хүмүүст өгчихсөн байсан. “Та нар ядуу зүдүү. Хүүхэд маллаж
чадахгүй. Чадал чинь хүрвэл хүүгээ олж аваарай. Яваад зар­галдаарай” гэсэн. Тэр
үед миний амьдрал хэцүү байсан л даа. Дөрвөн хүүхэдтэй, далан хэдэн настай, хэвтэрт
байдаг аавыгаа асардаг байсан. Хэрэг болсны дараа Дарханы цагдаагийн газарт хоёр
удаа хандсан. Т.Хишигбат одоо хүртэл Сэлэнгэ аймгийн Шаамар суманд бүртгэлтэй шүү
дээ. Хүүг минь чухам яаж Монгол Улсын хилээр гаргасныг мэдэхгүй байна. Төрсөн эхийг
нь байсаар байтал өөр хүмүүст үрчлүүлж болдог юм байх даа.

  
-Н.Цэцэгсайханы холбогдсон хэрэг яаж шийдэгдсэн юм бэ?

-Хуулийн
дагуу 2.5 жил аваад явсан. Ял авах үеэр л энэ бүхэн болсон. Би охиноо батлан даалтад
гаргах гэж их гүйсээн. Охин минь тэр үед хоёр хүүхэдтэй Т.Хишигбат отгон нь. Би
том охиныг нь асардаг байсан. Охин минь хүүгийнхээ араас байнга уйлж, унжиж сэтгэлээр
унана. Тэгэх бүрт нь би өөрийгөө зэмлэж, байх суух газраа олдоггүй юм. Тэр үед хоёр
хүүхдийг нь хоёуланг нь дэргэдээ байлгах минь яав даа гэж толгойгоо шаадаг. Би үргэлж
харамсдаг. Тийм юм болно гэж яаж зүүдлэх юм. Тийм биз дээ. Төрсөн эцэг, эмээ хоёр
нь хүүг минь зарчихсан гэж яаж төсөөлөх юм.

Тэр
үед миний амьд­рал ч гэлтгүй, бүх хүний амьдрал хүнд л байсан. Монголын ард түмэн
мэд­нэ. Одоо харин амьдрал минь жигдэрч, гурван бага маань гурвуулаа их сургуульд
сурч байна.

Охиноо
гарч ирснийх нь дараа Иргэний бүртгэлийн байцаагчид Н.Цэцэг­сайхан, Х.Төгс­жар­гал
хоёрын Гэрлэл­тийн гэрчилгээг аваад очсон. Байцаагч манай хүргэн рүү утсаар ярьсан
чинь “Би наад хүнтэй чинь гэрлээгүй. Сууж байгаагүй. Хүүхэд гаргаагүй” гэж хариулсан.

-Та Т.Хишигбатыг алга болсон, хулгай­лагдсан гэдгийг хэд хоногийн
дараа мэдсэн юм бэ?

-Охиноо
батлан даал­тад гаргах гээд хөөцөлдөж байлаа, баасан гариг байсан юм. Таслагдахаас
нь өмнө хоёр, гурван хоног гэрт нь байлгая гэж бодоод охиныхоо хадам ахынх нь эхнэртэй
хамт явсан. Бичиг баримтыг нь хөөцөлдөж явсаар байтал ажлын цаг дууссан. Тэгтэл
байцаагч нь “16 цагаас хойш батлан даалтад гаргахгүй. Та даваа гаригт ир” гэсэн.

Даваа
гаригт нь вокзал дээр тасалбараа авчихаад вагондоо суух гэж байтал охины маань бас
нэг бэргэн нь таараад “Нэг их гоё машинтай хүмүүс ирээд Сайханаагийн (Н.Цэцэгсайханы)
хүүг авах гээд орж ирсэн. Хадам ээжийн “Миний дүү нар” гээд байдаг буриадуудад зээг
тань өгч явуулах юм яриад байна. Таныг вокзал руу явахаар гарангуут утсаар тэднийг
дуудсан” гэсэн юм ярихаар нь би итгээгүй. Юу гэж дээ, тийм юм гэж юу байдаг юм гэж
бодоод л вагонд суучихсан. Хэрвээ би тэр үед вагонд суухгүй, шууд худындаа очсон
бол хүүгээ алдахгүй байсан ч юм билүү гэж байнга өөрийгөө буруутгадаг. Хүн, тэр
тусмаа эх хүн тийм үгэнд итгэдэггүй юм билээ. Тийм юм болно гэж би яаж төсөөлөх
юм бэ.

Хүүг
минь хулгайгаар хүмүүст өгснийг мэдээд хүргэн дээрээ очиход намайг барьж аваад зодохоо
дөхсөн. Би бу­химдаад орилж хашгираад уйлаад бөөн юм болсон. Хүргэний маань эгч
нар, худ хөгшин маань над руу дайрч “Та нар яаж хүүхэд өсгөж чаддаг юм. Чадалтай,
чансаатай баян хүмүүст хүүхдийг чинь өгчихсөн. Чаддаг юм бол яваад заргалд. Харъя”
гэсэн. Отгон хүүг нь ингэж хулгайлчихаад томыг нь ч гэсэн бас авах гэж оролдсон.

-Хэзээ тэр вэ?

-Хоёр
жилийн дараа. Зээ охин минь гурван настай байсан. Цэцэрлэгт явдаг байсан юм. Манай
худ хөгшин Шаамарт ирээд захиргаан дээр ороод “Хүүгийнхээ охиныг авах гээд ирлээ”
гэсэн байна лээ. Тэгэхээр нь “Нэг хүүхдийг нь авсан. Одоо ганц үлдсэнийг нь булаагаад
авч явж болохгүй. Ээж нь эзгүй ч эмээтэйгээ энх тунх байгаа хүүхдийг аваад явж болохгүй.
Тийм бол та Цэрэнханд гуайг аваад ир” гэсэн юм билээ. Тэгсэн чинь худ маань байцаагч
руу дайрч “Чамайг ажлаас чинь халуулна” гээд хэл амаар баахан доромжилсон гэсэн.
Тэрийг нь хүн дуулаад надад ирж хэлсэн. Зээ охиныг минь авах гээд аймгийн захиргаагаар
хүртэл хөөцөлдсөн. Тэр бүү хэл, охин, хүргэн хоёрын маань гэрлэлтийг нь хууль бусаар
цуцлуулчихсан байсан.

Худын­хан
маань “Энхүүшийг (Т.Хишиг­батын эгч) дүүтэй нь хамт тэр буриадууд иж­лээр нь аваачаад
өсгүүлчихвэл яасан юм. Ерөөсөө охиноо авна аа. Хойш нь өгч явуулна аа” гэж хэлсэн
хэмээн хүмүүс надад анхааруулж байсан. Түүнээс хойш би л охиноо цэцэрлэгээс нь очиж
авдаг байлаа. Нэг ёсондоо манай энд чинь онцгой байдал зарлах хэмжээний юм болж
цэцэрлэгийн багш нар нь зөвхөн надад охиныг минь өгдөг болсон. Одоо зээ охин минь
11 настай. Муу сайн ч төрсөн эцэг юм хойно гээд холбоог нь таслахыг боддоггүй. Зуны
амралтаар нь хэд хоног аав руу нь явуулдаг юм. Би хүргэндээ үхэн үхтэлээ гомдож
явна. Түүнийг бодохоор л гол зураад өөрийн эрхгүй гомдол төрдөг. Хүүхдээ зарна гэж
юу байдаг юм. Хүүгээ байсан бол яаж ийгээд л хүн болгочихсон л байгаа. Хичнээн ядуу
ч надад эхийн сэтгэл, эмээгийн хайр халамж байгаа. Эхийн сэтгэл, аавын хайрыг гүйцэх
зүйл байдаг гэж үү. Би энэ хүүхдийг маллаж чадахгүй та нар ав гээд өгчихсөн бол
өөр хэрэг. Тэгтэл ашиг хонжоо харж цаашаа зарна гэдэг байх уу. Би хүргэнийхээ ээж,
ах, эгч нарт буруу өгч чадахгүй. Хамгийн гол буруутан нь миний хүүгийн эцэг. Би
энэ хүнд үнэхээр гомдолтой гээд цагдаад өгвөл ял авчихвал яана. Муу ч гэсэн энд
нэг хүүхэд нь байна. Тэр хүнээр муу муухай юмны хаалга татуулаад яахав. Үр хүүхдээ
олоод авчихвал бусад нь яахав гэж боддог.

-Танай хүргэний талынхан ямар ажил төрөлтэй, ямархуу улсууд
байдаг юм бэ?

-Дарханы
модны захад хувиараа юм хийдэг улсууд. Бүгд тэнд ажилладаг. Хамгийн том ах Х.Жаргалсайханыг
нь их л баян тарган хүн байдаг гэж дуулсан. Хүн ямар нэг бизнес эрхлээд амьдрал
нь дээшилсэн байж болно. Яг үнэндээ Х.Жаргалсайхан эрхэлсэн тодорхой ажилгүй гэдгийг
нь мэднэ. Миний зээ хүүг буриадуудад өгсөн гол хүн бол энэ хүн. Тэр хүн олз омог,
ашиг хонжоо харж л хүүг минь баян хүмүүст зарсан гэж бодож байгаа.

-Т.Хишигбат ямар айлд очсон юм шиг байна?

-Мэдэхгүй.
Үнэндээ хүүд минь чухам юу тохиолдсоныг мэдэхгүй. Миний дуулсан зүйлс бол сураг
төдий, таамгууд. Хүүхдээ авъя гэхээр худ маань “Хүүг чинь дүүдээ өгчихсөн. Баян
тарган хүнд өгчихсөн. Тэд нар хүн болгочихно” гэж хэлсэн болохоос биш миний хүүхэд
өнөөдөр амьд байгаа ч юм уу, хүний наймаанд өртчихсөн ч юм уу, үнэхээр тийм айлд
өсч байгаа юм уу, үхчихсэн ч юм уу гэдгийг мэдэхгүй шүү дээ. Охины маань бэр эгч
нар тэр хүмүүс нь хувьдаа алтны уурхайтай тухай ярьж байсан.

-Үүнийгээ тодруу­лахгүй юу?

-Дөч
гартлаа хүүхэд гар­гаагүй, эхнэр, нө­хөр хоёр юм гэсэн. Би хэдэн жилийн өмнө Х.Төгсжаргалынд
ороод охи­ныхоо зургийг авъя гээд тэр буриад хүмүүсийнх нь зургийг олж авсан юм.
Тэр зургийг энэ хэргийг мөрдөж байгаа ахмадад өгчихсөн.

Зургийг
нь харахад их л сайхан, нүдэнд дулаахан хүмүүс санагдсан. Тийм сайхан хүмүүс юм
бол энэ хүүхдийн ээж нь гэж хүн байдаг болов уу гэж яагаад ганц ч удаа сонирхоогүй
юм бол оо гэж гайхдаг юм.

-Хүргэнтэйгээ энэ талаар ярилцаж үзсэн үү. Хүүгийнхээ талаар
юу гэх юм?

-Ямар
нь ч мэдэгдэх­гүй, дуугүй хүн байдаг юм. Охиноос минь салаад өөр хүнтэй суугаад
дөрвөн жил болж байна. Одоогоос хоёр жилийн өмнө сүүлд суу­сан авгайгийнх нь дүүгийнх
нь хүүхэд бас тэдний гэрээс алга болсон. Найман настай хүүхэд байсан юм. Улсын хэмжээнд
эрэн хайгаад бөөн юм болж байсан даа. Гэр орноос нь хүүхэд алга болдог, аягүй сонин
айл байгаа биз.

Хүү
минь наймдугаар сард алга болсон. Тэгтэл шинэ жилээр нь хүүг минь авсан хүмүүс ирээд
манай худ хөгшин, охины минь хадам эгчид алтан ээмэг, бөгжнүүд бэлэглэж, манай хүргэн
Х.Төгсжаргалд доллар өгсөн юм билээ. Хүргэн маань доллараа банкинд солиулаад захаас
баа­хан хувцас худалдаж авч гангарчихсан яваа талаар сонссон. Дараа нь цагаан сараар
нөгөө хүмүүс нь их хэмжээний дол­лар явуулсан гэ­сэн. Хүргэнийг маань ээжтэйгээ
хамт доллар солиулж явсныг харсан хүмүүс бий. Гурван сарын өмнө Х.Жаргалсайхан олон
арван сая төгрөгийн үнэтэй чингэлэгтэй хоёр машиныг буриадаас оруулж ирсэн гэж дуулдсан.

-Н.Цэцэгсайхан одоо хаана юу хийж байгаа вэ?

-Манай
дүү нар хотоос ирж ногоо тарих гэж байгаа юм. Тэдэнтэй уулзах гээд явчихсан байна.
Охин маань хүүгээ байнга ярина. Үргэлж уйлж унжиж байдаг ш дээ. Хүүгээ яриад уйлна.
Тэгэх тоолонд нь “Хүүхдийг нь олж өгчихөөд сэтгэл амар үхэхсэн” гэж л боддог. Болж
өгвөл бодмооргүй санагддаг. Бодохоор л сэтгэл өмөрдөг (уйлав). Би чинь охиндоо амьдын
хагацал үзүүлчихсэн хүн. Ямар олиг байх вэ дээ.

-Та Х.Жаргалсайхан болон худтайгаа уулзаж, энэ талаар нүүр
тулж ярьж үзсэн үү?

-Хүүхдээ
алга болс­ны дараа худ хөгшин, хүргэнийхээ ах, эгч нартай нь уулзаж, зөндөө л хэл
ам хийсэн. Ер тоодоггүй. “Тэгээд яваад олоод аваач дээ, чаддаг юм бол” гэдэг ийм
л үг хэлдэг.

Тийм
болохоор ээжийг нь ирэхийг хүлээсэн. Гарч ирснийх дараа өөрсдийнхөө хэмжээнд хөөцөлдсөөр
л явсаар өнөөдөртэй золголоо. Бидэнд хүнд өгчих таван цаас байх биш. Хуулийнхаа
хүрээнд л хандах ёстой газарт нь хандаад явж байна. Шаардлагатай бичиг баримтыг
нь бүрдүүлээд л явж байна.

Мөнгөгүй
хүнд хууль үйлчилдэггүй юм байна. Тэрэнд нь л гомддог юм. Хэрвээ би мөнгөтэй байсан
бол ийм зүйл болохгүй байсан даа. Цаас барьж гүйгээд л, уйлж, гуйж гувшаад л. Өөр
бид яах юм.

-Та Шаамарын уугуул уу?

-Би
эндхийн унаган иргэн. Ногоо тарьж амьдардаг. Гурван оюутантай. Тэд маань амарч ирээд
ногоогоо тарина. Намар нь ургацаа хураагаад сургалтын төлбөрөө өгнө. Үлдсэнийг нь
би амьжиргаандаа зарцуулдаг.

-Н.Цэцэгсайхан, Х.Төгс­жаргал хоёр одоо ямар харилцаатай байдаг
вэ?

-Охиныг
минь гарч ирсний дараа энэ хоёр эргээд нийлэх юм болсон. Салаагүй байсан юм. Хүргэн
маань охинтой минь нийлэх гээд зөндөө хөөцөлдөхөөр нь би тас зөрөөд суулгаагүй.
Эзгүй хойгуур нь хүүхдээ зарчихаад нэг гэрт амьдарна гэж юу байх вэ. Охин маань
түүнээс хойш хүнтэй нийлэхгүй явж байгаад ноднин ханьтай болсон.

-Н.Цэцэгсайхан хүүгийн­хээ тухай ямар нэг зүйл олж сонссон
болов уу?

-Надтай
л адилхан. Юугаа ч мэдэхгүй. Гарч ирээд хүүхдээ олж авах гэж хадмуудтайгаа олон
уулзсан. “Миний хүүг та нар хүнд өгсөн, тэгээд үнэхээр амьд байгаа юм бол надтай
ганц удаа ч болов уулзуулаад өгөөч” гэж цөхрөнгөө баран Х.Жаргалсайханаас гуйсан
чинь “Тэгнэ ээ, тэгнэ. Уулзуулна” гэж хэлсэн байгаа юм. Охин минь тэр үгэнд нь итгээд
хэдэн жил шаналсан гэж санана.

-Хүүг авсан гэх хү­мүүс дөч гарсан настай хүмүүс байсан гэхээр
амьдрал нь тогтворжсон тохитой байрын хүмүүс байх магадлалтай юм?

-Тэр
үед дөч гарсан хүмүүс гэхээр одоо бол тавь эргэм насныхан болж таарч байна. Худ
хөгшин маань буриад дүү нартай гэж ярьдаг байсан. Магадгүй манай худ чинь буриад
талын хүн шүү дээ. Тэр хүмүүс Буриадад нь юм уу, Улаан-Үдэд нь юм уу хаана амьдардгийг
мэдэхгүй.

-Төрсний гэрчилгээ нь хэнд байсан юм?

-Миний
хүүгийн энэ гэрт үлдсэн юм нь гэвэл Эрүүл мэндийн даатгалын дэвтэр, эцэг, эхийнх
нь гэрлэлтийн батлах, гэрэл зураг нь.

-Ээж нь ял авч, өсч торних орчин нөхцөлд нь хэцүү байвал ямар
ч эцэг хүн хүүхдээ өөр дээрээ авахыг л бодно. Гэвч танай хүргэн хүүгээ үрчлүүлчихсэн
юм биш үү?

-Угаасаа
л ойлгомж­той. Миний хүүхдийг зараад идчихлээ гэж хэлж болох ч би бусдыг тэгж доромжилж
болохгүй. Нэгдүгээрт, надад баттай баримт алга. Хоёрдугаарт ийм асуудлаас үүдээд
хэн нэгнийг гүтгэж болохгүй. Гэхдээ л яалт ч үгүй ашиг нь хонжоо хайсан нь тодорхой.
Хүүг минь алга болсноос хойш тэдний амьдрал эрс дээшилж, баяр ёслол болгоноор Оросоос
бэлэг сэлт, доллар ирдэг.

Охины
минь бас нэг бэрийн хүүг буриадад өгнө гэж бөөн юм болж, тэвдүүлж байсан удаатай
юм билээ.

Тагнуул,
цагдаа, хууль хяналтынхан миний зээ хүүг олж өгч чадахгүй юм бол би эцсийн найдвар
болсон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид хандах болно. Энэ бол миний сүүлчийн арга. Хүү
минь зүүдэнд байнга орж ирдэг. Эгч нь одоо тавдугаар ангид сурч байна. Хүү минь
гэртээ байсан бол дөрөвдүгээр ангид сурч байх байлаа гэсэн юм.

Д.Цэрэнханд
“Би Ерөнхийлөгчдөө хандана. Та нар юу гэж бодож байна. Миний хүүг олдоно гэж бодож
байна уу” хэмээн асуугаад “Охиндоо хүүг нь олж өгчихөөд нүд анихыг хүсч байна” гэсээр
биднийг үдсэн юм.

Д.ГАНСАРУУЛ
 
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Энэ жил зэсийн эрэлт тогтвортой, нийлүүлэлт удаашралтай байх
учраас зэсийн үнэ унахгүй, тогтвортой байна, өснө гэсэн прогнозуудыг шинжээчид
хийж байна. Дэлхийн зэсийн 40 хувийг дангаараа хэрэглэдэг Хятад Улс эдийн засагтаа
анхаарч олон шинэ төсөл хэрэгжүүлж 
эхэлсэн нь зэсийн үнэ өсөх гол шалтгаан болжээ. Зэсийн үнэ өнгөрсөн
долоо хоногт 3,1 хувиар нэмэгдсэнийг “Блүүмбэрг”-ийн мэдээ­нээс харж болно. Энэ
нь өнгөрсөн оны есдүгээр сарын 20-ноос хойшхи хамгийн өндөр үзүүлэлт гэнэ.
Биржүүдийн нөөц буурч буй нь зэсийн үнийн өсөлтөд нөлөөлсөн байна. Жишээ
нь  Шан­хайн биржид зэсийн нөөц 193.725
тоннд хүрч буурсан гэх мэдээлэл цацагдсан. Энэ нь 7.7 хувиар буурсан үзүүлэлт
аж.

Энэ онд зэсийн үнэ тогтвортой, дажгүй  байх гурван шалтгааныг “Мандал даатгал”-ынхан
нэрлэжээ. Эхний шалтгаан нь Хятадын эрэлт байх нь. Өмнөд хөрш эрчим хүчний
салбарынхаа хөрөн­гө оруулалтыг 13 хувиар буюу 60 тэр­бум ам.доллараар нэмэгдүү­лэхээр
төлөвлөжээ.” “Ман­дал даатгал”-ын шинжээч “Энэ хөрөнгө оруулалтад тус улсын
зэсийн хэрэглээний 40 гаруй хувь зарцуулагдана гэсэн тооцоо бий. Мөн Хятад Улс
162 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг зөвхөн хот суурин газрын хөгжилд
зарцуулна. Энэ нь дотоо­дын хэрэглээг дэмжих эрх баригчдын бодлогын нэг хэсэг.
Дотоодын хэрэг­лээг дэмжих Засгийн газ­рын бодлого нь зэсийн эрэлтийг
нэмэгдүүлэх хандлагатай” гэж онцолж байна. Зэсийн үнэ дажгүй байх хоёр дахь
шалтгаан нь зэсийн нийлүүлэлтийн хомсдол аж. Дэлхийн зэсийн үйлдвэрлэл ажил
хаялт, байгалийн гамшиг, хөрөнгө оруулалтын гацаа зэргээс шалтгаалж
нийлүүлэлтээ хумих шаардлага гардаг байна. Энэ жил Хятад, Чили, Индонези болон
Австралиас нийлүүлэх зэсийн хэмжээ буурах төлөв ажиглагджээ. Оны эхээр Чили дэх
уул уурхайн ажил хаялтаас үүдэж 300 мянган тонн зэсийн нийлүүлэлт зогсч байж.
Филиппиний хар салхинаас болж хаагдсан томоохон уурхай ч зэсийн нийлүүлэлтэд
нөлөөлнө гэж шинжээчид хэлж байна. Олон улсын шинжээчид Хятад, Индонезийн
зэсийн нийлүүлэлтийг бууруулж таамагласан гэнэ. Ийм шалтгаануудаар зэсийн
нийлүүлэлт буурах нь бололтой. Сүүлийн жилүүдэд эрэлт өндөр байгаагаас болж
зэсийн нөөц 1.27 сая тонноор хорогджээ. 2008 оноос хойш зэсийн нөөц тогт­вор­той
буурч байгааг  “Мандал даатгал” анализдаа
онцолжээ.

“Мандал даатгал” зэсийн үнэ өнгөтэй байх бусад шалтгаан
геополитиктой холбоотой гэж үзсэн байна. “Өнгөрсөн оны геополитикийн дүр
зургаас харахад Сирийн асуудал, АНУ-ын Засгийн газрын өрийн хямрал зэрэг сөрөг
төлөв зэсийн үнэд хүчтэй нөлөөлсөн тал бий. Дийлэнх тохиол­долд АНУ-ын
хол­бооны нөөцийн шийд­вэр, тус улсын төрийн байгуул­лагуудын түр зогсолт,
өрийн хязгаарлалт зэрэг асуудлаас үүдэж зэсийн үнэ өнгөрсөн жил нэлээдгүй
хэлбэлзсэн. Эдгээр асуудал намжсаны дараахь түүхийг харвал зэсийн үнэ өссөн…
Хөрөн­гө оруулагчид Хятадын эдийн засгийн голлох мэдээг анхааралтай ажиг­лаж
байсан. Тус улсын эдийн засаг, үл хөдлөх хөрөнгийн өсөлтийн мэдээ эерэг гарахад
зэсийн үнэ өсөх хандлага сүүлийн үед ажиглагдаж байна” хэмээн “Мандал
даатгал”-ын шинжээч дүгнэжээ.

Нөөц буурахаар үнэ өсдөг жамтай. Өнгөрсөн оны сүүлээр гэхэд
зэсийн нөөц 17 хувиар буурсан дүн гарсан байна. Харин зэсийн гол хэрэглэгч
Хятадын импорт жилд дунджаар 34 хувиар өссөн таатай мэдээ байна. Дэлхийн зэсийн
нийт хэрэглээний жар гаруй хувийг Хятад, Америк, Япон бүрдүүлдэг аж. Хорь гаруй
хувийг нь Европын орнууд бүрдүүлдэг гэсэн статистик бий. Хэрэв Хятад, Японы аж
үйлдвэрийн индекс цаашид хөгжвөл зэсийн үнэ өснө гэж судлаачид онцолж байна.

Зэсийн хорин хувийг хэрэглэдэг Евро бүс хямралаасаа гараагүй
байгаа ч Герман, Франц зэрэг орнуудын аж үйлдвэрийн индекс тогтвортой өсч
байгаа аж. “Сүүлийн хоёр жилд еврогийн ханш рупи болон иенийн эсрэг чангарч
байгаатай уялдан тус бүс нутгийн зэсийн эрэлт тогтвортой байх болов уу” гэж
“Мандал даатгал”-ын шинжээч хэлж байна.

Зэсийн гол хэрэглэгч АНУ-д энэ онд автома­шины үйлдвэр болон
барилгын салбар өсөлттэй байж магадгүй нь. Шинжээчийн энэ таамаглалаар бол
Америкийн зэсийн хэрэг­лээ нэмэгдэнэ үү гэхээс буухгүй нь бололтой. Японы хувьд
ч их зэс хэрэглэх магадлал өндөр байгаа аж. Японы Засгийн газрын эдийн засагтаа
хэрэгжүүлж буй бодлого үр дүнгээ өгч, иенийн ханшийн сулрал экспортын эрэлт,
дотоодын хэрэг­лээг нэмэгдүүлэх болом­жийг бүрдүүлэх гэнэ. Шинжээчид ийм
үндэс­лэлээр Японы зэсийн хэрэглээ буухгүй гэж үзэж байна.

Евро бүсийн хямрал бүрэн шийдэгдээгүй, Америкийн мөнгөний бодлого
гэсэн эрсдэл байгаа ч энэ жил дэлхийн эдийн засаг дунджаар 3,7 хувиар өсөх
таамаг гарчээ. Гэхдээ хөгжиж буй зах зээл, жишээ нь Хятадын эдийн засгийн өсөлт
зэсийн эрэлт нэмэгдэнэ гэсэн таамаглалыг баталгаажуулж байгаа аж.

Энэ оны хоёрдугаар улирлаас Хятадын эдийн засагт зэсийн хэрэглээ
нэмэгдэж байгаа. Урд хөрш дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтаа арван хувиар
нэмэгдүүлнэ гэхээр зэсийн үнэ өсөх таатай нөхцөл бүрдэж байгаа гэсэн үг. Зэсийн
нийт хэрэглээний бараг тал хувийг эзэлдэг урд хөршийн хэрэглээ нэмэгдэх хэрээр
зэсийн үнэ таатай хэвээр үргэлжлэх нь тодорхой болж байна. 

Гэхдээ дэлхийн зэсийн гарц жил бүр дөрвөн хувиар өсч байгаа
гэсэн прогноз бий. 2020 он гэхэд есөн сая тонн нийлүүлэх шинэ уурхайнууд
нээгдэнэ гэх таамаг ч байдаг. Эдгээр тоонуудаас харахад  зэсийн нийлүүлэлтийн илүүдэл үүсч болох эрсдэл
ирэх жилүүдэд бий гэж шинжээчид онцолж байна.

 “Мандал даатгал”-ээс
гаргасан таамаглалаар оны эцэс гэхэд нэг тонн зэс 7000-7950 ам.долларын хооронд
борлуулагдах юм байна. J.P. Morgan  7825,
Barclays 7925, BNP Paribas 7825, “Reuters” агентлаг 8818, Morgan Stanley  8755, UBS 
7495.7, Credit Suisse 8113, Macquarie Private Wealth 7459  ам.доллар 
гэж төсөөлжээ. Энэ тоонуудаас харахад манай улсын төсвийн багагүй хувийг
бүрдүүлдэг зэсийн үнэ энэ жилдээ лав дажгүй өсөлттэй байх нь. Энэ онд ЭЗХЯ, УУЯ
нэг сая тонн зэсийн баяжмал экспортолно гэж тооцоолжээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Турмалин-Ион” компани Монголдоо гар утас, компьютер, Wi-Fi төхөөрөмж
зэрэг хэрэгслүүдээс ялгардаг цацрагаас хамгаалах ялтсыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлжээ.
Тус бүтээгдэхүүн нь 2013 оны “Улаанбаатарт үйлдвэрлэв” үзэсгэлэнгийн шилдэг технологи,
Сонгинохайрхан дүүргийн шилдэг брэндээр шалгарч байжээ. Ийнхүү тус компанийн захирал
Л.Эрдэмбаттай ярилцсан юм.

-Компанийн
тухай, үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнээс тань яриагаа эхэлье?

-Цахилгааан соронзон долгион болон дахин цэнэглэгддэг, цэнэглэгддэггүй
батарейгаар ажилладаг цахим төхөөрөмжүүд 
хүний биед хортой цацраг ялгаруулж байдаг. Нэгэнт гар утас, телевизор, компьютер
зэрэг өдөр тутмын хэрэглэдэг цахилгаан хэрэгслүүдээс ялгарах цацрагийн хэмжээг бууруулж,
эсвэл ор үндэсгүй байхгүй болгох боломжгүй. Цацрагийн хэмжээг буурууллаа ч гэсэн
үүнд ихээхэн хөдөлмөр, цаг хугацаа шаардагдана. Тиймээс иргэдийнхээ эрүүл мэндийг
хамгаалахын тулд цоо шинэ шинэлэг зүйл сэдэх шаардлага зүй ёсоор урган гарсан. Эрдэмтэд
дэлхийн чулуулаг бүрхүүлийг бүрдүүлдэг 3000 гаруй эрдсийн нэг болох турмалин нь
ионжих өндөр чадвартайг тогтоож, түүгээр цацрагаас хамгаалах бүтээгдэхүүн хийх болсон.
Турмалин нь байгаль дээр буюу түүхий эд хэлбэрээрээ ч ионжих өндөр чадвартай учраас
түүгээр эцсийн бүтээгдэхүүн хийхэд ямар нэгэн нэмэлт түүхий эд, бодис шаардагддаггүй.
Дэлхийн олон оронд турмалинаар цацрагаас хамгаалах ялтсаас авахуулаад гоёл чимэглэлийн
янз бүрийн бүтээгдэхүүн хийж байна.

Одоогоос 20-оод жилийн өмнө Геологи, эрдэс баялгийн хүрээлэнд дэд
захирлаар ажиллаж байхад Японы нэгэн эрдэмтэн турмалинаар бүтээгдэхүүн хийх тал
дээр хамтарч ажиллах санал тавьсан. Түүнийг нь ч хүлээн авч, турмалины нөөцтэй олон
ч газар судалгаа шинжилгээ хамтарч хийсэн. Үүгээр Монголын турмалиныг үйлдвэрлэлд
нэвтрүүлж болохуйц ионжих чанар нь маш өндөр болох нь тогтоогдсон. Гэтэл тэд манайхаас
түүхий эд хэлбэрээр нь импортлох сонирхолтой байсан юм билээ. Харин бид эцсийн бүтээгдэхүүн
хийх зорилготой байсан учраас эх орондоо турмалинаар эцсийн бүтээгдэхүүн хийх боломжийг
судалж эхэлсэн л дээ. Үүний дүнд “Турмалин-Ион” компаниа  2011 онд байгуулсан. Одоогоор бид нэг нь
“Iphone” нөгөө нь бусад гар утсанд зориулсан хоёр төрлийн гар утасны цацрагаас хамгаалах
ялтас үйлдвэрлэсэн. Дотоодын төдийгүй олон улсын SAR тестээр Герман улсын тоног
төхөөрөмж дээр туршихад өндөр үр дүнтэй болох нь батлагдсан. Гар утасны хэрэглээ
нь тархины хорт хавдрыг үүсгэх эрсэдлийг тодорхой хэмжээгээр ихэсгэдэг болох нь
батлагдсан. Энэ нь өнөөх цацрагийн нөлөөг хэлээд буй хэрэг. Тэгвэл манай бүтээгдэхүүнийг
батарей дээрээ нааснаар тухайн гар утаснаас ямар ч цацраг ялгарахгүй. Гар утаснаас
ялгарах цацраг нь тархины хорт хавдраас гадна толгойн өвчин, дотор муухайрах, толгой
эргэх, үс унах, нойргүйтэл зэргийг бий болгодог сөрөг талтай. Цаашид судалгаагаа
улам гүнзгийрүүлэн, нарийвчилж бүтээгдэхүүнийхээ нэр төрлийг олшруулна.

-Тэгэхээр
турмалинаар гар утас, компьютер, телевизорын цацрагаас хамгаалах ялтсаас өөр зүйл
хийж болно гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Турмалинаар хийж болох зүйлс эдгээрээр хязгаарлагдахгүй.
Энергижүүлж, залуужуулна гэх янз бүрийн зүүлт бугуйвч, тэр бүү хэл турмалиныг утсанд
нь шингээж дотуур хувцас, өвдгөвч, өмд цамц хийх боломжтой. Тун удахгүй бид тэдгээрийг
үйлдвэрлэлд нэвтрүүлнэ.

Бүр япончууд халаасны турмалин карт хүртэл үйлдвэрлэчихсэн. Тэрнийг
энгэрийнхээ халаасанд авч явснаар цацрагаас өөрийгөө хамгаалж байна гэсэн үг. Угаас
турмалин нь халахаараа хасах ионоор ионждог учраас хүний эрүүл мэндэд тустай.

-Монгол
дахь турмалины нөөцийн тухайд?

-Монгол турмалины нөөцөөр арвин. Үйлдвэрлэл явуулахад бэрхшээлгүй.
Тэр дундаа хар турмалин нь элбэг. Манай гол түүхий эд бол хар турмалин. Харин өнгөт
турмалинаар цацрагаас хамгаалах ялтас гэхээсээ гоёл чимэглэлийн эд зүйлс хийдэг.
Үнэ нь ч өндөр. 

-Газар
бүрт турмалины ионжих чадвар харилцан адилгүй байдаг гэдэг үнэн үү?

-Турмалины ионжих чадвар нь газарзүйн байрлал, онцлогоос шалтгаалах
нь бий. Нэг сумаас олборлосон турмалин түүхий эдийн шаардлага хангаж байхад зэргэлдээх
сумынх нь ионжих чадвар нь муу учраас үйлдвэрлэлд ашиглаж болохгүй байх жишээтэй.

-Бүтээгдэхүүнийхээ
хэрэглэх заавраас танилцуулаач. Хэдэн төгрөгөөр худалдаалагдаж байгаа вэ?

-Гар утас, видеокамер, зургийн аппаратны батарей дээр наах бол компьютерийнхээ
дэлгэц, Wi-Fi рутер,  шарах шүүгээ, зэргийнхээ
нүүрэн талд эсвэл ар талд нь ч наасан болно. Манай бүтээгдэхүүн гар утасны батарейн
насжилтыг уртасгахаас гадна цэнэглэгдэх хугацааг хурдасгана. Арын хэсэг дэх наалдамхай
туузыг хуулж аваад л хүссэн газраа наачихна. Шаардлагатай хэмжээгээр зүсч, жижгэлж
болно. Энэ нь бүтээгдэхүүний шинж чанарт нөлөөлөхгүй. Ингэснээр та өөрийн бие махбодь
болон тархинд нөлөөллөх цацраг туяаны аюултай нөлөөллийн эрсдлийг багасгах буюу
хязгаарлаж чадна.

Энгийн утсанд зориулсан нь 25 мянга бол Iphone-ных 35 мянган төгрөгөөр
худалдаалагдаж байна. Одоогоор 14 мянгыг хийчихсэн. Борлуулалт нэмэгдчихвэл өдөрт
хэдэн зуугаар нь үйлдвэрлэх боломжтой. Бүтээгдэхүүндээ 10 жилийн баталгаа өгч байна.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Монголын телевизүүдээр Солонгос улсын сериалууд үргэлж гарч байгаа.
Гэвч үүнийг есөн шидээр хэлж, шүүмжлэх, ад үзэх кампанит ажил үе үе өрнөх юм. Энэ
бүхнийг хэн өдөөгөөд хэзээ өөгшүүлээд байдаг тухай нийт­­лэлийнхээ төгсгөлд өгүүлэх
учир одоо нэг жишээ татъя. Солонгос ээжүүд хан­гай шиг том биетэй хүүгээ зодож байгаа
дүрс кинон дээрээ их гардаг. Тэр ээж гараа зангиддаггүй. Харин хоёр алгаа тэнийлгээд
хүү­гийн­хээ цээж рүү хүрч ядан зөөлөн цохиж байгаа харагддаг. “Ухаан муутай золиг,
яаж байгаа чинь энэ юм” гэж уйлаад…

Гэтэл монгол ээжүүдийг кинонд яаж харуулдаг билээ. Толгой хуйхалж
байсан улайс­гасан төмрөөрөө дургүй хүргэсэн хүүхдийнхээ гарыг хайрч тамлаж байгаагаар
үзүүлдэг.  Яг үнэндээ солонгос ээж, монгол
ээж хоёрт онцын ялгаа байхгүй. Уурлахдаа уурлаж, баярлахдаа баяр­ла­на. Зэвүүндээ
зэвүүн, сайн­даа сайн байж чаддаг адилхан хүн. Ямар ч ялгаагүй авгай нар. Нарийн
яривал энэ дэлхий дээр солонгосчууд л монгол хүнтэй зан төрх гээд ер нь бүх зүйлээрээ
илүү төстэй гэдэг юм билээ. Тэгтэл кино урлаг нь амьдралыг ийм ялгаатай үзүүлж байгаа
нь тун сонин.

Дээрх жишээнээс манай кино урлаг ямар түвшинд юу хийгээд байгааг
та бүхэн багцаалдаж бай­на уу. Монголын кино най­руу­лагч­дад бүлтэлзсэн үрээ улайс­сан
төмрөөр хайрдаг ээж л төсөөлөгддөг юм байна. 
Үүнийгээ кино болгож хийчи­хээд хүмүүс шүүрс алдан үзнэ гэж боддог.  Тэгээд маш сайн бүтээл хийлээ гэж хөл хөөрцөг
болж, биеэ тоодог сэт­гэл­гээний төөрөгдөлд орчи­хож. Харгис хатуу тэр ээжийн тухай
киногоо сэтгэлгээний том шийдэл болсон тухай хэдэн сар, жил яриад салдаггүй. Үүнээс
чинь болоод монголчууд монгол киногоо үзэж чадахгүй байна.  Нялх хүүхдээ шалзалчихаад,  өвлийн хүйтэнд нүцгэн хөө­гөөд гаргадаг тэр зүрх
шимшрүүлэм дүрсийг чинь харахаас халширч байна.

Манайхан монгол хүмүү­сийг кинонд дүрслэхдээ зэрлэг догшин харц тулгарахаас
ч аймшигтай амьтан мэтээр гаргадаг. Мах хэрчиж байна уу гэлтэй хүн  алж хядаж, 
тасдан хаяж байгаа хэрцгийчүүдийг үзүүлдэг. Охид бүсгүйдүүдийг  хүмүүн бусаар 
эмлэн зовоож бай­гаагаар харуулдаг. Тэднийг шалны алчуур мэт доромжлон басамжилж,
хүчирхийлж буй дүрсээр киногоо “чимдэг”. 
Эсвэл хүч дорой нэгийгээ цус нөжтэй нь хутгаж,  нүдэж балбан дээрэлхэж, дээрэмдэж байгаа кадргүй
монгол кино үзээд өгье ч гэсэн манайд алга. Ийм кадр оруулахгүй бол миний киног
хүн үзэхгүй гэж боддог, жүжигчид нь ч хүн ёсонд баймгүй тийм аймшгийн юманд тоглосноороо
бахарх­даг болсон байна.

Тэгвэл солонгос кино хажууд нь тэс эсрэг юм харуулж байна. Охид,
хүүх­нүүд нь аав, ээж, ах дүүдээ битгий хэл хайртай залуудаа ч энгэр задгай харагдахаас
ичиж зовж байгаагаа ёс сур­та­хуунтайгаар үзүүлдэг. Үнсэл­цэж тэврэлдэж нүүр улайлгасан
юм огт гардаггүй.  Хүний өөрийн аав, ээжийнхээ
дэргэд  хүү, хүргэн нь архи дарс ууж үзэгдэхгүй.  Хараал зүхэл урсгахгүй. Авгай, хүүх­­нүүд нь ёс
зүйтэй ахас, дээдсээ яаж хүндэлдгийг яруу тодоор харуулж байна. Хүн ёсны харилцаа
ямар байдгийг сайнаар мэдрүүлж байна. Солонгосчууд жинхэнэдээ ийм сайн хүмүүс байдаг
гэж энд маргах гээгүй л дээ.  Тэд­ний дунд
сайн нь ч бий, саар нь ч бий. Муу, сайн сүлэлдсэн хүний амьдрал тэнд буцалж байдаг
биз.  Зүгээр л солонгосчуудын хүнд үзүүлж
байгаа урлаг нь манайхаас өдөр, шөнө, өглөө орой шиг ялгаатай байна  гэдгийг хэлэх гэсэн юм.  Хүнд зөв явахыг сургаад байх шиг тэдний кино урлагийг
энд магтаж байна.

Дэлхийд Холливудын кино гэж бий. Энэ бол яалт ч үгүй ертөнц дахинаа
хүлээн зөвшөөрөгдсөн кино үйлдвэрлэл мөн. Ур хийц үнэмшил талаасаа бусадтай зүйрлэмгүй
гайхамшиг гэдэг­тэй хэн ч маргахгүй.  Гагцхүү
хүнд өгөх үлгэр дуурайлал талаасаа учир дутагдалтай санагддаг.  Хүрз эсвэл үзэг л барих  ёстой хүний гарт хутга, буу атгуулчихаад бусдыг
алан хядаж байгаагаар ихэвчлэн үзүүлдэг учраас тэр. Эсвэл дурласан хүүхнийхээ хойноос
хөөцөлдөж, замд нь саад бол­сон бүхнийг устгадаг. Шоу цэнгээнд уриалан дуу­даж,
архи дарс, хар тамхи сурталчлаад ч байгаа юм шиг үзүүлж байгаа болгон нь нэг л таагүй.  Энэтхэг кино байна.  Дурлал, дуу, бүжиг гурваас өөр юу ч гардаггүй.
Амьдралд хэрэгтэй, хүний зан суртахуунд өгөөжтэй юм тэнд огт харагдахгүй.  Энэ бүгдээс арай хүнлэг нь солонгос кино шиг санагддаг.

Ер нь шашин бол хүн төрөлх­төнд ёс суртахуун бий болгодог тухай номлодог.
Гэхдээ орчин үед шашин гэж бараг үгүй болжээ. Лалын шашинтнууд л гэхээс өөр бусад
шашинд тэгтлээ итгэж, ёс суртахуунаа төлөвшүүлнэ хэмээн найддаг хүн ховор. Харин
шашны оронд кино урлаг  хүн төрөлхтөнд ёс
сур­тахуун бий болгох гээд байх шиг байна. Энэ шалгуурт ний­цэж байгаа киног солонгос­чууд
хийгээд байна уу гэж бодогддог юм.

Монголчуудын хувьд хэзээ­нээсээ үлгэрт дуртай ард түмэн. Үлгэр бүхэн
нь сайн сайхнаар жаргадаг учраас тэр. Тэгвэл солонгос кино болгоны төгсгөл сайхнаар
дуусдаг. Муу зүйл хийсэн бүхэн нүглээ наминчилдаг.  Хорон муу санаатнууд нь буруугаа ухаараад  Хан мөрөн рүүгээ гүйдэг.  Яая даа гэтэл чадуулсан хүмүүс нь ч тэднийг уучилж,
ойлгож уулзаад болох, болохгүйг нь ялгаж салгаж хэлж өгдөг. Эцэст нь бүх зүйл эвэндээ
орж, өмнөөс нь баярламаар сайхан байдаг. Ийм байхад солонгос киног үзүүлэхгүй гэдэг
хөдөлгөөн өрнүүлээд байдаг нь ямар учиртай юм бол.

Кино хийж чадахгүй мөртөө өөрсдийнхөө эвлүүлсэн дүр­сийг түмэнд үзүүлж,
ашиг олох гэсэн манай киночдын санаа байх л даа. Мөн манай 76 худалч буюу УИХ-ын
гишүү­дийн нөлөө ч байгаа биз. Яагаад гэж үү. Тэд орой болгон  телевизүүдийн аль болох оргил цагийг сонгоод  дэмий чалчдаг шүү дээ. “Амьдралыг сайхан болгоно.
Одоо бид ингэж ажиллана. Монгол Улсыг хөгжүүлнэ” гээд сайхан үг бүрийг цуглуулж  “цээжилснээ” хэлдэг. Харамсалтай нь монголчууд
тэд­ний энэ худал үгийг сонс­соор залхсан тул шууд сувгаа сольдог. Солонгос кино
үзэх сонголт цаана нь байгаа учраас тэр. Тиймээс улс­төрчид өөрсөдтэй нь өрсөлдөөд
байгаа солонгос кинонуудыг гаргахаа болих атгаг санаа өвөртлөөд байж сууж чадахаа
байсан нь мэдээж.

Яаж ч бодсон худалч улс­төрчдийн улиг болсон үгийг сонсч сууснаас
ёс сур­та­хуунтай солонгос киногоо үзсэн нь хамаагүй дээр. Мон­голчуудын хийсэн
алаан хядаантай, дотор зурам гаслантай, харанхуй бараан сэдэвтэй кинонуудыг үзэж,
эд эсээ үхүүлж байснаас хал балгүй солонгос кино хараад сэтгэл тайван суух нь энэ
дэнсэлсэн цагт амар байна.    

Бусад урлагийнханд ч солонгос кино садаа болдог байх. Хошин шогийнхон
гэж чивтэй, чивгүй хэдэн чавганц тайзан дээр цуглачихаад хүн ичмээр юм ярьцгаадаг.
Хүүхдийн  дэргэд үзэхийн аргагүй, сонсохын
эцэсгүй нүүр улайм юм хэлж, ярьдаг тэдний жүжиглэлийг хүмүүс сонирхохоо байгаад
солонгос кино руу хошуурдаг болсон.  Тиймээс
хошин шогийнхон солонгос киноны эсрэг дайн зарладаг байлгүй.  Сүүлд нь хэлэхэд  Дагестаны зохиолч Расул Гамзатов гэдэг хүн зохиол
гэж юу байдаг тухай “Бичсэн зохиолоо аавдаа, эхнэр­тээ, хүүхдүүддээ  уншиж өг. Тэгэхэд ичмээр юм байхгүй бол наадах
чинь зохиол” хэмээн хэлсэн байдаг юм билээ. Үнэхээр үнэн үг. Хөгшин болсон ээж­тэйгээ,
эхнэр, нөхөр, үр хүүхэдтэйгээ тойрч суугаад хэн нь ч хэнээсээ ичихгүйгээр үзэж чадаж
байвал тэр урлаг юм байна. Солонгос кино үзэхээр тийм байдаггүй гэж үү. Хөгшин хөвөө,
хүүхэд шуухад хэнтэй ч хамт суугаад үзэхэд орох байх газар олж ядан нүүр улайдаггүй
юм.  

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын Ардын багш, гавьяат дасгал­жуулагч Д.Бандитай ярилцлаа.

-Таныг
холбооны багш дасгалжуулагч тамирчдаа аван Орхонд бэлтгэл хий­гээд ирлээ гэж сонслоо.
Энэ бэлтгэлийн зорилго юу байв?

-Манай Монголын боксын холбооны шинэ удирд­лагуудтай болж дас­гал­жуулагч
нарын дунд сонгон шалгаруулалт явуулж шинэ багаа бүрдүүлсэн анхны томоо­хон цугларалтыг
явуул­лаа. Манай боксын хол­бооны Ерөнхийлөгчөөр УИХ, Засгийн газрын гишүүн, Батлан
хамгаалахын сайд Д.Бат-Эрдэнэ ажиллаж бай­гаа юм байна. Мөн миний хоёр шавь холбооны
удирдах том албан тушаал хашиж явааг хараад багшийн хувьд их бахархаж байгаа. Олимпийн
аварга Э.Бадар-Ууган яг бокс, тамирчдаа хариуцсан холбооныхоо тэр­гүүн дэд ерөнхийлөгч,
П.Сэрдамба холбооны ерөн­хий нарийн бичгийн дар­гаар ажиллаж байна. Энэ 70 хүний
бүрэлдэхүүн Орхоныг зорьж анх удаа том цугларалтыг зохион байгууллаа. Би ерөн­хийдөө
дасгалжуулагч болон тамирчдаа ахлан энэ­хүү цугларалтыг зохион байгуулсан юм. Үнэхээр
үр дүнтэй том цугларалт болсон гэж хэлмээр байна. Хот, хөдөөгийн олон багш дасгалжуулагч,
боксчид ирсэн. Бэлт­гэл ямар байдаг вэ гэдгийг энэ хүмүүст харууллаа. Бид­ний гол
зорилго бол “Рио де Жанейро-2016” зуны  олим­пийн
наадамд боксчидоо бэлт­гэх. Мөн удахгүй Болгарт болох Залуучуудын аварга шалгаруулах
тэмцээнд орох тамирчдынхаа бэлтгэлийг маш сайн хангалаа гэж бодож байна. 

-Залуучуудын
аварга шалгаруулах тэмцээн хэзээ эхлэх вэ?

– Болгарын Софи хотод дөрөвдүгээр сарын 10-25-ны хооронд болно. Энэ
тэмцээнд 17, 18 насны залуучууд орно. Эмэгтэйчүүд олимпийн гур­ван жингээр оролцох
бол эрэгтэйчүүд 49 кг-аас 75 кг хүртэл долоон жингээр өрсөлдөх юм. Эдгээр тамирчид
гур­­ван дасгалжуулагчийн бүрэл­­дэхүүнтэй явна. Залуу­­чуудын багийг ахлах дасгалжуулагчаар
Мөнхсайхан багш сонгогдсон байгаа. Харин охидын багийг олон жил дасгалжуулагчаар
ажилласан туршлагатай багш Энхбаатар хариуцаж явна. Харин нэг дасгалжуулагч нь хувиасаа
мөнгө зардлаа гаргаж явж байгаа. Сэлэнгэ айм­гийн “Улаан ирвэс” клу­бийн дас­галжуулагч
Г.Ганхуяг.

-Та
явах уу?

-Үгүй ээ. Энэ удаагийн тэмцээнд оролцох багийг ерөнхийдөө манай холбооны
Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Сэрдамба удирдаж явах болно. Ингэсэн юм. Саяын бэлтгэлээр
тамирчдаа хаана, ямар тэмцээнд оролцох тэр бүрэлдэхүүнээр нь бэлтгэл хийсэн. Залуучуудын
аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох боксчид удахгүй Болгарыг зорих гэж бол Казах
улс руу хамтарсан бэлтгэл хийхээр насанд хүрэгчдийн баг явчихсан байна. Манай насанд
хүрэгчдийн багийн ахлах дасгалжуулагч Батсүрэн Казахын багийн дасгалжуулагчтай ойр
дотнын найз юм билээ. Энэ холбоогоо ашиглаж тамирчдаа хамтар­сан бэлтгэлд гаргаад
бай­на. Мөн удахгүй эмэгтэй багийн­хан Хятад руу явж тэндхийн тамирчидтай хам­тар­сан
бэлтгэлд гаргана гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Мөн хэсэг боксчид ОХУ-руу бэлтгэлд явах
болно. Орост А зэрэглэлийн тамирчдын аварга шалгаруулах тэмцээн болох юм.

-Шалгаруулалтаар
шиг­шээ багийн дасгал­жуу­лагчдаар хэн хэн сонгогдсон юм бэ?

-Монголын боксын хол­бооны насанд хүрэгчдийн шигшээ багийг Батсүрэн,
Эрдэнэ­­баяр нар ахалж дас­­­гал­­­жуулж байгаа бол залуу­чуудын багийн ахлах дасгалжуулагчаар
Мөнх­сайхан багш, эмэг­тэй багийн ахлах дасгал­жуулагчаар Энхтайван, Энхбаатар гээд
багш нар ажиллаж байна.

-Таны
хувьд холбооны ерөнхий зөвлөх дасгалжуулагч гэсэн нэрийн дор ажиллах болсон. Яг
албан ёсны орон тоо биз дээ. Эсвэл зүгээр л таны сэтгэлийг хуурч нэр төдий зүүлгээд
байна уу?

-Соёл, спорт, аялал жуучлалын яамнаас гаргасан журмын дагуу би өнөөдөр
зөвлөхөөр ажиллаж байна. Энэ журамд “Шигшээ багийн дасгалжуулагч байхдаа олимп,
дэлхийн аварга төрүүлж, эх орныхоо нэрийг дэлхийн тавцанд гаргаж байсан дасгалжуулагч
хэрвээ өөрөө хүсэх юм бол ямар ч сорил шалгаруулалтгүйгээр холбоондоо ажиллаж болно”
гэсэн утгатай заалт бий. Тэгэхээр албан ёсных л болж таарч байгаа юм уу даа. Ерөнхий
дасгалжуулагчаар ажиллуулаад ирэхэд надтай барьцах хүн байна. Гэтэл би хажууд нь
олимп, дэлхийн аварга төрүүлчихсэн хүн шүү дээ.

-Цалинтай
ажиллаж байгаа биз дээ?

-Яамнаас уг нь цалин­жуулах ёстой. Одоохондоо цалингийн талаар тушаал
гараагүй байна. Минийх битгий хэл холбооноос томилогдсон дасгалжуулагч нарынхаа
цалин өгөөгүй байгаа гэсэн. Батлагдаагүй болохоор яамнаас цалин авч болдоггүй холбооноос
цалинг гаргаж өгсөн. Энэ олон багш нарынхаа цалинг өгчихвөл хэрэгтэй л байх даа.
Цалингүй ажиллаад байвал ар гэрийнхэн нь амьдрахад хэцүү л байгаа санагддаг.

-Шигшээ
багийн дасгалжуулагч нар гээд нэлээд хэдэн хүн сонгож. “Зуун ямаанд жаран ухна”
гэгчээр  тамирчдад та ч юм уу, ганц хоёр жинтэй
дасгалжуулагч байж болдоггүй юм уу?

-Болохгүй гэсэн газаргүй шүү дээ. Гурван жилийн хугацаанд би ахлах
дасгалжуулагч хийхдээ нэг туслах дасгалжуулагчтай хоёулхнаа ажилласан. 2008 оны
олимпод манай боксчид ямар сайхан амжилт гаргалаа. Тэр үеийн амжилт оргилдоо хүрсэн.
Харин одоо миний хувьд дасгалжуулагч нараа бэлтгэдэг дасгалжуулагч болно гэж олон
түмэндээ зарласан. Тиймээс би дараагийн залгамж халаа дасгалжуулагч нартаа сурсан
мэдсэн зүйлээ хуваалцъя гэж бодох болсон. Аль ч спорт дасгалжуулагчаа хөгжүүлж байж
тамирчин нь амжилтад хүрдэг жамтай. Тэр их амжилтын ард гол үүрэг гүйцэтгэсэн хүн
бол дасгалжуулагч.  Гэтэл дасгалжуулагчид
шагнал, урамшуулал гэж байхгүй гадна орхигддог. Спорт нь дээд цэгтээ хөгжсөн гадны
орнуудын туршлагаас суралцах ёстой. Ямагт дасгалжуулагчдынхаа арга барил, ухааныг
нэг номерт тавьж, мэдлэг боловсролыг дандаа хөгжүүлж байх хэрэгтэй. Дасгалжуулагч
нараас л амжилт нөлөөлдөг. Учир нь сайн тамирчдыг зөв залах нь дасгалжуулагчийн
үүрэг. Тамирчид хэдэн ч медаль авсан бай дасгал­жуулагч нарыг адилхан шаг­надаг
байх хэрэгтэй. Би мөн ч олон жил үүнийг ярилаа.

-Одоо
уг нь дасгал­жуулагч нарыг тодорхой хэмжээнд урамшуулдаг болсон юм биш үү?

-Тэгдэг болсон байна. Тамирчин томоохон нэр хүндтэй тэмцээнүүдэд
амжилттай оролцоод медаль аваад ирэхэд шагналын 50 хувьтай тэнцэх урамшуулал өгдөг
болсон байна. Харин тэр шагналыг дасгалжуулагч нар нь хувааж авдаг болсон байна
лээ. Миний үед дасгалжуулагч нар тамирчнаасаа гуйж шагнал авдаг байлаа. Олимпийн
авар­га болбол чи хэдэн хувийг өгөх вэ гэж гэрээ хийдэг байсан байхгүй юу. Үнэндээ
би боксын холбооны хүнд үеийг туулсан дасгалжуулагч шүү дээ.  Тоочоод байвал их л зовлон бий.

-Хоёр
шавь тань тантай холбооны хэтийн зорилгын талаар хэр зөвлөлдөж, зөвлөгөө авч байна?

-Уг нь байнга ийм уялдаа­тай ажиллаж шийдвэр гаргавал холбоо зөв
зүйтэй ажиллах болно. Холбоо маань миний анхны санаачилгыг их сайхан хүлээж авч
цугларалт зохион байгуулж өгсөнд баяртай байгаа. Өөрсдөө ч гэсэн уулзалтад оролцож
нүдээр харсан. Их сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлж, “холбооны хэтийн ирээдүйд
үнэхээр хэрэгтэй ажил боллоо багшаа” гэж хэлсэн.

-Цаашдаа
ямар арга барилаар шилдэг тамирчдыг төрүүлнэ гэж бодож байна вэ?

-Холбоо бүх тамирчдыг хамрах ёстой. Энэ утгаараа цугларалт хийлээ.
Үүний үр дүнд бид Монголын өнцөг булан бүрээс шилдэг гэсэн залуу тамирчдыг сонгон
авч бэлтгэл хийж шигшээ багаа бүрдүүлж байх болно. Зөвхөн шилэгдмэл тамирчдыг дасгалжуулагчидтай
нь цуглуулж Монгол Улсын нэрийг гаргахыг зорьж явна.

-Боксыг
оргилд нь хүртэл хөгжүүлж, дэлхийд данстай болгосон таны нууц юундаа байна вэ?

-Төлөвлөлт гэдэг маш чухал. Энд Монголын боксыг өндөрт гаргах тухай
л ярьж  байна. Өндөр болгохын тулд өргөн болгох
бодлого бас байна. Боксын клуб багш нарыг олон болгож байж хүрээгээ тэлнэ гэсэн
үг. Өргөн болгосон цагт тэр дундаас өндөрт гарах тамирчид олноороо гарч ирэх юм.
Манай боксын холбоо энэ тал дээр ерөнхийдөө анхаарч ажиллаж байгаа нь зах зухаасаа
харагдаж байгаа болов уу.

-Та
эрүүл мэндийн асууд­лаас болж хэсэг хуга­цаанд холбоонд ямар ч хамааралгүй хүн явлаа.
Боксын төлөө бүхий л насаа зориулж ирсэн хүний хувьд эргэж ирэхээс өмнөх он жилүүд
хүнд өнгөрсөн биз дээ?

-Хэлэхийн аргагүй хүнд үе байлаа. Би тархиндаа хоёр удаа цус харвасан.
Гэхдээ одоо эрүүл болоод явж байна. Гэртээ дөрөв таван жил суулаа. Миний ганц нөхөр
бол компьютер байсан. Өвчиндөө дарлуулаад зүгээр суухыг хүссэнгүй. Бүх багш нартаа
сургалтын программ бэлдэж гаргалаа. Одоо багш нарт бий. Дэлгүүрт бас байгаа харагдсан.
Мөн 2000 оноос өмнөх амьдралаа бичсэн “Миний ертөнц” нэртэй ном байдаг. Түүнийхээ
хоёрдугаар боть болох “Энэ л миний ертөнц” нэртэй номоо бичиж өнгөрсөн хугацаанд
бэлэн болгож, сэтгэлээ тайтгаруулж байлаа. 
Одоо харин номоо хэвлүүлэх гээд мөнгө олдохгүй хайгаад явж байна. Энэ номон
дээр би олимп, дэлхийн аваргыг яаж төрүүлсэн тухай нууцаа анх удаа дэлгэсэн байгаа.
Энэ их амжилтыг би ямар арга барилаар төрүүлсэн болох алтан туршлагаасаа хуваалцсан.
Ер нь гэрт байхдаа боксын тэмцээн үзэх л хамгийн хүнд, өөрийн эрхгүй самсаа шархирч
байдаг байж дээ.

-Лондонгийн
олимпод манай боксчид бусад орны тамирчдын уланд гишгэгдсэн гэж хэлж болно. Тамирчдынхаа
уналтыг зурагтаар үзэж суухад танд хэцүү байсан болов уу?

-Лондонгийн олимпод тамирчид явлаа. Намайг өвчтэй болсон хойгуур
миний тамирчид уруудсан том илрэл. Олимпийн ринг дээр Мөнх-Эрдэнийг өрсөлдөгчдөө
цохиулж байхад би уйлсан. Бүр шархирч уйлсан (нулимс нь цийлэгнэж дуугаа хураав).
Дасгалжуулагч маш буруу тактикаар ажиллалаа даа гэж тэр үед харамссан.Мөнх-Эрдэнэ
бол заяагдсан тамирчин. Мөнх-Эрдэнэ цохилт аваад салгалаад зогсч байсныг монголын
ард түмэн харсан. Надтай хамт тэмцээнд явахдаа хэзээ ч тийм цохилт авч байгаагүй.
Украиныхныг нутагт нь хүртэл очоод бут нэргэж байсан боксчин шүү дээ.  Төгсцогтыг ч гэсэн алтын төлөө тоглохдоо тийм
царай муутай, унжгар, сулбагар байгааг харахад өөрийн эрхгүй уйлсан (хоолой нь зангирч
хэсэг дуугаа хураав). Боксчдын амжилт шууд уруудаж байгааг би нүдээр харж байлаа.
Тухайн үед “Өдрийн сонин”-д “Монголын боксчдын дасгалжуулагчдыг 30 жилийн өмнөх
дасгалжуулагчтай харьцуулсан” тухай шүүмж нийтлэл гарсан байсан. Үнэн байхгүй юу.

-Сүүлийн
үед У.Мөнх-Эрдэнийг рингнээс зайлуулчих гээд байгаа тухай яриа гарах болж. Энэ тал
дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Одоо 40 нас хүртэл тоглодог болсон ш дээ. Жингийнхээ өрсөлдөгчийг
ялж л байвал ринг дээр тулалдах л хэрэгтэй. Хэрвээ өрсөлдөгчдөө ялагдаад эхэлбэл
рингээ орхих байлгүй. Уг нь Мөнх-Эрдэнэ шиг туршлагатай тамирчид байж залуучууд
нь гарч ирнэ. Үлгэр дуурайлал авна гэсэн үг.

-Түүний
хувьд цаашид амжилт гаргаж нөөц бий юу?

-Төвөгтэй хүн. Надтай маш их холбоотой. 2008 оны олимпод аварга болох
ёстой хүн байсан. Өөрөөс нь болсон. Мэдээж үүд хаалга нь нээлттэй байна.

-Ер
нь боксын спортод амжилт гаргах гол хүчин зүйл юу юм бол оо?

-Хоёр талтай. Гол нь тамирчны ур чадвар. Гэхдээ нэгдүгээрт дасгалжуулагч.
Хоёрдугаарт тамирчны ухамсар. Бид монголын өнцөг булан бүрээс хэзээ ч дээшээ гараад
ирэх боломжтой ирээдүйтэй хүүхдүүдийг сонгодог. Харин тэднийг дээш гаргаад ирэх
дасгалжуулагч нар хамгийн чухал. Энийг л би биеийн тамирын байгууллагын удирдах
хүмүүс их сайн ойлгоосой гэж боддог.

-Одоогоор
амжилтад их ойрхон ирээдүйтэй ямар тамирчид байна вэ?

-Тэр энэ гэх юм байхгүй. Бүгд сайн байна. Би 2005 оны зургадугаар
сараас шигшээгийн дасгалжуулагч болоод Азийн аваргад тамирчидаа сойж байхад манай
шавь нар нэг мөнгө, гурван хүрэл медаль хүртэж байлаа. Үүнээс өмнө бараг найман
жилийн хугацаанд  Азийн аваргын ганц хүрэл
медалийн төлөө үзэлцдэг байсан үе бий.

Харин намайг хэсэг эзгүй хойгуур өнөөх авьяастай хүүхдүүдийг “Кик
бокс”-ынхон хулгайлаад Америкт аваачаад хаясан. Ингээд би хэнд ч танигдаагүй хэдэн
жаахан хүүхдүүдтэй үлдсэн. Дараа жил нь нэгдүгээр сараас эхлэн би цалинтай дасгалжуулагч
болж, цалинтай тамирчин авсан. Яг энэ үед Бадар-Ууган, Сэрдамба нарын хүүхдүүдийг
авсан. Тэд нар маань нэг хоёрхон сар болоод л тодроод энд тэндхийн тэмцээнд “од”
болж, рекорд тогтоосон. Манай боксын шигшээ баг анх удаа 195 орноос амжилтаараа
дөрөвт, Дэлхийн аваргаас авсан медалийнхаа тоогоор 140 гаруй орноос тавдугаар байрт
бичигдэж байсан түүх бидэнд байна. Цаашдаа ч энэ амжилт уруудах бус улам өндөрт
мандах ёстой.

Д.ДАВААСҮРЭН