Month: April 2014

Монгол Улсын Хө­дөлмөрийн яамны хэрэгжүүлдэг “Үндэсний мэргэжилтэй
ажилтан” бэлтгэх хөтөлбөрт хам­рагддаг залуус Туул голыг цэвэрлэв. Туул голын эрэг
дагуу 16 км газ­рын хог хаягдлыг түүх цэвэрлэгээнд 1000  суралцагч хамрагдсан байна.

Маршалын гүүрний орчимд цэвэрлэгээ хийж байсан хэсэг хүмүүс дээр
очлоо. И.Мягмардорж Барилгын Политехникийн коллежид сурч байгаа гэнэ. “Үндэсний
мэргэ­жилтэй ажилтан бэлтгэх” хөтөлбөрийн хүрээнд тэр тус коллежид хоёр сарын турш
онолын мэд­лэг эзэмшжээ. “Дунд сур­гуулиа дүүргээд Зав­ханаас хотод ирж байлаа.
2001 оноос “Нарантуул” зах дээр зогссон доо. Есөн шидийн юм хийж үзлээ.  Эх­нэр хүүхэдтэйгээ гур­вуулаа амьдардаг бо­ло­хоор
амьдрал хүнд байсан. Ямар ч байсан мэргэжилтэй болохоор шийдэж тус коллежид хандсан.
Намайг маш халуун дотноор хүлээн авч ямар мэргэжил эзэмшвэл цаашид ирээдүйтэй талаар
коллежийн багш нар маань зөвлөсөн. Ин­гээд барилгын мэргэжил сонгосон. Их барилгын
ажил эхэлж буй энэ цаг үед би мэргэжлээ зөв сонгосон гэж бодож бай­гаа. Ажлын байраа
яаж олох билээ гэсэн зовнил байхгүй байгаа. Сургуулиас маань мэр­гэжлийн үнэмлэх
өгнө, нийг­мийн даатгалыг минь төлж байгаа. Сти­­пенд 190 мянган төгрөг авдаг. Гэрээ
хийх ком­па­ниа эхлээд сайн судалж байгаад ажилдаа ханцуй шамлаад орчихно доо” гэж
И.Мягмардорж яри­лаа.

Цэвэрлэгээ хийж бай­­сан залуусын дунд тохитой томоотой нэг хүн харагдсан
нь 52 настай  М.Батбаяр. Тэрбээр ба­рилгын
мужааны мэр­гэжлээр суралцаж байгаа гэлээ. Технологийн дээд сур­гуульд хоёр сар
онол судалжээ. Одоо “Пром сервис” компанид 
дадлага хийх юм байна. Яагаад энэ компанийг сонгосныг лавлахад “Канад карказан
барилгын технологид суралцахыг хүссэн юм” гэлээ. Ажил олгогчтойгоо ярилцлагад орж,
гурван сар дадлага хийсний дараа жинхэнэ ажилтан болохоор гэрээ байгуулсан аж. Хоёр
сар номын дуу сонсох хангалттай эсэхийг сонирхоход “Хангалттай. Долоо хоногийн таван
өдөр хичээл хийдэг” гэсэн юм. М.Батбаяр өмнө нь зуслангийн байшингаа барьсан туршлагатай.
Мань эр  залуудаа Эрчим хүчний байгууллагад
хэмжүүрийн техникч хийж байсан. Техникчийн мэргэжлээ хойд хөршид  ТМС-т эзэмшиж байжээ.Тэтгэвэрт гарсныхаа дараа
ногоо цагаахан тарьж байсан энэ хүнд “Үндэсний мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх хөтөл­бөр”-т
хамрагдах бо­ломж олджээ. Энэхүү хө­төл­бөрт хамрагдсанаар ажил хөдөлмөрийн шинэ
гараагаа эхэлж, залуу насандаа эргэж очсон юм шиг санагдаж байгаа гэнэ. “Үндэсний
мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх хөтөл­бөр”-т хүмүүсийг олноор хамрагдаасай, тэр хэрээр
олон хүний амьдрал дэв­жиж дээшлэх юм байна шүү гэж тэр хэлж байлаа.   

Технологийн дээд сур­гуулийн Нийгмийн түнш­лэл хариуцсан ажилтан
Ш.От­гондалай шавь нараа удир­дан цэвэрлэгээнд оролцож байв. “Хөтөл­бөрийн хүрээнд
150 хүн есөн мэргэжлээр манай сургуульд сурч байгаа. Дийлэнх нь 24-35 насныхан”
гэж тэр танилцуулав. Тус сургуу­лийнхан хичээлийн гур­ван байртай учраас хө­төлбөрийн
олон суралцагч ирсэн ч түүртдэггүй гэнэ. 

Хөтөлбөрийн сурал­цаг­чид эрчимтэй ажил­лаж байсан учир хог хийх
шуудай хүлээгдэж  эхэлсэн юм. Туул гол ундны
усны ундаргыг хамгаалах “Тунгаа” төвийн Д.Лхагвадорж  Туул гол цэвэрлэх ажлын их туршлагатай. Хавар
намартаа их цэвэрлэгээ хийдэг. Маршалын гүүрнээс Зайсангийн гүүр хүртэл цэвэрлэхэд
1500 шуудай чүү чайтай хүрдэг.  Хар усны тохойгоос
Хар хошуу хүртэл 10 мянган шуудай багаддаг гэж тэр тайлбарласан.

Хөдөлмөрийн яамнаас “Үндэсний мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэх хөтөл­бөр”-ийг
хоёр дахь жил­дээ хэрэгжүүлж буй.  Өнгөрсөн
жил 6417 мэр­гэ­жилтэн бэлтгэжээ. Хө­дөлмөрийн сайд Я.Санж­мятав “Өнгөрсөн жил мэр­гэжилтэй
ажилтан бэлтгэх хөтөлбөрт хам­рагдсан 10 хүн тутмын 8 нь ажилтай болж бай­сан. Энэ
жил дээрх  үзүү­лэлтийг улам ахиулна, чанаржуулна,
залуучууд жил ирэх тусам их, дээд сургууль гэхээсээ илүү мэргэжилтэй ажилтан болж
амьдрал ахуйгаа хурдан дээшлүүлэх хү­сэл эрмэлзэлтэй болж байгаа” гэж байсан юм.
Энэ долоо хоногт мэргэжлийн хувцсаараа ижилсэн, нийслэлээр нэг бужигнаж харагдсан
эдгээр үндэс­ний мэргэ­жил­тэй ажилт­нуудыг ха­ра­хад Хөдөл­мөрийн сайдын яриа амьдрал
дээр биеллээ олсныг баталсан юм. Энэ жилийн эхний 5220 хүн танхимын сургалтын төгсөлтөө
аль хэдийнэ хийжээ. Ажилтай, ор­лого­той монгол хүний тоо өсч байгаа нь өнөөдөр
эдийн засаг хүндэрч байна, иргэдийн орлого буурч байна гэсэн тааруухан мэдээллийн
хажуугаар сонсогдож буй хамгийн таатай мэдээлэл юм даа.

Б.ЯНЖМАА

 “Самбуу гуай бол брэнд” гэж “Монгол төрийн мэргэн
өвөө” номд тодотгожээ. Энэ нь Ардын Их Хурлын Тэр­гүүлэгчдийн дарга агсан Жамсрангийн
Самбуу гуайн тухай хэлсэн онч үг юм.

Хууль
зүйн ухааны доктор, хуульч, сэтгүүлч Ширчингийн Сүхбаатарын  “Монгол төрийн мэргэн өвөө” номын нээлт өчиг­дөр
боллоо. Нэмж тодотгосон уг ном аман түүх-ярилцлагаас бүтжээ. Монгол орныг ноён ну­руу­тай
удирдаж, ард тү­мэнд жинхэнэ төрийн хүн хэмээн хүндлэгдэж явсан Ж.Самбуу гэдэг агуу
хүний тухай өгүүлэх аж. Ж.Самбуу гуай төрд тасралтгүй тавин жил зүтгэсэн бөгөөд
хошуу тамгын хавсраа бичээчээс Гадаад яаманд хэлтсийн дарга, Гадаад яамны орлогч
сайдаар ажиллаж байв. Мөн ОХУ-д есөн жил, хойд Солонгост хоёр жил Элчин сайдаар
суусан дип­ломат хүн. Монгол төрийн тэргүүнээр 18 жил ажилласан энэ хүний тухай
баримт материал аман хууч яриаг “Монгол төрийн мэргэн өвөө” номд багтаажээ.

Төрийн
албыг төвшин, мэргэн ухаантай, буурьтай, суурьтай хэрхэн хашдагийн үлгэр жишээ болсон
Ж.Самбуу даргын тухай өгүүлэх энэ ном орчин цагийн төрийн түшээдийн ширээн дээр
заавал байвал зохилтой.  “Монголын төрд Самбуулаг
хүнийг олон болгох санаа зорилгын үүднээс энэхүү номоо бичлээ” гэж номын зохиогч
Ш.Сүхбаатар онцлов. Тэрбээр номын нээлтийн үйл ажиллагааны үеэр “Намайг хүүхэд байхад
Ж.Самбуу гуай Төв аймгийн Бүрэн сумандаа ирдэг байлаа. Түүнийг ирэхээр хүмүүс олноор
цугларч, гэрт багтахгүй болдог байсан сан. Өнөөдөр энд биднийг  Ж.Самбуу гуай цуглуулсан.  Ж.Самбуугийн амьдрал санаж, сэрэхийн ухаарал юм”
гэлээ.

“Монгол
төрийн мэргэн өвөө” номын нээлтэд олон хүндтэй зочид ирсэн байлаа. Тухайлбал, Монгол
Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Монгол Улсын 17 дахь Ерөнхий сайд Д.Содном, Ардын
уран зохиолч Д.Цоодол, П.Бадарч, яруу найрагч Ш.Бадарч, Ардын жүжигчин А.Очирбат,
Гавьяат хуульч  С.Нарангэрэл, Монгол Улсын
хөдөлмөрийн баатар Р.Раш, “Өдрийн сонин”-ы орлогч эрхлэгч Ж.Сандагдорж, ардын их
эмч Х.Хатанбаатар, Монголын Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн ерөн­хийлөгч Б.Галаарид,
Ж.Самбуу гуайн хамаат­нууд болох Сосорбарам хурандаа, УИХ-ын гишүүн асан Н.Тогтох
нарын олон хүн уригдан ирсэн байв. Мөн номын зохиогчийн аав, ээж болоод гэр бүлийнхэн
нь, Төв аймгийн Бүрэн сумын ахмадууд, нутгийн иргэдийн төлөөлөл гээд заал дүүрэн
хүн хуран цугларсан байлаа.

МУГЖ
Д.Явгаан гуай аялгуут магтаалаар эхэлсэн энэхүү номын хурим ирсэн зочдын сэтгэгдэл
хийгээд  Ж.Самбуу гуайн тухай дурсамжаар үргэлжлэв.
Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат номын зохиогч Ш.Сүхбаатарыг “Их гарын дарап” гэж онцолж
олныг хөгжөөгөөд авлаа. Тэрбээр түүнийг Самбуу судлалын төлөөлөгч хэмээн тодотгосон.
Мөн” Самбуу судлалд хязгаар төгсгөл гэж байхгүй. Хөгшин залуугүй түүн шиг болохоор
хичээцгээе” хэмээв.

Ж.Самбуу гуайн талаарх дурсамжаа  Ерөнхий сайд асан Д.Содном ингэж хуваалцсан юм.
“Ж.Самбуу дарга их бодож байж цөөн үгээр жинтэй хэлдэг байв. Түүнийг хараад би маш
их биширдэг байлаа.  Ж.Самбуу гуай Хойд Солонгосын
дайны үед Элчин сайдаар сууж байсан. Тухайн үед бусад орны Элчин сайдууд тус улсыг
орхиж байсан гэдэг. Харин Ж.Самбуу гуай тийм хүнд үед нь орхиод явчихаагүй. Үнэхээр
Монголынхоо төрийн төлөө найрсаг харилцаатай улстайгаа яаж зөв харилцах вэ гэдэгт
ёстой мэргэн ухаан гаргаж байсан хүн юм. Түүний тухай хоёр зүйлийг тод санадаг юм.
Би Сангийн яаманд ажиллаж байлаа л даа.  Ж.Самбуу
гуай нэг хурал дээр илтгэл тавих болсон. Ингээд би тэр илтгэлийнх нь материалыг
хамт бэлдсэн юм.

Их л хичээн сууж, гурав хоног ажиллав. Сүүлд Ж.Самбуу дарга
намайг дуудаад “Надаас хүсэх юм байна уу” гэж асууж билээ. Би ч “Байхгүй” гэлээ.
Ингэж доод албан тушаатнаа анхаардаг хүн байсан юм. Бас Ж.Самбуу гуайн 70 насны
ой боллоо. Би очоод дуулсан юм. Тэгтэл Ж.Самбуу дарга “Баярлалаа” гэж миний духан
дээр үнсэж байв. Ингэж энэ агуу хүнтэй хоёр удаа нүүр тулж байлаа. “Монгол төрийн
мэргэн өвөө” ном бол төр засгаа удирдаж байгаа хүмүүс Ж.Самбуу гуай шиг байх тухай
сайхан бүтээл боллоо” гэв.

Энэ орой Ж.Самбуу даргын тухай сонирхолтой баримт өгүүлсэн
хүн бол эрдэмтэн Б.Сумъяабаатар юм. Тэрбээр Ж.Самбуу даргыг Хойд Солонгост айлчлахад  албан ёсны орчуулагчаар ажиллаж байжээ. “Тухайн
үед орчуулга хийхэд хатуу шаардлагатай байсан. Таван үг хэлбэл яг тэр таван үгээр
нь орчуулах ёстой. Ж.Самбуу дарга Ким Ир Сен гуай хоёртой хамт явж байв. Гэтэл Ким
Ир Сен инээдэг юм байна. Тэгсэн Ж.Самбуу гуай надаас “Энэ дарга яагаад инээв” гэж
асуулаа. Би ч пал хийгээд явчихав. Ямар яагаад инээснийг нь сөргүүлэн асуултай биш.
Их л сандарлаа. Тэрнийг Ким Ир Сен анзаарсан бололтой. “Ж.Самбуу дарга бол баатар
хүн” гээд дайны үеэр болсон явдлын талаар ингэж ярьсан юм. “Маргааш өглөө үүрээр
Монголын Элчин сайдын яамыг бөмбөгдөх гэж байна”
гэсэн мэдээ надад ирлээ. Тэр дор нь тушаал өгөөд Элчин сайдын яамыг шилжүүлэх болсон
юм. Тэгээд шилжүүлээд уулын хавцалд аваачсан. Агаарын бөмбөгдөх дохио ч өгсөн. Тэр
үед танай дарга шатар өрчихсөн сууж байсан. Дохио өгөхөд даргын бие хамгаалагч,
нарийн бичиг нар нь бүгд аюулгүй байдлаа бодоод түүнийг орхисон байсан. Харин Ж.Самбуу
гуай шатраа бариад тайван алхаж явсан. Тэгэнгүүт “Монголын Элчин сайдын баатарлаг
үйл” гэсэн гарчигтай нийтлэлийг Солонгосын бүх хэвлэлд гаргах тушаал өгч байсан
юм. Тэрээр дайны үед манай солонгосчуудыг зоригжуулсан хүн. Тэгээд бид тусгайлан
урьж байгаа юм. Улсынхаа тугийн одонг гардуулж байна” гэж Ким Ир Сен гуай хэлж байлаа.
Бас нэг удаа Хойд Солонгост очсон юм. Даргын хажууд Сосорбарам гуай, Удвал гуай
хоёр явж байсан. Би орчуулагч учраас нөгөө талд нь явж байлаа. Галт тэргээр очсон
л доо. Гэтэл хаалгаар орох гэтэл Монголын тугийг буруу харуулаад өлгөчихсөн байна.
Би даргадаа хэллээ. Гэтэл дарга үг дуугаралгүй хаалганых нь урд очоод зогсчихсон.  Солонгосын тал сандарчихсан, надаас “Та сая юу
гээд хэлчихэв” гэлээ. Би Монголын тугийг уруу харуулчихсан байна гэтэл тэд дор нь
зассан. Дараа нь Ж.Самбуу дарга чив чимээгүй цаашаа алхаад явж байлаа. Ж.Самбуу
дарга бол хүнийг мартдаггүй байсан. Би ШУА-д туслах ажилтнаар ажиллаж байлаа. Нэг
өдөр Ж.Самбуу дарга ороод ирсэн. Тэгээд тэр олон хүнээс зөвхөн надтай гар барьчихаад,
юу ч дуугаралгүй яваад өгч билээ” гэж Б.Сумъяабаатар эрдэмтэн дурслаа.

XX зууны дунд үеэс хойш Монголын хүн ам өсөхөд Ж.Самбуу даргын
гавьяа их байжээ. Энэ тухай хуульч О.Нарангэрэл ярихдаа “Нэг удаа хурал дээр үр
хөндүүлэх тухай асуудал яригдаж. Өдөржин хуралдсан гэдэг. Тэгэхэд Ж.Самбуу гуай
чив чимээгүй сууж байжээ. Эцсийн шийдвэрийг тэр хүн гаргах учиртай. Гэтэл тэрбээр
“Монголын үрс маш олон болтугай. Ингээд хурал дууслаа” гээд гараад явчихсан аж.
Ийм л агуу хүн байсан байгаа юм” хэмээв.

Ж.Самбуу 1895 онд төрсөн хүн. Ирэх онд түүний мэндэлсний
120 насны ой тохиох юм. Энэхүү түүхэн арга хэмжээг угтаж “Монгол төрийн мэргэн өвөө”
ном мэндэлжээ. Нэмж тодотгосон уг бүтээлд Ж.Самбуу гуайн талаарх олон шинэ баримт
тусгагдсан байна лээ. Тухайлбал, түүний төрсөн охиных нь тухай сонирхолтой баримтыг
унших боломжтой.  “Ш.Сүх­баатарын
ном цагаа олсон бүтээл бол­лоо. Энэ төрд Ж.Самбуу гуай дутаж байна” гэж хэлсэн Ардын
уран зо­хиолч Д.Цоодол гуайтай тэнд цугларсан хүмүүс адилхан бодолтой байв.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Төрийн шагналт хөгж­мийн зохиолч С.Сорон­зонболд шавь нарын
хамт “Мон­голын хөгжмийн зохиолч­дын том хэлбэ­рийн бүтээлийг тоон сис­темд оруулах”
төсөл хэрэг­жүүллээ. Энэ хү­рээнд симфони, дуурь, бүж­гэн жүжгийн нийт 21 бүтээлийг
сэргээж бүрэн эхээр нь хэвлүүлэхэд бэлэн болоод байна. Үүнд Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн,
С.Гончигсумлаа, Д.Лувсан­шарав, Э.Чойдог, З.Хангал, Х.Билигжаргал, Ж.Чулуун, Б.Шарав
нарын бүтээл оржээ. Энэ талаар С.Сорон­зонболдтой ярилцлаа.

-Та Монголынхоо хөгж­мийн зохиолчдын сор бол­сон бүтээлүүдээс
тоон системд оруулснаар цөөн боловч үнэт бүтээлүүд найдвартай хамгаалагдлаа. Хэрхэн
хийв?

-Манай
орчин цагийн хөгж­мийн түүхийн сурах бичиг өнөө хэр хэвлэгдээгүй байна. Н.Жанцанноров
гуайн “Хөгжмийн зохиолчдын 12 хөрөг” гэж ном байдаг. Үүнээс өөр орчин цагийн хөгжмийн
түүхийг судалсан, хөгж­мийн зохиолчдынхоо бүтээлийг судалсан түүхийн ном хараахан
гараагүй. Бусад улс орнууд бүгд өөрсдийн хөгжмийн түүхтэй. Манайх яагаад өөрийн
хөгжмийн түү­хийн сурах бичиг гаргаагүй юм бэ, бичдэг хүн байдаггүй юм уу, судалдаггүй
юм болов уу, учир шалтгаан нь юу юм бол гээд үзэхээр бүх хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг
мэр­гэж­лийн хүрээний төдийгүй ний­тийн хүртээл болгож амжаа­гүй байдаг. Яагаад
амжих­гүй байна гэхээр Дуу­рийн театрын, Улсын Филар­монийн, Чуулгын урын сан­гуу­дад
хав дарагдаад оюутан судлаачдад хүний гар бичмэл гээд үзүүлэхгүй, аваад явж болохгүй
зэрэг олон шалтгаанаар сургалт судалгаа, уран бүтээлийн эргэлтэд оруулахгүй байсаар
ирсэн. Үнэндээ ч ганц хувь юм үрэгдээд алга болчихвол нөхөж баршгүй хохиролд хүр­нэ
шүү дээ. Зарим нь цэнхэр бэхээр, зарим нь хар бэхээр биччихсэн гар бичмэлүүд учраас
зарим хэсэг нь бал­раад, партитурууд нь хуга­раад, хугарсан хэсгүүдийг нь нааснаас
ан цав гарчихсан, тэр нь скочоор наачихсан байх жишээтэй. Тэр нь дараа­гийнхаа хуудастай
наалдчихсан, наалдсаныг нь салгах гээд урчихсан, дундаас нь хэсэг хэсгээрээ ч алга
болчихсон байх юм. Яг бүрэн хэмжээгээрээ хадгалагдсан нь тун ховор. Дээрээс нь олон
хүний гараар хуулсан байх юм. Наад зах нь дөрвөн өөр хүний гараар хуулсан, дуурийн
үгнүүд гэхэд л хуул­бар болгонд зөрж байлаа. Учир нь найрал дуучид, дуу­чид нь дуулахад
аль болох өөртөө аятайхан болгож үгийг нь өөрчилчихөн байдаг юм байна. Дуурийн яруу
най­раг эхээсээ өөр өөрөөр хуулаг­дан үлдсэн байх юм. Тэр бүх хуулбарыг харьцуулан
үзэхээр хуулбар бүрт үгнүүд нь хоорондоо зөрж байх жишээ­тэй. Өнөөгийн манай театр,
чуулгуудын урын санд байгаа партитурууд иймэрхүү түвшинд хадгалагдаж байна. Тэднийгээ
мэддэг ерөөсөө хоёр гуравхан хүнтэй, тэд нар нь сейфэндээ хийгээд цоожилчихсон байдаг.
Зарим нь бүр дээр үеийн юмнууд гээд сейфэн дээрээ ил хаячихсан байдаг. Ийм байдалтай
өдий хүрсэн. Аливаа улс үндэс­тэн, түүний мэргэжлийн сур­гуулиуд, сургалт судалгааны
хүрээлэнгүүд бол ийм өв, бүтээлүүдээ заавал өвлөн авч магистр, докторын ажил хийдэг.
Энэ бүтээлүүд бараг нэг нь гэхэд л хэд хэдэн докто­рын ажил юм. Энэ хэдэн бүтээл
дээр ажиллаж байхдаа хара­хад зуу гаруй докторын судал­гааны ажил байна. Харам­салтай
нь бусдын хүр­тээл болоогүй учраас ССАЖЯ, Соёл урлагийг хөгжүү­лэх сангийн тэтгэлгээр
том хэлбэрийн бүтээлүүдийг тоон системд оруулах төслийг хэрэгжүүлж байгаа юм.

-Бэрхшээл хэр их тулгарав?

-Их
гэгээн сайхан сэтгэ­лээр хандаж явахад яг эх гар бичмэл нь олддоггүй юм байна. Театр
чуулгуудын урын санд юу хадгалж байна гэвэл, дандаа хоёрдогч гуравдагч хүний гараар
хуулчихсан хуул­барууд байгаа юм. Ноот цэвэрхэн бичдэг хүний гараар хуулчихсан хуул­барууд.
Тэгэхээр жинхэнэ гар бичмэл нь хаана байна аа гээд зохиогчдынх нь ар гэрийнхнээс
асууж сурахаар манайд байхгүй ээ гэдэг. Театр чуулгын дарга нар, урын сангийн эрхлэгч
нар хэлэхдээ, ерөөсөө байгаа нь энэ, хүний үнэтэй юмыг яаж хэрэглэх вэ гэж бодоод
бүгдийг нь гараар хуулуулаад эхийг нь эзэнд нь буцаагаад өгчихсөн гэдэг. Эзэд нь
одоо байхгүй, зарим нь амьд байгаа ч олонх нь одоо байхгүй. Үлдсэн эзэд нь гээд
хайхаар займчаад хэнд байгаа нь мэдэгдэхгүй. Яг эх нь олдохгүй байгаа учраас одоо
тоглогдож байгаа партитураас нь сэргээж, дутууг нь өөр нэг газар тог­логд­сон хувилбараас
нь нөхөж, огт  байхгүйг нь орхиод, хуулбарууд
хоорондоо зөрөөд байгаа хэсгийг нь сэргээхдээ хамгийн сүүлчийн хуулбарыг нь баримталлаа.

–Ямар бүтээлүүдийг та сонгов?

-Юун
түрүүнд бид “Цогт тайж” киноны хөгжмийг гарга­лаа. Анх 1945 онд Монголдоо тоглогдсон.
Манайхан сим­фони найрал хөгжим тог­ло­доггүй байсан үе шүү дээ. Оросоос Эрхүүгийн
Филар­монийн хөгжимчид ирж, дээр нь хятад шианзны бөмбөр, өөрийнхөө үндэсний оркестрын
шанз зэргийг нэмж байж “Цогт тайж” киноны хөгж­мийг тоглосон юм байна лээ. Түүнээс
хойш дахиж нэг ч тоглоогүй. Энэ бүтээлийн партитур нь бас их сонин юм. Цогт тайжийн
алдрыг магтсан их сайхан найрал дуу байгаа юм л даа. Тэр нь кинондоо ч дуугараагүй.
Эх зохиолдоо байгаа хэр нь кинондоо ороо­гүй. Кинонд Смирнов гуай орос маягийн хөгжмүүдийг
нэмээд оруулчихсан байдаг.  Зарим хөгжмийг
нь хасаад орос маягийн хөгжим нэмээд оруулчихсан учраас эх зохиол­доо байгаа хасагдсан
хөгжим нь дуугараагүй. “Цогт тайж” киноны хөгжим Билэгийн Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж
нар Смирновтой хамтарч хийсэн хөгжим шүү дээ. Энэ 21 бүтээл дотор хоёр киноны хөгжим
байгаа. Нэг нь “Цогт тайж”, нөгөө нь Л.Мөрдорж гуайн “Алтан өргөө” киноны хөгжим.

-“Алтан өргөө” киноны хөгжмийг Германы Бер­линий Филармонийн
сим­фони оркестр тоглосон анх­ны бичлэгээр нь манайхан сайн мэдэх байх.  Дижитал хэв­лэлд үүгээрээ байгаа юу?

-Тийм
ээ. Хоёр улсын харилцааны хүрээнд манайх хүсэлт тавьж, тухайн үед манайд сууж байсан
Элчин сайд Метерник гэдэг хүн цааш нь уламжилснаар Л.Мөрдорж гуайн гар бичмэлийн
хуул­барыг нь Германаас ирүүлсэн байдаг. Хуудас болгон дээр нь “хуулбар” гэсэн бичиг
бүхий тамгатай. Ингээд 1995 онд “Алтан өргөө”-гийн хөгжмийг, уг хуулбарыг нь манайхан
өөрсдөө Монголдоо анх хөгжимдсөн юм. Энэ алдартай зохиол зохиогдож тоглогдсоноосоо
хойш 35 жилийн дараа партитур нь эх орондоо ирсэн нь тэр л дээ. Ирсэн гээд байсан
нөгөө партитураа сая бид сэргээх гээд үзэхэд нэлээд хэсэг нь алга болчихсон байна.
Германаас бүрэн бүтэн ирсэн мөртлөө энд алга болчихсон юм уу, чухам хаана алга болсон
юм бүү мэд.

-Энд хаанахын архивт хадгалагддаг билээ?

-Улсын
Филармоний архивт.

-Берлиний Филармо­нийн анх тоглосон бичлэ­гээс бүрэн эхийг
нь сэргээх бололцоотой юу?

-Маш
хэцүү. Тэнд тогло­ход нь Мөрдорж гуай сонсч сууж. Заримдаа жаахан сонин дуугараад
байхаар нь яаж тоглохыг хэлж өгсөн гэдэг юм. Тэгж тоглуулж бичүүлсэн. Тэгэхэд удирдаач
нь Мөрдорж гуайд “Та одоо энд хөлөө ачиж сууж болно оо” гэж хэлсэн юм гэнэ лээ.
Та бол хөгжмийн зохиолч мөн байна аа л гэсэн хүндэтгэл юм л даа. Германчууд “Алтан
өргөө”-г тухайн үед өөрс­дөдөө зориулж дахин нэг удаа тоглосон юм гэсэн. Энэ хоёр
киноны хөгжмөөс гадна Л.Мөр­дорж гуайн “Миний эх орон” симфонийг мөн оруулсан.

-“Миний эх орон” бол манай үндэстний анхны симфони бүтээл.
Хосгүй үнэт өв. 1956 онд бичсэн эх бичвэр нь хаана байдаг вэ. Танд олдов уу?

-Улсын
Филармонид байгаа юм. Гэхдээ яг эх нь биш. Хуулбар нь. Ар талд нь “агуу их Мөрдорж
багшийнхаа бүтээлийг хуулсан тэр” гээд хуулбарласан хүн нь нэрээ бич­чихсэн байдаг.
Дуурь балетын зохиолуудыг бас энэ мэтчилэн сэргээлээ. Дуурийн партитур бол нэлээн
асуудалтай байлаа.

-Гэхдээ дуурь, балет байнга тоглож байдаг учраас үрэгдэх нь
арай гайгүй баймаар юм?

-Зарим
дуурь ганц хоёр тоглогдоод алга болчихсон байдаг учраас асуудалтай юм. Жишээ нь
“Хөхөө Намжил” дуурь байна. 1960-аад онд гарсан дуурь. Нэг хүний гараар хуулсан
эхний хуулбар байгаа юм. Гэтэл 1979 онд хуулсан хоёр дахь хуулбар, 1980 онд хуулсан
гурав дахь, 1981 онд хуулсан дөрөв дэх хуулбар байна. Мөн 1996 онд СУИС-ийн дөрвөн
оюутан гараараа хуулаад сургуульдаа бэлэглэж байсан өөр нэг хуулбар байна. Тэр дөрвөн
оюутан үзэгдэл тус бүрээр нь хувааж аваад хуулсан байх жишээтэй. Ингээд “Хөхөө Намжил”
дуурийн таван өөр хуулбарыг бид тулгаж үзэж байж сэргээгээд сая тоон системд оруулж
байгаа хэрэг.

-Тав, түүнээс олон хүний гараар хуулсан хуулбарууд гэж та
хэллээ. Хоорондоо хэр зөрөх юм?

-Нэлээн
зөрж байна. Хуул­бар бичигч хүний хөгжмийн онолын боловсролоос шалт­гаалж нэлээн
их зөрүүтэй байна. Заримдаа бараг анхны ч мэдэг­дэхүүнгүй юм уу гэмээр хүний хуулсан
төвөгтэй юмнууд их тааралдаж байлаа. Тэр дунд дуурьт огт хамаагүй юмнууд ч холилдчихсон
байдаг юм байна.

-Хуулбаруудаас эх зохио­лыг сэргээхдээ та голдуу сүүлд үйлдсэн
хуулбарыг баримталсан гэлээ. Яагаад вэ. Эхний хуулбар жинхэнэ эхдээ илүү ойр баймаар
санагдах юм?

-Аль
болохоор одоо тоглож байгааг нь баримталж байгаа юм. 

-Энэ бүхэнд ер нь хэр хугацаа зарцуулав?

-Жил
гаруй. Анхандаа ийм их хугацаа орно гэж бод­сон­гүй л дээ. Их л эмх цэгц­тэй юм
руу орно гэж бод­сон. Төсөөлөхөд бэрх эмх замбараагүй, үрэгдэж алга болчихсон байдаг
юм байна.

-Манайхан яагаад орчин үед оюуны соёлын хосгүй өвдөө хэтэрхий
хайн­га хандаж ирсэн байна вэ. Хос­гүй үнэт зүйлсээ хамгаалж хадгалах Засгийн хийх
ёстой ажлыг та хийсэн байна. Соёлын тал дээр өнөөдрийг хүртэлх Засгийн газруудын
үүрэх ёстой үүргийг одоо хувь хүмүүс үүрч эхэлж байна?

-Эд
нарын санхүүжилтээр хийж байна л даа. Гэхдээ эд нарын урьд нь хийх ёстой л ажил.
Зарим улс орны туршлагаас бид бас сонирхлоо л доо. Бетховен нас барсны дараа Лейпцигийн
их сургуулийн нэг профессор бүх гар бичмэлийг нь хувь хүмүү­сээс цуглуулж авсан
байна. Тухайн үед гар бичмэлийг хувилдаггүй байсан учраас зохиогч нь хувь хүмүүст
худалд­чихдаг байж л дээ. Тэр чинь одооноос хэцүү үе. Нөгөө профессор хүмүүсээс
зохиогчийн гар бичмэлийг авч тэндээс нь өөрөө хуулж аваад анх  1858 онд хэвлэж гаргасан юм байна. Тэр нь он цаг
өнгөрөх тусам сайжирсаар байгаад гайхалтай төгс болж л дээ. Анхны эх файл нь тоглоход
маш хэцүү. Зарим нь бүр уншихад хэцүү. Түү­нийг нь хожим хянан тохиолдуулахдаа цаад
утга санааг нь эвдэхгүйгээр хүн уншихад эвтэйхэн болгоод явсан хэрэг. Одоогоос зуун
тавь жаран жилийн өмнө ингэж юмаа цэгцлээд авчих­сан байх жишээтэй. Тэгэхдээ энийг
хийдэг тусгай мэргэжилтнүүдээ бэлдчихсэн байх юм. Ийм мэргэжлийг манай улс хараахан
шаард­ла­гагүй гэж үзсэн юм уу хөг­жимчид удирдаачдаа л бэлдэж ирсэн юм болов уу
даа. Заавал редакторын өндөр боловсролтой хүн зохиол дээр ажиллаж байж тэр зохиол
сайжирч он дамжиж ирдэг л дээ. Өөр нэг туршлага бай­на. Мусоргский гэж Оросын хөгжмийн
зохиолчийг манайхан мэдэх байх. Тэр хүн дуурийн алдартай зарим бүтээлүүдээ зохиож
амжаагүй нас барчихсан. Тиймээс Шостакович гэх мэт тухайн үеийн Оросын томоохон
хөгжмийн зохиолчид хамтарч бичсэн байдаг юм. Бүлэг бүлгээр нь хувааж аваад, алдартай
зарим дуурийг нь яг Мусоргскийн өөрийнх нь арга барилаар бичсэн байдаг. Зөвхөн Оросын
гэлтгүй Францын хөгжмийн зохиолч Морис Равель эд нар хүртэл хамтарсан байдаг юм
байна лээ. Түрүү үеийнхээ хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг ингэж хүндэлж, хувааж авч
бичихдээ өөрсдийнхөө нэрийг тавьдаггүй. Цаад хүнийхээ нэрээр бичиж, улам гоё болгоод
явдаг. Ийм туршлага байдаг юм билээ.

Ер
нь манай энэ 21 бүтээл бол монгол хүний жинхэнэ оюун ухаанаас гарсан соёлын үнэт
өв шүү дээ. Үнэлж баршгүй. Соёл урлаг хөгжүүлэх сангаас энэ номыг ердөө зуун ширхэг
хэвлэж байна. Зөвхөн мэргэжлийн байгууллагуудад тараах юм байна лээ. Тэгэхээр судалгааны
эргэлтэд орчихож байна гэсэн үг. Тоглогчдын хувьд ч амар болно. Хаана ч энэ зохиолуудыг
хүнээс гуйж хайх юмгүй тоглож болохоор боллоо. Энэ эхлэлээс цаашид манай Монголын
орчин цагийн хөгжмийн түүх бичигдэх байх гэж бодож байна.

Н.ПАГМА 

УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцантай ярилцлаа.

-Хаврын чуулган эхэлж, улс төр хөдөлгөөнд орлоо. Давхар дээлийг
дан болгоно гэж яриад байгаа хуулийн төслийг батлах эсэх асуудлыг энэ долоо хоногт
шийдэх байх. Баталлаа гэхэд хэзээнээс хэрэгжүүлэх вэ гэдэг дээр маргалдаад байх
шиг байна л даа?

-Онолынх
нь хувьд оршил болгоод хэдэн зүйлийг юуны өмнө хэлчихье. Тухайлбал, Үндсэн хуульд
хүрэлгүйгээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахыг хязгаарлах
асуудлыг органик хуулиар зохицуулах удаа дараагийн оролдлого нь улс төрийн намуудын
субьектив нөлөөнөөс болж хэрэгжиж чадаагүй өдий хүрсэн л дээ. Харин Ерөнхийлөгч
санаачилж, улс төрийн бусад намууд дэмжиж одоо энэ өөрчлөлтийг хийх гэж байгаад
талархаж байна. Бид өмнө нь гаргасан алдаагаа засах ёстой. Энэ алдаанаасаа ичиж
цаг алдах шаардлага байхгүй. Ийм учраас Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсандаа нэг ёсондоо
хүлцэл өчиж байна.

-УИХ-ын гишүүн  сайдын
албыг давхар хаших нөхцөлийг бүрдүүлсэн нь алдаа байжээ гэж үү?

-Хэдийгээр
энэ өөрчлөлт нь тухайн үед  төрийн машин гацаагүй
ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэж  тайлбарладаг.
Тэр цаг үедээ хагас дутуу таарч тохирч байсан байж болно. Гэвч өнөөдрийн өндөрлөгөөс
харахад энэ өөрчлөлт одоо цагт тохиромжгүй гэдэг нь амьдралаар батлагдаж байна.
Ер нь бол 1789 оны Францын хүний болон иргэний эрхийн тунхагийн 16 дугаар зүйлд
хүний эрхийг хамгаалаагүй, төрийн эрх мэдлийг хуваарилаагүй улсад Үндсэн хууль оршдоггүй
гэж заасан байдаг. Монтеске тэртээ 1748 онд нийтлүүлсэн Хуулийн амин сүнс бүтээлдээ
хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэгтгэвэл эрх чөлөөг боомилно. Эрх чөлөөг боомилбол
шударга шүүх байхгүй. Парламент, шүүх хоёр нийлбэл хуулийн дарангуйлал үүснэ. Эрх
мэдэл, шүүх хоёр нэгдвэл бодит дарангуйлал үүсэх бололцоотой гэж дүгнэсэн байдаг.
Тиймээс Үндсэн хуулийг дордуулсан долоон өөрчлөлтийн хамгийн их шүүмжлэлийн бай
болсон энэ заалтыг одоогийн парламент нэн даруй засах шаардлага бий болчихоод байна.  Ингэвэл нэгдүгээрт алдаагаа засч байгаа хэрэг.
Улс орны хувьд ч тэр Монгол Улсын системийг зөв голдиролд нь оруулахад томоохон
түлхэц болно гэж бодож байна. Үндсэн хуульд энэ өөрчлөлтийг оруулж, УИХ-ын гишүүн
сайдын албыг давхар хаших болсноор эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг алдагдуулж, гүйцэтгэх
эрх мэдэл нь парламентаа давамгайлж байсан хуучин тогтолцоог сэргээсэн. Хуучин тогтолцоо
гэдэг нь социализмын үеийнхийг хэлээд байна. Тэр үед Ардын их хурал нь жилд нэг
удаа хуралддаг. Засгийн газар буюу сайд нарын зөвлөл нь бүх ажлаа хийдэг байсан
шүү дээ. Ялангуяа Засгийн газрын 19 гишүүний 17 
нь УИХ-ын гишүүний албыг давхар хашиж байгаа одоогийн явдал нь яалт ч үгүй
хуучны тогтолцоогоо сэргээе гэсэнтэй агаар нэг болчихоод байна.

-Ардын намынхан төр барьж байхдаа энэ өөрчлөлтийг яагаад хийж
чадалгүй, давхар дээлтэйгээ яваад байсан юм бэ гэдэг асуудал бас гарна…

-Энэ
тухайгаа би эхэнд нь хэлсэн шүү дээ. Юм болгоныг өмнөх рүүгээ түлхэхээ болих хэрэгтэй.  Герман, Английн парламентад сайд нарын эзлэх хувь
маш цөөн байдаг. Гэтэл өнөөдрийн манай парламент 39 хүний ирцтэй хуралдаад 20 гишүүн
хууль баталж байна. Энэ нөхцөлд Засгийн газрын гишүүн давамгайлах боломж бүрдчихээд
байна. Үүнийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга байхгүй. Ингээд дээдэс нь суудлаа олохгүй
бол доодос нь гүйдлээ олохгүй гэдэг үг бодит болж хувирах нь. Тийм учраас Засгийн
газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төслийн хэрэгжих хугацааг наашлуулъя гээд байгаа
юм. Парламент нь хяналтаа сайн тавьдаг, Засгийн газар нь гүйцэтгэх ажлаа сайн хийдэг
болмоор байна. Гэтэл дээр байгаа энэ хоёр байгууллага нь суудлаа олохгүй байхаар
орон нутаг, яам, агентлаг, төрийн өмчийн аж ахуйн байгууллагууд гүйдлээ олохгүй
байна. Нийгэм, эдийн засгийн хямралын тухай ярьж байгаа боловч цаанаа төрийн тогтолцооны
хямрал нүүрлэчихээд байна шүү дээ. Үүнийг илааршуулах арга нь давхар дээлийг нэн
даруй тайлах.  Үүнийг шийдэхэд хугацаа алдаж
болохгүй гэдэг дээр манай намын бүлэг тогтсон.

-Тэртэй тэргүй дараагийн сонгууль болоход бараг хоёрхон жил
үлдэж байхад заавал Засгийн газрыг өөрчилж, тогтворгүй байдал бий болгох нь ард
түмэнд хохиролтой биш үү?

-Улс
төрийн тогтвортой байдлын тухай яриа бий. Засгийн газрын гишүүд давхар дээлээ тайлснаар
улс төрийн тогтвортой байдал алдагдахгүй гэж би үзэж байгаа. Харин ч эдийн засаг
хямарч, ард түмний амьдрал ядуурч, ажилгүйдэл ихэсч, өргөн хэрэглээний барааны үнэ
нэмэгдэж, мөнгөний ханш суларвал төрийн тогтворгүй байдал үүснэ. Нөгөө талаар төрийн
тогтолцооны гажуудлаас болж төр тогтворгүй болно шүү дээ. Тийм учраас төрөө тогтвортой
байлгая гэвэл эдийн засгаа өөд нь татаж, зөв бодлого явуулж, төрийн тогтолцооны
гажуудлыг нэн яаралтай засах хэрэгтэй.  Тэгэхгүй
бол наад зах нь иргэдийн парламентад итгэх итгэл алдарна.  УИХ ч гэж дээ гишүүдээ сайдын албан тушаалд аваачдаг
газар юм байна гэдэг ойлголт иргэдэд төрнө. 
Ингээд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё, парламентын хоёр танхимтай болъё
гэх мэтийн ярианууд газар аваад эхлэх шинжтэй. Эцсийн эцэст ард түмний төлөөллийн
байгууллага болсон парламент нь нэр хүндтэй, өөрийнхөө чадавхийг бүрэн дүүрэн ашиглаж
чадвал сая Монгол Улс хөгжинө.   Энэ л Монголын
ардчиллыг аврах нэг арга болно. Ийм учраас хугацаа алдах ёсгүй.

-Танай нам энэ хуулийг батлагдсаных нь маргаашнаас хэрэгжүүлье
гээд байгаа билүү?

-Ирэх
долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжүүлж эхэлнэ гэдэг горимын санал бий гэж ойлгож байгаа.
Нөгөө талаар заавал 17 сайдтай зууралдаад 
давхар дээлийг нь тайлна гээд зүтгээд байх албагүй. Тодорхой хувь нь үлдээд
ажлаа хийж болно. Гэхдээ үүнийг олонхи шийднэ. 
Ядаж л Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэг нь УИХ-ын гишүүн байж болно.
Үүнээс цааш хэтрэхгүй байх шаардлагатай байна. Мөн 50 хувь нь УИХ-ын гишүүн,
50  хувийг нь гаднаас томилох  хувилбар 
байж болно. Гэхдээ үүнд би лав дурамжхан байгаа.

-Танхимын гишүүдийн 50 хувь нь эсвэл Ерөнхий сайд нь огцорвол
Засгийн газар бүрэлдэхүүнээрээ өөрчлөгддөг хуулийн заалттай. Тэгэхээр дээрх хуулийн
төсөл батлагдаад сайд нарын давхар дээлийг тайлуулчихад Засгийн газар огцрох болчихоод
байгаа юм биш үү?

-Энэ
асуудлыг яаж оновчтой шийдэх вэ гэдэг арга замыг хайх хэрэгтэй. Тэр эрх нь хэлэлцүүлгийн
явцад нээлттэй байгаа. Түүнээс биш би эрх баригч хүчний удирдлага биш. Сайд нарын
хэдийнх нь давхар дээлийг тайлуулна гээд шийдчихэж чадахгүй. Бүгдээрээ хэлэлцвэл
буруугүй гэдэг зарчмаар л явах хэрэгтэй. 
Мэдээж Засгийн газрын гишүүдийн 50 хувь нь зэрэг огцорвол эсвэл Ерөнхий сайд
солигдвол шинэ Засгийн газар бүрэлддэг хуультай.

Хэрэв
Засгийн газрын гишүүдийн 50 хувийнх нь давхар дээлийг тайлчихвал хуулийнхаа дагуу
тийм асуудал болно л биз. Ямар галав юүлчихэж байгаа биш.

-Тэгэхээр Ардын намынхан заавал Засгийн газрыг огцруулах бичиг
өргөн барилгүйгээр энэ хуулийн төслөөр асуудлыг шийдэх гээд байх шиг харагдаад байна…

-Мэдэхгүй.
Засгийн газрыг огцруулдаг ч бай, үгүй ч бай ямар ч байсан эхний ээлжинд суурь гажуудлаа
арилгах шаардлагатай байна. Хамгийн наад зах нь хариуцлагын тогтолцоо сайжирна.

-Ер нь шинээр Засгийн газар бүрдүүллээ гэхэд  үүсээд байгаа нөхцөл байдал, эдийн засгийг сайжруулж,  бүх зүйл өргөс авсан юм шиг зүгээр болчихно гэж
үү. Үүний оронд одоо байгаа хүмүүсээ шахаж ажиллуулаад энэ хүнд байлаас гарах нь
зөв биш үү?

-Одоо
байгаа хүмүүст ажиллаж чадна гэсэн баталгаа байгаа юм уу. Хүн бүхэн өөр өөрийнхөө
өнцгөөс харж байна.  Анхнаасаа  мордохын хазгай болчихсон юм. Засгийн газрын танхимыг
хэт олон гишүүнтэй байгуулж, дийлэнхийг нь УИХ-аас бүрдүүлснээс болж асуудал үүссэн.
Бодит байдал дээр болохгүй гэдэг нь батлагдчихаад байхад явуулаад байх юм уу. Тиймээс
энэ Засгийн газар зайлшгүй тогтвортой оршин тогтнох ёстой гэж үзэж байгаа юм бол
гол яамдын сайдуудаа аваад үлдэнэ биз дээ. Энэ бол эрх баригчдын л бодлогоос шалтгаална.

-Энэ хуулийн төслийг батлах эсэхийг шийдэх давхар дээлтэй
яваа 17 сайд санал хураалтад орох ёсгүй гэж танай намынхан үзээд байгаа…

-Эрх
баригчид өөрсдөө юу гэж тайлбарлахыг мэдэхгүй юм. Жишээ нь хууль хэлэлцэж байхад
ашиг сонирхлын зөрчилтэй гишүүд санал хураалтад оролцохгүй гэж хэлээд манай хоёр
гишүүнийг хөөгөөд гаргаж байсан удаа бий. Харин одоо энэ хуулийн төсөл дээр өөрсдөө
яах юм. Засгийн газрын 17 сайд ашиг сонирхлын зөрчилгүй гэж үзвэл хуралдаанд суух
байх. Зөрчилтэй гэж үзвэл гараад л явна биз. Ямар ч хүн хараажийн мэдээжийн ойлгомжтой
байхад сайд нар эрхбиш бодох байлгүй дээ. Ард түмнээс мандат аваад ирсэн хүмүүс
аливааг бодож тунгааж зөв шийдвэр гаргах чадвартай байлгүй гэж найдаж байна.

-Сонирхлын зөрчлийн хуулиар энэ тохиолдолд яах ёстой гээд
заачихсан юм бэ?

-Хуулийнх
нь заалтыг хэлээд өгье. УИХ-ын Дэгийн тухай хуулийн санал хураалт явуулах ерөнхий
журамд “Гишүүн шийдвэр гаргах асуудлаар өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн хувьд
ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж үзвэл санал хураалтад оролцохоос сайн дураараа татгалзах
бөгөөд энэ тухайгаа хурал даргалагчид урьдчилан мэдэгдэнэ” гээд заачихсан байгаа.

-Үүнийг үндэслээд 17 сайдыг хөөгөөд гаргачихвал
гишүүдийн санал өгөх эрхэд халдана гэж АН-ынхан үзээд байгаа л даа?

-Хууль
нь ийм байна шүү дээ. Тийм учраас сайд нарын ухамсар мэдэх биз дээ. Минийхээр бол
энэ 17 сайд санал хураалтад оролцох ёсгүй.

-Хэрэв 17 сайд санал хураалтад оролцоод кноп дарчихвал яах
вэ?

-Тэгвэл
Ашиг сонирхлын зөрчлийн хууль байгаа учраас асуудал Цэц дээр очих байх.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

 

“Bank of China” манайд төлөөлөгчийн газраа ажиллуулдаг дэлхийн “акул”
банкуудын нэг. Одоо харин салбараа нээхээр ажиллаж байгаа гэсэн мэссэж хүчтэй явж
байна. Гадны банкуудын салбар жил ажиллаад салбар нээх зөвшөөрөл хүсч болдог хууль
манайд үйлчилдэг. “Bank of China”-гийн хувьд энэ хугацаа нь болсон ч салбараа нээх
хүсэлт гаргахаа түрдээ азнасан гэсэн мэдээлэл байсан юм. Гэтэл учир мэдэх улсын
ярьж байгаагаар дэлхийн томоохон банкны нэг 
“Bank of China” тун удахгүй Монголд салбараа нээх бололтой.

Гадаадын банкны салбар ажиллаад эхлэхээр зээлийн хүү буурах сайн
талтай гэж сурах бичигт бичсэн байдаг л даа. Гадны банкууд ороод ирэхээр өрсөлдөөн
нэмэгдэнэ, өрсөлдөөн нэмэгдэхээр зээлийн хүү буурна гэсэн тайлбарыг албаныхан унагадаг.
Өнгөцхөн сонсоход аятайхан л тайлбар. Ухаад үзэхээр оросууд манайд зуун шатахуун
түгээх станц барьж өгье гэж найр тавьдагтай ижил юм даг уу даа. Тэр үед шатахуунаа
зуун хувь Оросоос авдаг монголчуудад “Өө эд чинь станц бариад бензинээ түгээвэл
шатахуунаа хямд аваад ашигтай юм биш үү” гэж дуу алдахаар мэдээ байсан. Гэхдээ алсдаа
шатахуунаараа зуун хувь нэг улсаас хараат болох аюултай санал гэдгийг нь учир мэдэх
хэд нь хэлж байгаад болиулсан жишээ бидэнд бий. Хэрвээ тэр үед оросууд зуун шатахуун
түгээх станцаа манайд барьчихсан бол өнөөдөр бид шатахууны үйлдвэр ярихтай манатай
л сууж байгаа. Гадаадын банкны салбар орж ирлээ гэхэд төгрөгөөр бага хүүтэй зээл
олгоод эхлэх юм шиг ойлголтыг манай шийдвэр гаргагчдын зарим нь иргэдэд өгөх  байх. Харамсалтай нь тэгэхгүй. Гадаад валютаар
л зээл олгох боломжтой.

“Bank of China”-гийн салбар манайд үүдээ нээвэл бидэнд ямар эрсдэлтэй
вэ гэж сонирхох хүн олон бий.  Эхний эрсдэл  нь улс орны эдийн засгийг хуваах аюул. Манай улсын
хөрөнгө оруулагчдын дунд урд хөршийн бизнесмэнүүд жин дардаг. Өнөөдрийн байдлаар
гэхэд  Хятадын хөрөнгө оруулалттай юм уу ямар
нэг оролцоотой  6000 гаруй компани Монголд
үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн статистик бий. Хөрш улс, том зах зээлийн хувьд байж
болох хэмжээ. Үүнийг нь бол хэн ч хүлээн зөвшөөрнө. Гэхдээ Хятадын хөрөнгө оруулалт, оролцоотой хэдэн мянган компанид улсынх
нь банк үйлчлээд эхэлбэл яах вэ гэдэг талаас нь харъя.  Анзаарч харахаар л өнцөг. Манай зах зээлд  эргэлдэж байгаа мөнгөний багагүй хэсэг нь урд
хөршөөс гаралтай. Монгол гэдэг бүхэл бүтэн улсын эдийн засаг  Монголын болон Хятадын хамааралтай болж хуваагдмал
байдалд орохоор дайны нөлөө бий гэх гээд байна л даа. Ингэвэл эдийн засгийн үр ашиг
муудах аюултай гэж болгоомжлох эдийн засагч байна.  Жишээ нь Малайзын эдийн засаг Энэтхэг, Малай,
Хятадын хамааралтай гэсэн хуваагдмал байдалд орсон жишээ бэлхнээ бий.

Дараагийн аюул нь дотоодын санхүүгийн
системийн эрсдэл гэж зарим шинжээч хэлж байна. Гадны хөрөнгө оруулалт, капиталын
богино хугацааны тогтворгүй урсгалд амархан автдаг, ингэснээсээ болж системийн эрсдэлд  их эмзэг болдог  аюул бий гэнэ. Зүүн Өмнөд Азийн орнууд болон Аргентинд
яг ийм шалтгаанаас үүдсэн хямралын жишээнүүд байдаг. Дотоодын банкны зах зээл дэх
хяналтаа гадны санхүүгийн бүлэг­лэлүүдэд бүрэн алдсан Зүүн Европын орнуудыг бас
жишээ татаж болно.  

Анхаарах учиртай гурав дахь шалтгаан
нь улс орны аюулгүй байдал. Аюулгүй байдалд нөлөөлөхөөр онцгой эрсдэл ч бий аж.
Их хэмжээний санхүүжилт хийх салбар гэхээр одоохондоо уул уурхай  л байна. Тэгвэл ийм том санхүүжилтийн барьцаа
нь юу байж болох вэ. Ухаж ядах юмгүй. Ашигт малтмалын  нөөц ихтэй ордууд. Компаниудын мэдэлд байгаа хамгийн
үнэтэй баялаг  гэвэл энэ л байна. Газрын хэвлий
доор байгаа баялаг гадны банкны мэдэлд орох өндөр эрсдэл бий. Нөөц ихтэй ордыг банк
мэдэлдээ авлаа гэхэд УИХ, Засгийн газар юу хийж чадах вэ.  Стратегийн ач холбогдолтой салбарт гэж ирээд  хөрөнгө оруулалтыг үргээн барин баталсан хууль
шигээ гэнэтхэн нэг хууль санаачлаад асуудлыг шийдэж чадахгүй.  Учир нь зээлээ төлөөгүй компанийн барьцаа хөрөнгийг
хурааж авах мэдэл банкинд бүрэн бий. Энэ эрхийн эсрэг засаг юу хийгээд ч нэмэргүй.
Зохицуулж хамгаалах ямар ч чадваргүй болж хяналтаа алдах л аюул бий.

Нэг зүгийн хөрөнгө оруулагчид
төвлөрсөн, голлох зах зээл нь уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт болсон манайх шиг
жижиг эдийн засагтай улсын хувьд том орны том банкны салбар ажиллана гэдэг эрсдэлтэй
алхам. Санхүүжүүлэх төсөл нь хэрэгжихгүй эрсдэлд орохыг мэдсээр байж бодлогын чанартайгаар
санаатайгаар зээл олговол яах вэ. Зорилго нь зөвхөн барьцааг нь мэдэлдээ авах байвал
яахав. Учир нь өнөөхдөө барьцаалчихаар том юм гэвэл дээр хэлсэнчлэн бидэнд уул уурхайн
ордууд л байна. Барьцаа хөрөнгийг нь санаатайгаар гартаа оруулах ийм арга дэлхийд
түгээмэл байдаг юм билээ.

Хамгийн том эрсдэл нь жамаараа
хөгжиж яваа дотоодын санхүүгийн систем өрсөлдөх чадваргүй болно. Туулайг луутай
өрсөлдүүлэхээр хэн нь ялахав, тодорхой.  Манай
банкууд чөлөөт зах зээлийн зарчмаар ширүүн, эрүүл өрсөлдөөн дунд ажиллаж байгаа.
Хөрөнгө оруулалтын урсгал тасарсан эрсдэлтэй орчин, өндөр инфляци, эдийн засгийн
одоогийн нөөц боломжтой харьцуулбал харин ч хурдтай хөгжиж яваа салбар. Энэ эрчийг
нь сааруулахаар зүйл хийх ямар хэрэг байгаа юм бол.

Дөрөв дэх эрсдэл гэвэл төлбөр
тооцооны системтэй холбоотой. Салбар нээнэ гэдэг нь төлбөр тооцооны системд бүрэн
оролцоно гэсэн үг.  “Валютын ханш, мөнгөн
урсгал, эдийн засгийн санхүүгийн эрсдэлд хэрхэн нөлөөлөх, хэрхэн хяналт тогтоох
нь ойлгомжгүй нөхцөлд орно” гэж хэлэх хүн байна. 

Өндөр хөгжсөн улсууд гадаадын
банкны салбарт тийм таатай ханддаггүй. Япон, Солонгос гэхэд л банкны зах зээлээ
гадныханд тун алгуурхан нээсэн байдаг. Манайх шиг юу юугүй өврөө нээгээгүй юм билээ.
Гадаадын банкууд заавал салбар нээхгүйгээр Төлөөлөгчийн газрын статусаараа Монголын
дотоод зах зээлд зээл олгоод явж буй жишээ цөөнгүй байгаа. Монголд төлөөлөгчийн
газраа нээсэн SBMC,  TMBC зэрэг Японы банкууд
байна. Салбараа нээх гэхээс илүү төслийн санхүүжилтэн дээр ажиллах зорилго л тэдэнд
бий. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Ж.Эрдэнэ­баттай ярилцлаа.

-Таныг
тойргоороо явсан гэж дуулсан. Иргэдийн зүгээс ямар захиас хэлж байна вэ?

-Сэлэнгэ аймгийнхаа сумдад ажиллаад ирлээ. Монголын эдийн засаг хүндэрснийг
хүн бүр мэдэж байна. Эдийн засаг хүндэрснийг ганцхан би ч биш, Сэлэнгийн ард түмэн
ч биш, Монголын ард түмэн хэлээд байгаа юм. Харин цөөхөн хэдэн хүн л эдийн засаг
хүндрээгүй гээд байна. Сэлэнгийнхэн маань өөрсдөө хөдөлмөрч ард түмэн. Ямартай ч
өөрсдийнхөө хөдөлмөрийн үр шимээр бүтээж хуримтлуулсан багахан зүйлс нь барагдаж
дууслаа. Хаврын тариалалтаас эхлээд ажил хөдөлмөрөө эхлэх үед хүндрэлтэй зүйлс тулгарахаар
бухимдаж байна. Тойргийн иргэд хамгийн түрүүнд цалин хөлс нэмэгдэхгүй байгаад таагүй
хандаж байсан бол ахмадууд “Та нар юунд биднийг ингэж хулхидаж байгаа юм бэ” гээд
ихээхэн шүүмжлэлийг илэрхийлж байна лээ. Тэтгэвэр, цалин нэмлээ гэж сэтгэл санааг
нэг өдөр сайхан байлгачихаад маргааш нь унтраах байсан юм бол үүн шиг эмгэнэл байхгүй
шүү гэдгийг хэлж байна. Цаашид төр засгийн зүгээс авч хэрэгжүүлж буй ажил нь ард
иргэдийн сэтгэл санаанд нийцсэн зүйл байх ёстой. Түүний нэг илрэл нь ахмадуудын
тэтгэврийн нэмэгдэл байлаа. Хэрэв тэтгэвэр нэмэх гэж байгаа бол инфляцийн өсөлтдөө
уялдуулан нэмэгдүүлсэн бол үр дүнтэй болох байсан. Аливаа зүйлд оромдсон байдлаар
хандахаар буцаад хариу нь ингэж ирж байгаа юм л даа.

-УИХ-ын
чуулган нээлтээ хийлээ. Чуулганы эхэнд ямар асуудлуудыг зайлшгүй хэлэлцэх ёстой
гэж харж байна вэ. Мэдээж эхний ээлжинд эдийн засгийн талаар санал бодлоо хэлцгээх
байх?

-Эдийн засгийн асуудал гэхээр иргэдийн амьжиргаатай шууд холбогдоод
байгаа юм. Бид Монгол Улсынхаа эдийн засгийг сайжруулаагүй тохиолдолд мянган сайхан
шинэчлэл, сайхан зүйл яриад нэмэргүй. Ард иргэдийнх нь амьдрал өмнөх түвшингээс
буурчихаад байхад хуулийн салбарын шинэчлэл гэдэг ч юм уу бусад зүйлсийн талаар
ярина гэж байгаа бол энэ дараагийн асуудал. Эхний ээлжинд иргэдийн ахуй амьдрал
уруудаад байгаа энэ хүчин зүйлсээс гарах тал дээр эрх баригчдын зүгээс ямар шийдвэртэй
арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх ёстой вэ гэдгээ ярилцах ёстой. Эдийн засаг хүндрээд
удаагүй байгаа тул яаралтай зөв арга хэмжээ авч чадвал хохирол багатайгаар гарчих
боломжтой. Түүнийгээ анзаарахгүйгээр бусад зүйлс рүүгээ анхаарал хандуулаад байгаа
нөхцөлд унасан эдийн засгаа дараа нь өсгөнө гэдэг тийм ч амар биш. Орон нутгаар
явж байхад иргэдийн зүгээс “Сөрөг хүчин танайхан юу хийгээд байгаа юм” гэсэн зүйлсийг
ярьж байна лээ. Харамсалтай нь бид эдийн засгаа ингэх ёстой, мөнгөний бодлого ийм
байвал зүгээр байна гэсэн саналаа хэлж байгаа ч МАН-ын бүлгийн гишүүдийг сөрөг хүчний
бүлгээс гарч буй саналуудыг дандаа буруу зүйл ярьж хэлж байна гэсэн өнцгөөс хараад
байгаа тул тодорхой хэмжээнд бидний зааж хэлж буй үгсийг хүлээж авахгүй байгаа юм.
Өмнө нь сайдаас эхлээд бүхий л томоохон албан тушаалд ажиллаж байсан хүмүүсийнхээ
үгийг сонсох л хэрэгтэй.

-Эдийн
засгийн хүндрэл юунаас шалтгаалж байна вэ?

-Эдийн засгийн хүндрэл ганцхан эрх барьж буй хүмүүсээс шалтгаалаад
байна уу, гадаад дотоод хүчин зүйлсийн нөлөөлөл байна уу гээд энэ бүхнийг судалж
үзэх л хэрэгтэй. Энэ Засгийн газар өмнөх Засгийн газруудаас хамгийн их мөнгөтэй
нь гэж байгаа. Гэсэн хэдий ч эдийн засаг яагаад ингэж уруудаад байгаа юм бэ. Бизнес
эрхлэгчид гэхэд худалдан авалт байхгүйн улмаас үйлдвэрлэл нь хаалгаа барихад хүрчихсэн.
Үйлдвэрийг хөдөлгөгч хүч болсон хэрэглэгчид мөнгөгүй болчихоор худалдан авалт буураад
эхэлчихнэ.

Монголын томоохон эдийн засагчид валютын ханшаа барих ёстой байсан
гэдгийг хэлж байна. Монгол Улс хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүнийхээ 70 хувийг импортоор
оруулж ирж байгаа. Валютынхаа ханшийг алдчихаад Монголбанкны ерөнхийлөгч нь “Бид
худалдан авах бараа бүтээгдэхүүний үнэ дээр л төгрөгийн ханшийг ярина уу гэхээс
гадаад валютын тал дээр ярихгүй” гээд ярьж байна. Төгрөгийн худалдан авах чадвар
нь гадаад валюттай харилцаж буй ханшаар тодорхойлогдох ёстой. Талх 600 төгрөг байж
байгаад 800 төгрөг болсон. Энэ нь худалдан авах чадвар гэж ярьж болохгүй.

-Хүндрэлээс
гарах боломж хэр байгаа бол. Гарах гарцын үзүүрт гэрэл харагдах юм уу. Хүндрэл хэдий
хугацаанд үргэлжлэх вэ?

-Монгол Улсын гадагшлах валютын урсгал татарна гэсэн ойлголт байхгүй.
Бид валютын дотоод урсгалыг нэмэгдүүлэх ёстой. Гаднаас авсан бондуураараа валютын
дотогшоо урсгалыг нэмэгдүүлэх бизнесийн салбарыг дэмжих ёстой. Монголын валютыг
нэмэгдүүлэх нэг урсгал нь нүүрс байсан. МАН-ын байгуулсан гэрээг шүүмжилж байхаар
тэр гэрээг үргэлжлүүлээд Хятад улстай хэл амаа ололцоод явчихсан бол болох л байсан.
Харин манайхан тэгэлгүйгээр хэл ам хийж байгаад хүчингүй болгочихоод дараа нь өөрсдөө
гуйж очоод гэрээ байгуулсан. Одоо өмнөх хэмжээнд нүүрс гарахгүй байна. Төмөр замын
асуудлаа бондын мөнгө орж ирэнгүүт хамгийн түрүүнд шийдэх ёстой байсан ч тэгээгүй.
Энэ мэтчилэн зүйлсээс болж бид гадаад зах зээл дэх орон зайгаа алдаж байгаа юм.
Хятадын эдийн засаг хангалттай өссөн. Гэтэл Хятадын хэрэглээ буурсан мэтээр ярих
утгагүй. Үнэн чанартаа бидний нүүрс гаргах хэмжээ багассан болохоос Хятадын эдийн
засаг дахь хэрэглээ буураагүй. Төр засгийн алдаатай бодлогоос болж ийм нөхцөл байдалд
хүрчихлээ.

-Ам.долларын
ханшийг 1384 төгрөгт барина гэсэн ч 1800 төгрөг хүрэх гэж байна. Цаашид ам.долларын
ханш буурах боломж байна уу?

-Анх төсөв батлахад л үүн дээр шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Төсөв батлагдсаны
дараа би танай сонинд ярилцлага өгөхдөө “Их л сайхан өөдрөг төсөв боллоо доо” гэж
хэлж байсныг санаж байгаа байх. Монголчууд ашдын бэлгээс амны бэлгэ гэж хэлэх дуртай.
Гэтэл энэ үг маань бодит байдал дээр хэрэгжихгүй эдийн засгаа хүндрүүлчихсэн.
1750 төгрөг хүрсэн ам.долларын ханш хэзээ ч 1384 төгрөгт хүрэхгүй шүү гэдгийг хэлж
байсан. Гэтэл эрх баригчид бид үүн дээр барих гээд байхад та нар заавал өсгөх гээд
байдаг нь ямар учиртай юм гэж байсан л даа. Бодит байдал дээр 1800 төгрөгт дөхчихлөө.
Цаашид бүр ч өсөх хандлага ажиглагдаад байгаа. Эрх баригчид дахин гаднаас долларын
зээл авах талаар яриа гарч байна. Тэгж болохгүй. Бид үр хойчдоо өр, дарамт өвлүүлж
өгч байна гэсэн үг. Хүндрэл нь 2016 оноос мэдрэгдэнэ. Дахин доллараар зээл авах
маш хүнд. Монголын эдийн засаг үүнийгээ даахгүй. Ам.долларын ханш 1700-1800 төгрөгийн
хооронд хэсэг тогтвортой байсан нь Чингэс, Самурай зэрэг бонд гаргаж дэлхийн зах
зээлд гаргасны хүчинд тогтсон байх. Ам.долларын ханш буурлаа гэхэд 50 төгрөгөөр
буурч магадгүй. Үүнээс хойш бол байнга өснө гэж бодож байгаа. Манайхан тэнгэр бурхантай
их ярьж зөвлөлддөг болсон. Гэнэт л тэнгэр бурхан нь харж үзээд буулгадаггүй л юм
бол хэцүү.

-МАН-ынхан
ам.дол­ларын ханш өсөх бүрт л баярлаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ. Танайхан ам.долларын
хадгаламж ихтэй гэсэн хардлага байна?

-Өнөөдрийн байдлаар Эрдэнэбат гэдэг хүн ам.долларын хадгаламж бүү
хэл төгрөгийн хадгаламж ч үгүй шахам байна. Эрх баригчдын зүгээс өгдөг мессэж нь
болохгүй бүтэхгүй зүйлс бүхнийг Ардын нам руу чихэж байгааг харж байгаа биз дээ.
Ардын намынхан авлигач, луйварчин гэх болж. Бодит байдал дээр хэнд нь тийм их мөнгө
байгааг мэдэж байгаа байлгүй дээ. Өнөөдөр Монголд үйл ажиллагаа явуулж буй том компани,
корпорациуд хэний эрх мэдэл байна гээд бүхий л зүйл нь ил байгаа. Эрх баригчид өмнөх
ажлаа хийж чадахгүй байж ардын намыг муулах нь үндсэн ажил нь болчихлоо. Ардын нам
эрх барьж байхдаа арай ч ийм хуншгүй байгаагүй. Зарим гишүүд нь АН ардчилсан коммунизмд
шилжиж байна гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байна.

-Эдийн
засгийг хүндрүүлсэн ямар ямар хүмүүс байна вэ?

-Ганц нэг хүнтэй шууд асуудлыг холбох утгагүй. Тухайн засаглал өөрсдийнхөө
бодлогыг л гаргана. Хамтарсан засаг барьж байгаа үед Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг,
Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр нараас болж эдийн засаг хүндэрсэн гэж ойлгож
болохгүй. Эдгээр хүмүүс хариуцаж буй салбартаа зөвлөгөө өгдөг нь тодорхой. Гэхдээ
эцсийн шийдвэрийг Засгийн газар, Их хурал гэж гаргадгаас бус Батбаяр, Ганхуяг гэж
гаргадаггүй л байхгүй юу. Эсвэл энэ хоёр л бурхан бусад нь тэнэг болж таарах нь
уу. Тиймээс төр засгийн алдаатай бодлогын дүн нь ингэж гарч байна.

-Царцаасан
243 обьек­тоос танай аймгаас хичнээн обьект багтсан бэ. Цаашид хэрхэх бодолтой байгаа
бол?

-Царцаасан 243 обьект гээд байгаагаас уг нь 272 обьект байгаа юм.
Өнөөдөр зарим обьектыг хэрэгцээгүй тул борлуулна гэсэн дүгнэлтийг аудит гаргасан
байна. Яагаад ийм байдалд хүрсэн нь ний нуугүй хэлэхэд Ерөнхий сайд авлигажсан төсөв
гээд хэлснээс л болсон. Авлигажсан төсөв гээд манай намынхан руу тэр тусмаа надад
хандаж Сэлэнгийн усан бассейн гэж байгаад л хэлсэн. Эрдэнэбат гэдэг хүн тэр обьектын
хаанаас нь авлига авсан юм. Түүнийг нь гаргаж ирэх хэрэгтэй. Ерөнхий сайд бодлогогүй,
юу бодсоноо шууд ярьчихдаг. Аудитын дүгнэлт гарсны дараа бид аудитын даргаас нь
авлигажсан төсөв байна уу гэхэд хэлж мэдэхгүй байсан. Ерөнхий сайд нь авлигажсан
гэдгээ мэдэж байгаа юм бол тэрийгээ гаргаад АТГ ч юм уу харьяалагдах газруудаар
нь шалгуулах хэрэгтэй. Нэгэнт нийгмийн захиалга шаардлагаар Их хурал, Засгийн газар
нь шийдээд гаргачихсан шийдвэрийг өнөөгийн засаг нь энэ хэрэгтэй, энэ хэрэггүй гэж
ангилах нь буруу. Аймгийн хувьд ганц усан бассейн ч биш худалдаа үйлдвэрлэлийн байгууллага,
сургууль, цэцэрлэг, соёлын төв гэх мэт олон ажлууд бий. Эдгээрээс дөрөв, тавыг нь
өнжөөж хоёр ажлыг нь огт санхүүжүүлэх шаардлагагүй гэсэн. Огт санхүүжүүлэхгүй байж
болохгүй гэдгийг нь би хэлсэн. Мөнгө төгрөг завшаагүй огт асуудалгүй барилгыг ССАЖЯ
нь шийдвэрээ гаргачихсан байхад чухал биш гээд хасах гэж байна. Чухал биш барилга
гэдгийг нь хэн тодруулах гээд байгаа юм гээд асуудал их байгаа.

Э.ЭНХБОЛД

Монголын даатгагчдын холбооны ерөнхийлөгч, “МИГ даат­гал” компанийн
гүйцэтгэх захи­рал Ж.Бат-Оршихтой ярилцлаа.

-Засгийн
газар  Үндэсний даат­галын корпораци байгуулах
тогтоол гаргаж, төр даатгалын бизнес рүү орно гэдгээ зарлачих­лаа. Даатгалын хувийн
компа­ниуд энэ шийдвэрийг эсэр­гүүцэж  мэдэгдэл
гаргасан. Шийдвэр гаргагчдад эсэр­гүүцэж байгаагаа албан ёсоор хэлсэн үү?

-Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт мэдэгд­лээ явуулсан. УИХ-ын дар­гад
хандсан. Хариуг нь хүлээж байна.

-Засгийн
газар даат­га­лын компаниудын хийж чадахгүй экспор­тын даат­галын үйлчилгээг үзүүл­нэ
гэж байгаа. Төрийн хийх гээд байгаа энэ үйлчилгээг даат­галын хувийн ком­па­ниуд
үнэхээр хийж чадахгүй юу?

-Засгийн газрын хурал­даанаар тийм тайлбар өгсөн байна лээ. Санхүүгийн
зохи­цуулах хорооноос ердийн болон урт хугацааны гэсэн хоёр төрлийн даатгалын зөв­шөө­рөл
өгдөг. Монголд даатгалын 17 компани бий. Урт хугацааны даат­гал хийдэг ганц компани
ажилладаг. Бусад нь ердийн даатгал хийх эрхтэй. Ердийн даатгал гэхэд дот­роо 13
хэлбэртэй. Үүнд экспор­тын даатгал ордог. Тэгэхээр Үндэс­ний даатгалын корпораци
экспор­тын даатгалын үйлчилгээ үзүүлэхийн тулд ердийн даат­галын эрх авч таарна.
Тэр дотор хувийн компаниудын үзүүлдэг даатгалын хэлбэ­рүүд бүгд байгаа. Бидний үзүүлдэг
үйлчилгээг төрийн байгуулах компани хийгээд эхлэх боломжтой гэсэн үг. Үндэсний даатгалын
корпо­раци ажиллаад эхэл­бэл манай даатгалын компа­ниу­даар үйлчлүүлдэг хүмүүс батал­­гаатай
нь дээр гээд төрийн бай­гуул­сан компани руу явах өндөр эрсдэлтэй.

Засгийн газраас даатгалын төрийн компани байгуулах  зорил­гоо экспортын үйл ажил­­ла­гааг дэмжих гэж
тайл­барлаж байгаа. Зээ­лийн хүүг бууруулах зорил­гоор хамгаалалтын даатгал хийнэ
гэсэн тайлбар сонсогд­сон. Даатгалын хувийн ком­па­ниудиа чадахгүй гэж баса­хын
оронд дэмжлэг үзүү­лээд явбал болохгүй зүйл байхгүй. Жишээ нь төр даатгалын компанитай
бол­но гэсэн шийдвэрийн дараа манай томоохон даатгалын компаниуд давхар даат­галын
харилцаатай гадаа­дын компаниуддаа хандлаа. Экспортын даатгал хамтарч хийх боломжтой
юу гэж асуу­хад AA зэрэглэлийн даатгалын компаниуд хамтарч ажиллахад бэлэн гэсэн
хариу ирүүлсэн. Экспор­тын даатгал  төвөгтэй,
том даатгал нь үнэн. Гэхдээ гадны том компаниуд экспортын даатгалыг хэрэг­жүүлэхэд
хамтарч ажиллахад бэлэн байна. Энэ бол том боломж. Даатгалын компаниу­дын төдийгөөс
өдий хүртэл зүтгэж ирсний өгөөж л дөө.

-Засгийн
газрын тайл­барт төр нь компани бай­гуулж экспортын даатгалаа хийдэг улс хэд хэд
бий гэсэн өгүүлбэр харагдсан?

-Экспортын даатгалыг төрийн компани нь тусдаа хийдэг орнууд бий.
Гэхдээ заавал тэднийг дуурайх албагүй. Монголд даатгалын өчнөөн компани ажиллаж
байна. Хууль эрх зүйн орчин нь бүрдчихсэн. Төр хувийн хэвшлийн бусад салбарыг дэмждэг
шигээ зах зээлд хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг даатгал, банк санхүүгийн байгууллагаа
дэмжмээр санагддаг. 

-Ер
нь хэчнээн орон экс­портын даатгалаа төрийн ком­панидаа хариуцуулдаг юм бол?

-Долоо, найман орон бий.  Зас­гийн
газрын экспортын даат­галтай болъё гээд байгаа санаа нь буруу биш. Яаж хэрэгжүүлэх
вэ гэдэгт л асуудал нь байгаа юм.  Заавал
төрийн компани байгуулах хэрэггүй гэх гээд байна л даа. Үндэсний даатгалын корпораци
байгуулна гэснээс экспортын даатгалын тогтол­цоог бий болгоно гэсэн тог­тоол гаргачих
хэрэгтэй. Тэгээд засгийн зүгээс даатгалын компаниудтайгаа ярьж хэлэлцэж байгаад
илүү бодитой хувилбар олох ёстой. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд  даатгалын орлогын эзлэх хувь ердөө 0.5-хан  хувь. Хөгжингүй орнуудад ес, арван хувь гээд цаашлаад
явчихдаг. Хувийн хэвшлийнхээ гадаад харилцааг сайжруулах замаар экспортын даатгалыг
хийхэд асуудалгүй. Хөрөнгө мөнгө шаардахгүйгээр хийх бэлэн зах зээл байна. Гэтэл
өчнөөн тэрбум төгрөг төрөөс гаргана гэж яриад эхэллээ л дээ.

-Хэдэн
тэрбумыг гаргана гэж байгаа юм бол?

-Төрийн даатгалын корпорацийн нийт хөрөнгө нь 300 тэрбум, үүний
150 тэрбумыг нь төр өөрөө гаргана гэж байгаа. Төсөв, хөрөнгө оруулалт ямар байгаа
билээ. Ийм үед энэ хэмжээний мөнгийг хаанаас гаргах вэ гэдгээс эхлээд хардах өнцгүүд
олон байна. Үүний цаана төрийн нэрээр компани байгуулах сонирхолтой бизнесийн том
бүлэглэл байна уу гэж хардахаас аргагүйд хүрч байна л даа. Засгийн газрын шийдвэрээр  бол 150 тэрбум нь улсын төсвөөс, үлдсэн 150 тэрбум  нь хувийн хэвшлээс гарна. Төр хувийн хэвшлийн
хосолсон корпораци гэж нэрлээд байгаа.

-Тэгвэл
үлдсэн 150 тэр­бумыг нь манай даатгалын компаниуд гаргах боломжтой юу?

-Даатгалын компаниудын дүрмийн сангийн  доод хэмжээ нь таван тэрбум төгрөг байдаг. Гэтэл
төрийн байгуулах корпораци нь 300 тэрбум. Их хол сонсогдож байгаа биз. Ерөнхий сайдыг
саяхан бизнес эрхлэгчидтэй уулзахад би  “Яагаад
үндэсний даатгалын компаниуддаа итгэхгүй байгаа юм бэ” гэж асуусан л даа. Тэгсэн
чинь  “Та нарын оролцох боломжтой. 50 хувьд
нь төр оролцоно. 50 хувьд нь хувийн хэвшил 
орно” гэж байна лээ. Харамсалтай нь үндэсний даатгалын компаниудад ийм их
мөнгө байхгүй. Бүгдийнх нь хөрөнгө нийлээд 
126 тэрбум төгрөг. Монголын компаниудад 
оролцох боломж байхгүй гэсэн үг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэх байх.
Үр дүнд нь овоо хөгжиж байсан үндэсний хувийн компаниуд л дампуурна. Төрийн өмчийг
хувьд шилжүүлж, хувийн хэвшлийг дэм­жихийг л зах зээлийн зөв тогтолцоо гэмээр. Гэтэл
эсрэгээрээ  яваад байх юм.  Ерөнхий сайд бизнес эрх­лэгчидтэй уулзах үед  төр дахиад ч компани байгуулна гэж байна лээ.

-Ямар
компани байгуулна гэж байна?

-Лизингийн компани байгуулна гэж байгаа юм. Лизингийн үйлчил­гээг
төр авчихаар лизингийн үйлчил­гээ явуулдаг олон компани яах вэ гэдэг том асуудал
бий.

-Үндэсний
даатгалын кор­пораци байгуулах асуудлаар даатгалын хувийн компаниудын саналыг авсан
уу?

-Даатгалын  бодлогыг барьдаг
Сангийн яам, хяналт зохицуулалтыг нь хийдэг Санхүүгийн зохицуулах хороо хоёроос
санал авсан төдий­гөөр Засгийн газарт оруулаад шийд гаргачихсан. 

-Засгийн
газрын сайд нартай энэ асуудлаар уулзаж үзсэн үү. Жишээ нь Эдийн засгийн хөгжлийн
сайдтай?

-Н.Батбаяр сайдтай уулзаж холбооныхоо байр суурийг илэр­хийл­сэн.
Сайдын хувьд мэдээж зас­гийнхаа шийдвэрийг хамгаалсан. Харин даатгалын компаниуд
Засгаас гаргасан шийдвэрийг зөв гэж үзэх­гүй байгаа. Цаашдаа ч эсэр­гүүцлээ илэрхийлнэ.
Ямартай ч Ерөнхийлөгч, УИХ-ын Тамгын газарт явуулсан мэдэгдлийнхаа хариуг аваадхъя.
Том төрөөс ухаа­лаг төр рүү гэдэг бодлого дэвшүүлсэн учраас Ерөнхийлөгчид хандсан
юм. Бизнест гэхэд л төрийн оролцоог багасгая гэсэн зорилготой бодлого шүү дээ. Гэтэл
Засгийн газар нь Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн зорилгын эсрэг шийдвэр гаргаад байна.  

-Төрийн
хийнэ гээд байгаа даатгалыг манай хувийн ком­па­ниуд гаднаас хөрөнгө оруулалт татах
замаар хийх боломжтой юу?

-Хөрөнгө татаж шийдэж болно. Татахгүйгээр шийдвэр­лэх боломж ч бий.
Монголд даатгалын салбар үүсээд 80 жил болчихсон. Хууль эрх зүйн орчин нь бүрдсэн
гэж түрүүн хэлсэн дээ. Монголд даатгалын тухай хууль, Даатгалын мэргэжлийн оролцогчийн
тухай хууль, Жолоо­чийн хариуцлагын даатгалын хуультай. Иргэний хуулинд даатгалын
тухай том бүлэг бий. Үүнийг төрөөс даатгалын компаниудад хөгжүүлэх чиглэлээр гар­гасан
бодлогын дэмжлэг гэж ойлгож байгаа. Бодлогын дэмжлэгээс өөр дэмгүйгээр хөгжиж чадсан
салбар. Өмнө нь улсын ганцхан компани байсан бол өнөөдөр 17 болтлоо өргөжсөн. За
тэгээд даатгалын  20 гаруй зуучлагч компани,
3000 гаруй төлөөлөгч ажиллаж байна. Цаана нь хохирол үнэлдэг үнэлгээний компани
гэхэд л 14, 15 байна. Ийм олон мэргэжлийн оролцогчтой. Эдийн засгийнхаа өсөлттэй
зэрэг­цээд дэвшил гаргаад явж байгаа салбар. Иргэдэд даатгалын талаарх ойлголт муу
байгаа ч сүүлийн жилүү­дэд нэлээд сайжирч байна.

-Манай
гадны компа­ниудтай давхар даатгалаар харилцдаг гэлээ. Яг юуг давхар даатгадаг юм
бэ?

-Компаниуд хүчин чад­лаасаа давсан хэмжээний зүйлийг гадны томоохон
ком­паниудад давхар даатгадаг. Жишээ нь  МИАТ-ийн
онгоцыг 100 хувь давхар даатгадаг. Өөрөөр хэлбэл МИАТ онгоцоо Монголын даатгалын
компанид даатгана. Хандсан компани нь гадны даатгалын компанид давхар 100 хувь даатгадаг.
Бид дундаас нь комисс гээд шимтгэлээ л аваад үлддэг юм. Хохирол гарвал МИАТ манайханд
хандана. Бид эргээд гадаа­дынхаа даатгалын компанид хандаж тэднээс хохирлыг нь авч
өгнө.

-Давхар
даатгалыг манайх шиг жижиг улсууд хийдэг гэсэн үг үү?

-Давхар даатгалын тогтол­цоо даатгалын бүх компанид бий. Угаасаа
дэлхий нийтийн жишиг.

-Монголд
ажилладаг гадаа­дын хөрөнгө оруулалт­тай уул уурхайн компаниуд хаана даатгуулж байна?

-Ихэнх тохиолдолд тухайн орныхоо даатгалын компанитай харилцдаг.  Учир нь тэдний мөнгө асар том. Монголын даатгалын
компаниуд дийлэхгүй л дээ. Гэхдээ манай даатгалын хуулинд нэг заалт бий.  Мон­голд үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадаадын
болон гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд даатгал хийлгэх тохиолдолд Монголын
даатгалын компанид хандана гэсэн агуулгатай заалт байдаг юм. Хуулиа сайн мэддэг,
биелүүлдэг хариуцлагатай  ком­паниуд биднээр
дамжаад гадагшаа зуун хувь даатгаад явдаг.

-Монголчуудын
хувьд даат­га­лын ямар үйлчилгээг сонгодог вэ?

-Тээврийн хэрэгслийн, гэнэтийн осолын зэрэг бага хэмжээний юмаа даатгадаг.
Үндсэн том даатгалыг дандаа  гадныхан хийлгэдэг.

-Уул
уурхай их мөнгө­тэй сал­бар. Гадагшаа даат­гуулахаар ихэнх мөнгө гадаадад байршина,
эндээ зуун хувь даатгавал ядаж л долларын ханш чангарахгүй. Яг энэ өнцгөөс нь харвал
байж болох зүйл яриад байх шиг…?

-Засгийн газрын тогтоолын үндэслэл нь их ойлгомжтой.  Баялгаа 
үнэд хүргэхийн тулд боловсруулах үйлдвэрүүд байгуулна, боловс­руулаад гаргахаар
үнэ, экспорт нь нэмэгдэнэ, экспортоо нэмэгдүү­лэхэд компаниуд заавал зээлд хамрагдаж
таарна, тэдэнд банк бага хүүтэй зээл өгөхийн тулд даат­гал хэрэгтэй, тийм том даат­галыг
манай компаниуд жижиг учраас чадахгүй гээд байгаа юм. Заавал улсын компани байгуулж
шийдэх асуудал биш л дээ. Нэгэнт хөл гараа олчихсон даатгалын компаниуддаа түшиглэж,
бага зэрэг дэмжлэг үзүүлж,  гадаад дахь  давхар даатгалын харилцаагаа сайж­руулаад явчихад
болох асуудал.

-Төр
300 тэрбумын корпораци бай­гуулчихвал заавал давхар даатгал­гүй­гээр уул уурхайн
ком­паниудын даатгалын мөнгийг эндээ байршуулах боломжгүй хэрэг үү?

 -Манай улс 300 тэрбум төгрөгөөр
улсын компани байгуулсан ч давхар даатгалын харилцаа үүсэхгүйгээр яагаад ч явж чадахгүй.

 -Тэгэхээр төрийн бай­гуул­сан корпораци ч дахиад
л гадныхантай давхар даатгалын асуудлаар харилцана гэсэн үг үү?

-Ярихаас өөр ямар ч арга байхгүй. Даатгал гэдэг онцлог салбар. Мөнгөний
хувьд боломж­гүйгээс гадна боловсон хүчин гэж том асуудал бий. Хувийн хэвшилд ажил­лаж
байгаа хүмүүсийг цалин мөнгөөр “зодож” авах юм уу. Н.Батбаяр сайдтай уулзахад даатгалын
мэргэжлийн боловсон хүчин байна уу гэж асууж байгаа юм. Даатгалын мэргэжлээр дотоод,
гадаадад сурсан  хүмүүс бий.  Бүгд хувийн хэвшилд ажиллаж байна.

-Даатгалын
компаниу­дын зүгээс ямар нэг хувил­бар гаргасан уу?

-Үндэсний давхар даат­галын тогтолцоо бий болгоно, давхар даатгалын
компани байгуулна гэсэн нэг төсөл явж байгаа. Хэрвээ тэрийг  төрөөс дэмжвэл дан ганц давхар даатгал хийдэг
компани тусгай зөвшөөрөл авах боломжтой  болно.
Төр зөвхөн давхар даатгал хийдэг эрхийг нь аваад ажиллавал болом­жийн хувилбар.
Тэгвэл бид төрдөө давхар даатгуулаад явж болно. Тойрч суугаад хэлэлцүүлэг өрнүүлбэл
хувилбарууд их бий.

-Гадаадад
зөвхөн дав­хар даат­гал гэх мэтээр төрөлжсөн байдаг уу?

-Экспортын даатгал, тээв­рийн хэрэгслийн даат­гал гээд даатгалын
хэлбэрүүдээрээ эрхээ авдаг л даа. Манайд бол ердийн даатгал гэдэгтээ экспортынх
нь орчихоод бай­гаа. Ерөнхий сайд, Н.Батбаяр сайд хоёр бидний хийдэг даатгал руу
орохгүй гээд байгаа ч олон тэрбумаар байгуулсан компани руу л даатгуулагчид явах
нь тодорхой шүү дээ.

-Төрийн
даатгалын корпораци бай­гуулагдвал даат­галын хувийн ком­паниудад дампуурах эрсдэл
ч гарч ирэх нь ээ?

-Зөвхөн экспортын даатгалаа хийгээд яваад байвал гайгүй. Гэхдээ нэг
зүйлийг давтан хэлмээр байна. Экспортын даатгал ердийн даатгалын хэлбэрт ордог учраас
бидний үзүүлдэг үйлчилгээг хийх эрхийг ч дав­хар авчихаж байгаа юм. Хамгийн том
аюул нь даат­гуулагчид төрийн их мөнгөөр байгуулагдсан компани нь дээр гээд л сонголтоо
хийж таарна. Даатгалын салбар уналтад орно гээд байгаа нь ийм учиртай. Гарцаагүй
зүйл л дээ. Өмнө нь улсын даатгалын ганц том компани байсан. Тэр үе рүүгээ буцна.
Унахад нь унаж, босоход нь босож бор зүрхээрээ, хамаг чадлаараа жамаараа хөгжиж
яваа даатгалын компаниуд тун хэцүү байдалд орно.

-Ерөнхийлөгч,
УИХ-ын дарга та бүхний хүссэн хариуг өгөхгүй бол яах вэ?

-Эсэргүүцлээ лавшруулна. Тэг­лээ гээд өлсгөлөн зарлах ч юм уу жагсана
гэж бодохгүй байна. Айхавтар нөлөөлөхөөр арга биш. Төр засгийн төлөө­лөл даатгалынхантай
уулзах болов уу гэж бодож байна. Улсаа хөгжүүлье, хувийн биз­несээ дэмжье гэвэл  хамт­даа сууж байгаад зөв гарц олох ёстой. Тас
зөрөөд байгууллаа гэхэд боловсон хүчнээс эхлээд асуудал гарна. Банк, даатгал, санхүүгийн
байгууллагууд олон нийтийн хөрөн­гийг татан төвлөрүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг гэдэг
утгаараа маш нарийн хяналт тавигддаг салбар. Төр тийм компани байгуулна гэвэл манай
төрийн байгууллагууд нүдээ аниад зөвшөөрөл өгөх байх. Байгуулчихлаа гэхэд  нэг их сайхан яваад өгнө гэж төсөөлөхгүй байна.
Яриад байгаа тэр том үйлдвэрүүд нь хэзээ ч ашиглалтад орох юм. Бас л  хэдэн жилдээ ашгаа өгөхгүй том аж ахуй гарч ирэх
байх. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга хоёрт итгэж байна. Том төрөөс ухаалаг төр рүү гэж
ярьж, зорьж яваа улс лав зүгээр хараад суухгүй байх. Засагт чиглэл өгөх эсэхийг
нь харъя. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Жил бүрийн хавар юм,  юм л
болдог доо. Энд тэндхийн хөдөлгөөн, холбоод, төрийн бус байгууллагынхан  ичээнээсээ гарсан мэт жагсаал цуглаан хийж,  Төрийн ордноо тойрон гороолдог. Хаврын чуулган
эхлэхтэй зэрэгцдэг жагсаал цуглаанууд эрх баригчдын болохгүй, бүтэхгүй байгааг  шүүмжилдэг, нэг хэсэг нь хий дэмий л улстөрждөг.  Харин тухайн үеийнх нь  эрх баригчид 
тэднийг ингэж жагсахад нь “Болдог юм, 
болж л байдаг” гээд  Иргэний хөдөлгөөнийхний
үндсэн ажил мэтээр  тоохоо ч байж. Гэхдээ
л хавар болдгоороо болж төв талбай дээр жагсагчид жагсдагаараа л жагсах нь тодорхой.
Энэ хаврын жагсаалыг Монголын ногоон нам, Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн
төрийн бус  байгууллагынхан болон  УИХ-ын гишүүн Г.Уянга тэргүүтэй  хүмүүс эхлүүллээ. Тайван жагсаал, тийм ч удалгүй
таржээ. Үүний дараа Иргэний хөдөлгөөнүүд 
өчигдөр жагссан.  Жагсаал цуглаан ингээд
дуусчихгүй нь өмнөх жилүүдийн туршлагаас тодорхой. Одоо л эхэлж байгаа нь энэ.

Иргэний хөдөлгөөнүүд жагсах бол гайхах зүйл биш. Харин “Шударга ёс”
эвслийн гишүүн Г.Уянга тэргүүлээд жагсаад байгааг л хүлээж авч чадамгүй. Энэ эвсэл
Ардчилсан намтай хамтарч засаг барьж байгаа. “Шударга ёс” эвслээс арав гаруй сайд
энэ засагт байна. УИХ-д гишүүд нь байна. Тэгэхээр хамтарч засаг барьж байгаа “Шударга
ёс” эвсэл яалт ч үгүй эрх баригч. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. 

Эрх баригчид хэнээс юу нэхэж жагсав.  АН-тай хамтраад эрх барьж байгаа болохоор эднийг
эрх баригч биш гэж хэн ч хэлэхгүй байх.  Хуучин
цагт бол Г.Уянгыг гудамжинд тэмцээд зогсож байхад бид ойлгодог байлаа. Өмгөөлдөг
байлаа. “Ард түмний төлөө дуугарч байна. Тэвчихээ байгаад иргэнийхээ үүргийг гүйцэтгэж,
бусдынхаа өмнөөс эрх баригчдаас амлалт нэхээд зогсож байна” гэж ойлгодог байсан.
Харин өнөөдөр байдал өөр. Г.Уянга гишүүн өөрөө эрх баригчдын нэг болсон. Тэр байтугай
дэлхийн олон орноор Монгол Улсаа төлөөлж яваа зураг хөргийг нь бид зөндөө л харж
байна. Төр түшилцээд, хууль батлалцаад яваа. 
Тэр байтугай нөхөр нь агентлаг тэргүүлж байгаа. Тэгэхээр Г.Уянга гишүүн  Төрийн ордонд эрх баригчдад  барьцаалагдаад  төр  түшилцэхдээ
зовж байна л гэж ойлгодоггүй юм бол тэр эрх баригчдын нэг яалт ч үгүй мөн. Ардын
нам буюу сөрөг хүчнийхэн болохгүй,  бүтэхгүй
юм яриад шүүмжилбэл бас өөр. Тэртэй тэргүй тэд зөв,  буруугүй шүүмжлээд эхэлчихсэн.   Харин эрх барьж буй намын гишүүн  Г.Уянга бол жагсагчидтай зэрэгцээд, бүр тэргүүлээд  ингэж явах нь өөрөө өөрийгөө муу хэлээд яваагаас
өөрцгүй юм. 

Г.Уянга  гишүүний энэ үйлдэл
нь нэг их зовсон хүн улс төрд барьцаалагдаад арга ядаж байгаа мэт.  Ингэхээр нь түүнийг   “Бидний төлөө чөмгөө дундартал тэмцэж байгаа
юм. Энэ хүн л зовж шаналж, төрд барьцаалагдаж, ордонд хэцүүдэж байна” гэж  ард түмэн ойлгох ёстой юм байна л даа.  Үгүй л болов уу. Үнэхээр тэмцэх хүсэл төрөөд байгаа
бол УИХ-д биш гудамжинд тэмцэх эрх нь нээлттэй. 

Эрхэм гишүүн өчигдөр гудамжинд тэмцэж явсан бол өнөөдөр төр түшилцэхээр
сонгогдсон. Ард түмэндээ хэрэгтэй хуулиа батлаад, чуулганыхаа танхимд зөв үг хэлээд
сонгогчдынхоо төлөөлөл болоод л суух ёстой биш билүү. Тиймээс  иргэдийнхээ өмнөөс ажлаа л сайн хий. Хэрэв муу
хийвэл та биш, таныг сонгосон иргэд, та бүгдээр төр түшүүлэх эрх өгсөн ард түмэн
та нараас ам асууж, амлалт нэхээд суух хэрэгтэй юм. 

Улс төрийг  жүжиг гэж хэлэх
нь олонтаа. Гэхдээ Г.Уянга гишүүний  жүжиг
арай л хэтрээд байна. Яаж ч бодсон эрхэм гишүүн эрх баригчдын нэг. Гэвч эрх баригчид  жагсдаггүй юм. Эрх баригч л бол эрх баригч. Хамтарсан
уу, дангаараа юу, падлий ч байхгүй. 

Мэдээж тэр жагсаалаа Ц.Мөнхбаярыг өмгөөлж хамгаалж хийсэн гэх байх
л даа. Яахав, хамт жагсаж, тэмцэж  явсан хүний
хувьд хэлэх үг байсан л биз. Өмөөрмөөр санагдсан л биз. Гэхдээ өмгөөлөөд байгаа
хүнийх нь зөв үү, буруу юу гэдгийг тунгаах л хэрэгтэй. Үнэн хэрэгтээ  Ц.Мөнхбаяр нарыг өмөөрсөн маягтай боловч ард түмний
амьдрал хэцүү, хүмүүс байгааг шүүмжлээд л байна лээ. “Ц.Мөнхбаяр эрх баригчдыг шүүмжилсэн
болохоор  ингэж хорилоо. Хэлмэгдүүллээ” гээд
байна лээ. 

Эрх баригчид яагаад жагсах ёстой гэж.  Ард түмний амьдрал ямар байх нь эрх барьж байгаа
хоёр намаас яалт ч үгүй шалтгаална шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ ард түмэн амьдралыг нь  сайжруулахын тулд төр засаг, эрх баригчид юу хийхнэв
гээд л хараад сууж байгаа. Гэтэл эрх баригчид 
иргэний хөдөлгөөнүүдээс өрсөөд жагслаа. Өчигдөр тэдний дараа Иргэний хөдөлгөөнүүд  жагсаал цуглаан хийснийг бол буруутгаагүй.  Хаврын хаварт ингэж уламжлал болгоод жагсаад сурчихсан
улс.  Дулаан цагт л жагсаж байгаа юм гэж тайлбарлана
лээ. Иргэний хөдөлгөөнийхөн, төрийн бус байгууллагууд жагсаж л байдаг. Үүнд гайхаад
байх зүйлгүй.  Заримдаа ч бас  зөв  зүйтэй
юм хэлж байдаг. Анх жагсаал цуглаан болно гэхээр сүр дуулиан ихтэй хүлээж авч, эрх
баригчид ч анхаарал хандуулдаг байсан. Одоо ордонд байгаа нь битгий хэл жирийн иргэд
ч нэг их гайхахаа больсон цаг.

Харин эрх барьж байгаа “Шударга ёс” эвслийнхнийг бол ойлгохгүй
юм.  Жагсагчдаас өрсөж жагсаад байгаа эрх
баригчдыг булхайцаж байна гэмээр. Эрх барьж байгаа намын төлөөллөөс жагсаал цуглаан
хийгээд эхлэхээр  үнэмшихээсээ илүүтэй жүжиг
тавьж байна гэж харна.  “Шударга ёс” эвсэл
шударга загнаж байна гэж хэлэх хүн лав  байхгүй.  Шударга байна гэдэг чинь жүжиг тавьж,  гол дүрд нь тоглохын нэр биш.

Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга агсан Жамсрангийн Самбуу
гуайн тухай хуучцуулын дунд домог мэт яриа олон бий. Ёстой жинхэнэ монгол төрийн
ноён нуруу байсан гэдэг. “Шинэ цагт түүн шиг хүнийг төрд олон  болгох юм сан” гэж УИХ-ын гишүүн асан Р.Раш өгүүллээ.
Түүнтэй Ж.Самбуу гуайн талаар хөөрөлдсөн юм. 

-Та Ж.Самбуу гуайн талаарх бодлоосоо хуваалцахгүй юу?

-Би
Ж.Самбуу гуайтай хамт мөр зэрэгцэн ажил­лаж яваагүй болохоор тийм сайн мэдэхгүй
л дээ. Ер нь олны амыг чагнаж байхад “Самбуу гуайрхуу хүн Монголын төрд олон байвал
зүгээр дээ” гэснийг “Нээрээ тийм шүү” гэж дотроо бодож явдаг даа. Ж.Самбуу гуайг
1972 онд өөд болоход ард түмэн эмгэнэж, Төрийн ордны урд талд том зургийг нь байрлуулчихсан
байхыг харж байж билээ. Ж.Самбуу гуай үнэхээр монгол төрийн ноён нуруу байж төрд
түшигтэй тийм л нэгэн явжээ гэж ойлгодог. Тэр үеийн Улс төрийн товчоо Ж.Самбуу гуайн
амыг их харна. Хэлснийг нь дагадаг. Тийм л нөлөө бүхий нэгэн явж л дээ. Би УИХ-ын
гишүүн байхдаа Дундговь аймагт очиж ажиллаж байсан юм. Хурал дээр Луус сумын Дашзэвэг
гэдэг өндөр настан “Самбуу гуай шиг хүн Монголын төрд хэрэгтэй байна” гэж хэлж байсныг
тод санаж байна. Гадаад яамны нэгдүгээр орлогч сайд, сүүлд нь НҮБ-д Монголын төлөөлөгчөөр
ажиллаж байсан Жаргалсайхан гэдэг хүний бичсэн номд “Самбуу гуайрхуу хүн Монголын
төрийн дээгүүр байх ёстой юм” гэж бичсэн байдаг. Олны ам бол “Самбуу дарга, Самбуу
сайд, Элчин Самбуу” гэж ярьцгаадаг. Ялангуяа баруун урагшаа сүрхий шагшин магтдаг
юм. 1960-аад оны эхээр засаг захиргааны шинэ хуваарилалт  хийжээ. Нэлээд олон сумдыг нэгтгэсэн юм билээ.
Тэр үед Төв аймгийн Бүрэн сумын талаар яриа сөхөгджээ дээ. Самбуу гуай чимээгүй
сууж байгаад “Би чинь тэгээд хаана төрсөн, хаана харьяалагдах хүн болж байна вэ”
гэтэл бүгд нам болсон гэдэг. Ер нь энэ мэт түүний тухай домог шиг олон зүйл яригддаг
шүү дээ.

-Төрийн том хүн байсан атлаа нутаг усандаа очихоороо морь
мал усалж, ан гөрөө хийж, газар хөдөс дэвсээд унтаж байдаг тун энгийн хүн байсан
гэх юм билээ?

-Ер
нь Самбуу гуай хөдөө орон нутаг хийгээд хүмүүстэйгээ их холбоотой мундаг байсан
шүү. Би хүүхэд байсан юм даг. Ж.Самбуу гуайн 70 насны ойгоор нутаг усаар нэг яриа
хөөр болж билээ. Түүний хамаатны нэг залуу өртөө хочит Батсүх гэж байлаа. Түүнийг
“Самбуу гуайн 70 насны ойд оролцох гээд хөтөлгөө морьтой хот руу явж байна гэнэ
ээ” гээд л нутгийн олон ярьж байсныг санаж байна. Ж.Самбуу гуай бол жинхэнэ монгол
ахуйгаараа явсан хүн байх.

Ж.Самбуу
гуайн сургууль соёлын боловсрол тун маруухан бололтой хүн шиг байгаа. Ерөөсөө амьдралын
хар ухаанаар дамжсан, тэгж л шалгарсан. Ж.Самбуу гуай өөрөө тийм ч их дуугараад
яриад бай­даггүй. Байж байгаад хааяа нэг үг хэлдэг. Тэр нь монголын 1.5 сая хавтай
дөрвөлжин талбайг тэр чигээр нь агуулдаг юм байх аа даа. Тиймээс дэргэд нь байгаа
хүмүүс биширдэг байж. Ер нь тэднийхэн дуу цөөтэй тийм улс.

Миний
дуулж мэдсэнээр Ж.Самбуу гуай Төрийн яамны Тамгын тал бичээч гэдгээс Ардын Их Хурлын
Тэргүүлэгчдийн дарга хүртэл бүх шатыг дамжсан ийм л монгол төрийн түшээ байсан.
Төрийн ордны баруун хойно байгаа хөшөө нь түүнийг ямар хүн байв гэдгийг харуулдаг.
Үнэхээр сайхан, дүнхийн харагддаг шүү дээ.

-Ж.Самбуу гуай мал аж ахуйн чиглэлээр хэд хэдэн ном бичсэн
хүн юм билээ…

-Түүний
бичсэн Монгол орны бэлчээрийн мал маллагааны туршлага гэж мундаг хоёр ном бий. Тэр
номыг уншихад Монголын бэлчээрийн мал аж ахуйг нэвтэрхий мэддэг, эм тамгаас өгсүүлээд
л, үржил ноос ноолуур, сүү цагаан идээ, малчин 
мал хоёрыг гаргууд бичсэн байдаг. Эрдэм шинжилгээний шинжтэй агуу том бүтээл
юм.

 Ж.Самбуу дарга хөдөө аж ахуйн сургуулийн төгсөгчдийн
уулзалтад ирж л дээ. Хоёр цаг гаруй ямар ч үг дуугарахгүй, хөдөлгөөнгүй сууж байснаа
5-6 өгүүлбэр хэлчихээд яваад өгсөн гэнэ лээ. Монголын хөдөө аж ахуйн мэргэжилтэн
гэдэг ийм л байх ёстой гэдгийг тэнд байсан хүмүүсийн толгойд дурайтал ойлгуулж байсан
гэж ярих юм билээ. Бясалгаж, аль болохоор цөөхөн үгээр утга санааг илэрхийлдэг агуу
их чадвар тэр хүнд байсан байна.

-Ж.Самбуу гуай Төв аймгийн Бүрэнгийнх. Танай Эрдэнэдалай сумтай
залгаа нутаг. Таны багад түүний талаар нутгийн ардын дунд ямар яриа өрнөдөг байв?

-Ж.Самбуу
гуайнх Дундговийн Эрдэнэдалай сумын хойд талаар Түмний тал булаг хэмээх газар нутаглаж
явсан айл. Ер нь нутгийнхан янз бүрийн домог болсон яриа ярьж байдаг. Эцэг нь Жамсран
гэж хүн хүүгийнхээ төөргийг нутгийн Сумъяа зурхайчаар зуруулсан гэдэг. Өнөө зурхайч
“Би мэдэхгүй юм байна. Харц хүн тэгсэн мөртлөө хаан суудалтай байна. Харц хүн хаан
сууна гэж ямар юм байхав дээ” гээд зоосоо чулуудаж байсан гэх юм билээ. Тэгэхээр
хүүгээ мэргэлүүлж байгаа аав нь ч тэр, мэргэлэж байгаа цаад хүн ч тэр мундаг аа.

УИХ-ын
гишүүн асан Тогтох гуай Ж.Самбуу гуайн зээ дүү юм шүү дээ. Тогтох гуай ч тийм дуу
цөөнтэй хүн. Тэгэхдээ агуу жинтэй ярина. Ёстой нэг гүн ухааны философийн ном уншаад
ойлгож ядах маягтай гүнзгий сэтгэж ярьдаг хүн шүү дээ. Мань эр хотод дунд сургуульд
байхдаа Самбуу гуайнд суудаг байсан гэдэг. Нагац ахынхаа дэргэд нь байж сургууль
соёл төгссөн юм билээ. Тэгэхээр алтны дэргэдэх гууль шарлалгүй л яахав.

Ж.Самбуу
гуай Өмнөговь аймгийн дарга байсан гэдэг. Дундговиор дайраад манайхаар буугаад морддог
байж.  Миний ах Содномдорж “Би та нарыг бодоход
Самбуу сайдын хоолыг хийж явсан юм шүү” гэж ирээд л ихэд бахархан ярьдаг байж билээ.
Ж.Самбуу гуай тулхтай, түшигтэй, олонтойгоо тийм л хүн явж дээ.

1964
он шиг санагдаж байна. Би бага ангид байсан. Улаанбаатарт махны хэрэг гэж мандсан
юм. Тэр бүлэгт манай нутгийн нэг залуу орооцолдсон юм билээ. Тэгээд ах дүү нар нь
түүний амийг нь хэлтрүүлэх, өргөдөл бичүүлэх, Ж.Самбуу сайдтай уулзуулах ажлаар
ирлээ гээд манай эцэгтэй уулзсан юм. Партизан Дэшзэвэг гуай манай эцэг хоёр Самбуу
гуайнд орсон гэнэ лээ. Тэр асуудлаар яриад хэрэг нь бүтсэн гэж ярьдаг юм.

-Ж.Самбуу гуай ЗХУ болон Хойд Солонгост Элчингээр сууж байсан
шүү дээ. Тухайн үед Хойд Солонгосын ард түмэнд бэлэглэсэн малыг хожим галт тэргээр
тээвэрлэн явуулж байсан гэдэг байх аа?

-Ж.Самбуу
гуай солонгосын дайны үеэр хойд Солонгосын элчин байсан. 1950-иад оны эхэн үе шүү
дээ. Мань эр Ким Ир Сенд мал бэлэглэж л дээ. Тэрийг 1991 онд Солонгосын Төмөр замын
яамны  нэгдүгээр орлогч сайд авах гэж Монголд
ирсэн юм. Тухайн үед би төмөр замын байгууллагад ирчихсэн байлаа. Түүний ирсэн зорилгыг
Засгийн газартаа ч танилцууллаа. Ингээд Хойд Солонгосын талд сарлаг, адуу, хонь,
ямаа өгч явуулж билээ. Хэдэн толгой байсныг нь санахгүй байна. Ямартаа ч хоол тэжээлийг
нь бэлтгэж, тусгайлан зассан галт тэргэнд Ж.Самбуу гуайн өгнө гэсэн малыг тоо толгойгоор
нь амьдаар нь ачаад өгч явуулж байв. 1950-иад оны эхээр ярьсан яриа 40-өөд жилийн
дараагаар хэрэгжээд явж байсан юм.

-Төрд Самбуулаг хүнийг олон болгох хэрэгтэй гэдэгтэй та хэр
санал нийлэх вэ?

-Яг
Ж.Самбуу гуай шиг хүн гэвэл юу байхав. Харин Самбуу гуайрхуу хүн гэвэл төрд олон
байгаа. Тийм л хүнийг олж сонгож гаргаж ирэх ёстой. Монголын төрийн дархлааны тухай
л ярьж байгаа хэрэг шүү дээ.

Тогтох
гуай надад хэлж байсан юм даг. “Их малгайн бараа харах гэдэг юм байсан юм гэнэ билээ.
Тэр нь Анандын Амар гэдэг хүнээр дууссан юм байх аа” гэж. Тэгэхээр тэр их малгайн
бараа харна гэдэг нь дээд үеэс уламжилж ирсэн, нарийн ширийн юмнууд байгаа юм шүү
дээ. Төрийн хар хайрцаг гэх юм уу даа. Тэрнийгээ байнга л харж явах ёстой юм байна
л даа. 

-Анандын Амар гэдэг хүнээр дууссан гэдэг нь ямар учиртай юм
бэ?

-Чингэсийн
үеийн алтан ураг гээд тэрүүгээр ярьж байгаа байх. Самбуу гуай бол тийм чиглэлээр
биш, ерөнхий юмаар тэр их малгайн бараа гэдгийг хараа биз дээ.

-Монголын төрд Самбуулаг хүнийг олон болгохын тулд түүний
нэрэмжит шагнал бий болох гэж байгаа тухай дуулсан. Ж.Самбуу гуайн нэрэмжт шагналаар
төрийн албан хаагчдыг шагнах юм билээ. Та үүнийг дэмжиж байна уу?

-Тэрийг
би хоёр гараа өргөөд дэмжинэ. Ер нь яамны түшмэдүүд, төрийн албан хаагчид монгол
төрийн жинхэнэ гал тогооны ажлыг хийж байгаа хүмүүс шүү дээ. Ёстой цаасыг эрээчиж
байж бичиг баримтыг боловсруулж гаргаж ирэх учиртай. Намайг Зам тээврийн яаманд
ажиллаж байхад миний дор тээврийн газрын дарга Маналжав гэж хүн байлаа. Одоо талийгаач
болсон доо. Тэр хүн боловсруулах чадвар асар өндөр байсан юм. Ер нь төрийн хүн ийм
л байх ёстой. Ж.Самбуу гуайн нэрэмжит шагнал байна гэдэг тун зөв. Соёлын гавьяат
зүтгэлтэн, гавьяат тээвэрчин гээд салбар бүрээс гавьяатуудыг төрүүлдэг шагнал бий.
Харин төрийн албаны гавьяат гэж байдаггүй. Тиймээс Ж.Самбуу гуайн нэрэмжилт төрийн
албаны гавьяат гэдэг цол тэмдэг байх нь туйлын зөв. Эхийн алдар одонг чинь Ж.Самбуу
гуай санаачилсан. 1950-иад оны сүүлч, 1960-аад оны эхээр Монгол Хятадын харьцаа
хүйтэн болж, Өвөр Монголын талаар янз бүрийн яриа гардаг байсан үе. Тиймээс улсынхаа
хүн амыг өсгөх асуудал төрийн том бодлого болж 
ингэж тавигдаж байж дээ.

-Ж.Самбуу гуайн талаар “Монгол төрийн мэргэн өвөө” гэж ном
гарсан байгаа. Энэ номд түүний гэр бүл үр хүүхдийн талаар шинэ баримтууд тусгагдсан
байна лээ…

-Тэр
номын уншсан, тун сайхан санагдсан. Манай Ширчингийн Сүхбаатарын ном мундаг судалгаатай
юм билээ. Их олон хүнтэй уулзсан, уншихад ойлгомжтой сонирхолтой ном байна лээ. 

Ш.Сүхбаатарыг
Самбуу судлал гэсэн маягаар ажил хийгээд байна гэж ойлгодог. Явж явж энэ бол хувь
хүний асуудал биш, Сонголын төр ямар байх ёстойг хэлээд байгаа юм болов уу. Засгийн
газар, УИХ-д улсын шигшмэл сайцчуул цугласан байх ёстой. Самбуулаг хүнийг төрд олон
болгох ойлголт тэрний тухай л юм болов уу. Ж.Самбуу гуай хүний хэлсэн үгийг анхааралтай
сонсч тэрэндээ дүгнэлт хийдэг байсан тийм л агуу хүн байж дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Бэлгэвчин
дээр Монгол төрийн алтан соёмбыг байрлуулчихаж. “Очиж, очиж бэлгэвчин дээр байхдаа
яах вэ дээ” гэж халаглах хүн хаа сайгүй таарч, толгой сэгсэрч байна. Монголчууд
наадмаар соёмбот далбаагаа Төрийн ордны дээр, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн зүлэг торгон
ногоон дэвжээ, унаа тэрэгнийхээ бүхээг дээр намируулж бахархдаг. Хил манаж байгаа
хилчид маань өглөө бүр түүнд мэхийн ёсолж, 
харьд байгаа монголчууд дэлхийн спортын тавцанд тамирчдаа эх орныхоо далбааг
өргүүлэхэд нулимстай нүдээр харж, төрийн дууллаа хоолой зангируулан омогшин дуулдагсан.
Тэгтэл бахархал, омогшлыг нь төрүүлдэг соёмбыг бэлгэвч гэдэг зүйл дээр байрлуулсан
нь арай хэтэрсэн юм болжээ.

Соёмбыг
байрлуулах газар, түүнийг ашиглах хэм хэмжээ, эрхэмлэх ёсон гэж бүхэл бүтэн том
ойлголт бий. Төрийн бэлгэ тэмдгийн тухай хуулиар энэ бүгдийг зохицуулчихсан. Бас
холбогдох дүрэм, журам ч байдаг.

Соёмбын
гал, нар, сар, гурвалжин дүрс, тэгш өнцөгт дүрс, хос загас, хоёр талд нь байх босоо
дөрвөлжин гээд бүрдэл хэсгүүд нь тус бүртээ маш нарийн утга учир, тайлалтай. Соёмбо
тэмдэг нь Монголын ард түмэн гал мэт мандан бадарч, наран саран мэт гэрэлтэн мөнхжиж,
сум мэт хурц шулуун, хуяг мэт бат бэх байж, загас мэт сонор соргог, өнөр өтгөн явж,
арга билгээ хослуулан төмөр хэрэм лугаа төр улсаа хамгаалъя гэсэн гүн гүнзгий утга
санааг агуулсан байдаг. Ийм учраас аугаа бэлгэдэлтэй энэ тэмдгийг төрийн далбаандаа
мандуулсан хэрэг.

Соёмботой
бэлгэвчтэй болсон нь ёс заншил, хуулиас даван гарсан эх захаа алдсан үзэгдэл болж
байна хэмээвэл буруудахгүй. Төрийн далбаанд залсан соёмбоо бэлгэвчинд ашиглах нь
зөв үү. Төрийн ордны дээр намирдаг алтан соёмботой далбаагаа дээдэлдэг шиг соёмботой
бэлгэвчийг бас дээдлэн шүтэж, залбиран хэрэглэ гэх гээд байна уу.

Өмнөд
Монголд бэлгэвчийг бачим явдлын бээлий гэцгээдэг. Бачим явдлын бээлийн дээр соёмбоо
тавих нь яавч төрт ёсонд нийцэхгүй, ёс зүйгүй явдал. Төрийг юм бүхэнтэй нааж, наалдуулж
эрхэм чанарыг нь алдагдуулж, нэр сүрийг нь үнэгүйдүүлдэг явдал олшрох болсон. Үүний
нэг нь энэ соёмботой бэлгэвч л дээ. Хийх ажлаа олж ядсан, ажлынхаа голыг мэддэггүй,
хүн харахад юм хийсэн дүр үзүүлэх гэж сандралддаг хүмүүсээр Монголын төрийн алба
дүүрсний илрэл энэ.  Төрийн албанд төрийн
эрхэмлэх зүйл гэж юуг хэлдэг, бэлгэ тэмдэг, сүлд, далбаа, туг гэж юу байдаг тухай
огтхон ч мэддэггүй, шаардлага хангахгүй хүмүүс шургалснаас ийм гаж зүйл гараад байна.

Төрт
ёсоо дээдэлж мэддэггүй төрийн албан хаагчид ажилдаа дүр эсгэж, өнөө маргаашаа аргацааж
ханддагийн үр дүнд соёмбоор тамгалсан бачим явдлын бээлийтэй болчихлоо. Ингэхээр,

…Арслантай
тамганы чинь дардас хатваас

Цусаараа
дэвтээхэд ч бэлэн

Алтан
соёмбыг чинь хазайваас

Ясаараа
ивж тулахад ч бэлэн

Ард
түмэн чинь хүлээж байна… энэ мэт бадрангуй, шүлэг, найраглал юу болох вэ. Алтан
соёмбот төрийн минь сүлд өршөөг.

Д.ГАНСАРУУЛ