Month: March 2014

Олуулаа
идсэн улс орд­ныхоо парламентад суугаад л байдаг юм шиг байна. Олуу­лаа иднэ гэж
саарал ордонд сууж байгаа төрийн түшээдээ хэлээд байна л даа. Эрхэм түшээдийн сонгогдсон
тойрогт тухайн гишүүний саналыг үндэслэн мөнгө зарцуулахаар төсөвт тусгайлан суулгаж
батлах болсон. Нэг гишүүнд анх 10 сая төгрөг өгч байлаа. Тэр чинь 2004 он. Н.Энхбаярын
засгийн үед гишүүдийн мөнгө гэх зүйл ийнхүү батлагдсан түүхтэй. Энэ мөнгө 2006 онд
100 сая, 2007 онд 250 сая, 2008 онд 500 сая, 2009 оноос нэг тэрбум болтлоо өсч үржсэн.
Үндсэндээ анхны дүнгээсээ 100 дахин үржсэн байдаг.  “Одоо чинь бүр таван тэрбум болсон шүү дээ” гэж
зарим хүмүүс барим тавин хэлдэг л юм. Уг дам яриа үнэн худлыг мэдэхгүй. Мөн биш
нь цаасан дээр харагддаггүй. Гэхдээ ямар чиг байсан манай түшээд өөрсдөдөө тэрбум
тэрбумаар нь мөнгө төсөвлөөд, түүнийгээ яралзтал гар өргөн, кноп даран баталж ирсэн
нь шинэ үеийн парламентын он дараалалд бичигдэх нь тодорхой.  

“УИХ-ын
гишүүд тойрогтоо зарцуулах мөнгийг өөрсдөө идлээ” гээд нийгэм шуугихад, “Тийм зүйл
байхгүй. Гишүүдийг ор үндэслэлгүй гүтгэж байна, гишүүнийхээ мөнгийг үнэнч шударгаар
тойргийнхоо сонгогчдод тараасан” гээд захын гишүүн гомдол мэдүүлнэ. Тэгээд л төрийн
түшээдийн нэр төрд зориудаар халдлаа энээ тэрээ болоод явчихна шүү дээ. “Гишүүдийн
мөнгө” гэх өнөө төсөв рүү жаахан хатгаас өгөхөд зүрх рүү нь зүүгээр шивж байгаа
юм шиг чарлаад босоод ирдэг. Тэдний мөнгөн дүнгийнх нь зарцуулалтад тавих хяналт
гэж ямар байх биш. Гишүүд өөрсдөө бол тойрогтоо зарцуулсан гэх тайлангаа гаргадаг
байх. Ийнхүү ултай суурьтай, баримттай аваад үзэхээр гишүүд тэр мөнгөнийхөө хувьдаа
хэрэглэдэг гэх гаргалгаанаас өөр өөр зүйл, үзүүр гогцоо харагддаггүй нь хачирхалтай.
Үнэнийг хэлэхэд тэд тойрогтоо төсөвлөсөн мөнгөө өөрсдөө идчихдэг гээд байгаа юм
даа. Гишүүдийн мөнгө 10 саяасаа нэг тэрбум болтлоо гэрлийн хурдаар өсөхөд одоогийн
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Их хурлын гишүүн байхдаа маш их эсэргүүцдэг байв. “Гишүүдэд
хуваарилсан тэрбум бүү хэл, нэг ч төгрөг байх ёсгүй” гэж төвийн сонин хэвлэлүүдэд
ярилцлага өгч байсан. Л.Гүндалай мөн л эсэргүүцэж “УИХ-ын гишүүдэд өгч буй авлига”
гээд “Их хурлын гишүүд гэдэг чинь хөрөнгө мөнгийг төсөвлөж баталдаг болохоос зарцуулдаг
этгээд биш” гэж мэдэгдэж байсан. Үндсэн хуулийн Цэц хууль зөрчсөнийг ч сануулж байсан.
Гэвч мөнгөндөө улайрсан түшээд “Орон нутгийн хөрөнгө оруулалт” гэсэн нэрээр төсөвт  багтаан батлуулсаар ирсэн түүхтэй.

Гишүүд
тойрогтоо мөнгөө хэрхэн зарцуулж байсныг одоо эргээд саная. Жишээлбэл, 10 сая төгрөг
өгч байх үед манай төрийн түшээд яадаг байсныг бид гадарлана. Эрээний зах дээрээс
хятад хөгжим бөөндөж аваад сумдын соёлын төвүүдэд тараадаг байлаа. Нэг жил сайндаа
хоёр, гурван сумын соёлын төвд л хятад хөгжим өгдөг байсан байх. Тэгээд л нэг жилд
тойрогтоо зарцуулах арван саяын ажил гүйцээ. Хятад хөгжмөөс Эрээний захаас дээд
тал нь нэг сая төгрөгөөр л бөөндөж авдаг байсан биз. Ингээд үлдсэн есөн сая нь тухайн
гишүүний халаас руу гулсаж байгаа хэрэг. Тэгж л дуулддаг байсан.

Одоо
бол төрийн түшээд маань арван сая биш хэдэн тэрбум төгрөгийн эрх мэдэлтэй болсон.
Хуучин шигээ хятад хөгжим шахахаа лав больсон байх. Гэхдээ ууж идэх, хувьдаа завших
арга нь улам нарийссан нь тодорхой. Өнөөдөр гишүүд тэрбум төгрөгөө тухайн тойргийнхоо
сумдад болоод дүүргүүдэд хэрхэн яаж зарцуулж байна вэ гэхээр ингэж зарцуулдаг болсон
байна. Юуны түрүүнд тухайн тойрогтоо объект худалдаад авчихдаг юм уу, нэг байшин
бариад авдаг болжээ. Гишүүний мөнгөөрөө шүү дээ. Байшингаа анх барихдаа сургууль
байгуулна, төчнөөн хүүхдийн цэцэрлэг байгуулна, аль эсвэл өрхийн эмнэлэг байгуулна
гэж ард олны сэтгэл зүй дээр жаахан тоглолт хийгээд объекттой болоод авч байгаа
юм.

Гишүүний
хөрөнгөөр боссон уг барилга байгууламж орон нутгийн өмчид харьяалагддаггүй. Тухайн
гишүүний мэдлийн, төрийн мэдлийн өмч болдог. Гишүүд тэрхүү объектыг голдуу төрөл
садан, хамаатныхаа хүмүүсийн нэр дээр худалдаад авах юм уу, хэн нэгэн хүний өмч
мэтээр бий болгочихдог.

Ингээд
тэрбум  төгрөгийнхөө зарцуулалтын хүрээнд
бий болгосон объектоо өөрөөр нь зардлыг нь нөхүүлнэ дээ. Үүнийг эрхэм түшээд тэнэг
биш учраас эрхбиш мэдэлгүй яахав. Объект өөрөө мөнгөө олно гэдгийг бүгд гадарлаж
байгаа байх. Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг нэртэйгээр баригдсан барилга нэг л мэдэхэд
цайны газар, ресторан, буудал, биллъярд, дэлгүүр болоод хувирчих нь.

Үйлчилгээний
газар болоод ирэнгүүт зарим нь түрээслээд, тэгээд л сонгогчид өөрсдөө орлого оруулах
ажлыг нь хийнэ биз дээ. Манай гишүүний байгуулж өгсөн ресторан буудал гэж саймшраад
л, караокед нь шөнөжингөө дуулалдаад эхэлнэ. Тухайн объект зардлаа богино хугацаанд  ингэж нөхөж гишүүдийн тэрбум төгрөг буцаж халаасанд
нь орж байгаа юм. Тэгээд зогсохгүй гишүүд тухайн тойрогтоо хувийн үйлчилгээний газартай
болж буй хэрэг. Ёстой нөгөө “хонь бүтэн, чоно цатгалан” гэдэг чинь энэ. Манай төрийн
түшээд ингэж л олуулаа идэцгээгээд ордныхоо парламентад өдөр шөнөгүй хуралдаад,
чуулаад л байж байна.     

Харин
ганцаараа идвэл “Ганц худаг”-ийн парламентад гэдэг нь төрийн хариуцлагатай өндөр
алба хашиж байсан эрхмүүд ганцаараа идсэнийхээ “шагнал”-д “Ганц худаг”-ийн парламентад
буюу Туулын хөвөөн дээр “чуулах” болсныг хэлээд байгаа юм. “Ганц худаг”-ийн парламентад
өнөөдөр хэн хэн сууж байгааг  бид мэднэ. Тухайлбал,
Эрүүл мэндийн яамны төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Н.Түмэндэмбэрэл
байна. Яамны төрийн нарийний албыг хашиж голомтод нь сууж байсан тэрээр ганцаараа
идээд л буруудсан. Улсын төсвийн хөрөнгөөс 
нэг тэрбум 720 сая төгрөгийг тендер нэрээр хувьдаа завшсан гэдэг нь шүүхээр
нотлогдоод Туулын хөвөө рүү яваад өгсөн. За тэгээд Татварын ерөнхий газрын дарга
нарын хэрэг байна. Тус газрын хяналт шалгалтын хэлтсийн дарга Ч.Гансүх мөн л албан
тушаалаа урвуулан ашиглаж их хэмжээний мөнгө хувьдаа завшсан хэргээр шүүхээс найман
жилийн ял сонсоод байгаа. Ганцаараа идсэний гор нь гарч байгаа нь тэр.

Ашигт
малтмалын газрын даргаар ажиллаж байсан Д.Батхуяг нарын хэрэг гэж эцэслэгдэж өгдөггүй,
дахин дахин задарсан хэрэг байх юм. 2012 оны УИХ-ын сонгуульд Хөвсгөл аймагт нэр
дэвшин өрсөлдөхөөр бэлдэж байсан тэрээр ганцаараа идсэний балгаар саарал ордны парламент
руу бус Туулын хөвөөн дэх “парламент” руу очсон. Ашигт малтмалын тухай холбогдох
заалтуудыг зөрчин сонгон шалгаруулалтаар олгох ёстой нийт 100 гаруй тусгай зөвшөөрлийг
бусдад сонгон шалгаруулалтгүй олгосон хэмээн буруутгаж Д.Батхуяг болон тус газрын
Геологи, уул уурхайн кадастрын даргаар ажиллаж байсан Л.Даваацогт нарт ял оноогоод
байгаа. 

За
ингээд МИАТ-ийнхний хэрэг гээд албан тушаал, авлига хээл хахуультай холбоотой хэргүүд
үргэлжилнэ. Бүгд л шүүхээс буруутай нь тогтоогдоод байгаа. Ийнхүү Монголын төрд
өндөр алба хашиж эрх мэдэлтэй байсан дарга даамлууд маань Туулын хөвөөн дэх “парламентад”
бүхэл бүтэн танхим үүсгэхээр олуулаа болон хүрээгээ тэлж байна. Энэ бүгдийг анзаарч
ажиглаж суугаа ард түмэн тэднийг “Ганц худаг”-ийн парламентынхан гэж хошигнож шоглодог
болсон байна лээ. Тэгэхээр олуулаа идсэн нь ордны парламентад, ганцаараа идсэн нь
“Ганц худаг”-ийн парламентад суудаг болжээ. Энэ янзаараа бол “Ганц худаг”-ийн парламент
ойрын хэдэн жилдээ л лав гишүүдээр дутахын зовлонгүй “чуулах” биз ээ. Сонгууль болгоны
дараа үүсэх сөрөг хүчнийхний чуулдаг газар тэнд болоод байгаа. 

Н.ГАНТУЛГА  

 

Урлаг соёлын дуулж хуурддаг бололтой хэдэн хүн зурагтаар өглөө, өдөр,
үдэшгүй нэгэн суртал­чилгааг мартын үеэр баахан хийв. “Миний ээж хөөрхөн” гэнэ үү.
Жил бүрийн хавар хийдэг уламжлалт тоглолт нь юм байх. Зохиолын дуучид мартын наймнаар
Монголын ээжүү­дэд том бэлэг барингаа ашиг орло­го хүүдийлдэг менежмэнт нь энэ юм
гэнэ. Зүгээр  дуугаа дуулаад, ашгаа олбол
барав.  Заа­вал ингэж хэл соёлоо хэлгий хазгай
сурснаараа гайхуулж, ард түмнээ доромжлох хэрэг юу байна. “Хөөрхөн ээжийгээ дагуулаад
ирээрэй” гээд нялцгай үгс чулуудаж, даллаад байх юм. 

Дунд сургуульд байхад ангид нэг болохгүй, бүтэхгүй нөхдүүд байдаг
даа. Хичээл тасална,  хэн нэгнээс хуулна,
муу сурна, гэрийн даалгавраа хийхийг огт мэддэггүй. Тэгсэн хэрнээ сурах хүсэл эрмэлз­лэлтэй
бусдадаа гай болж, хичээл үймүүлээд зүгээр суудаггүй сахил­га­гүй сурагчид үе үеийн
ангиудад байсаар ирсэн. Манай ангид ч ийм хүүхдүүд байсан. Нэг удаа физикийн багш
маань тэднийг  яана даа гэсэн цөхөрсөн харцаар
ширтэж байгаад “хөөрхөн амьтад шүү” хэмээн хэлж байсан нь санаанаас гардаггүй юм.
Тэр цагаас хойш энэ үг муугийн илэрхийлэл болон ойлгогдсоор ирсэн билээ. Гэтэл сүүлийн
үед урлаг соёлынхон бололтой хэсэг нөхөд ээжүүдийг ингэж дуудаад байдаг боллоо.
Энэ хүртэл ижийгээ “хөөрхөн  шүү” гээд өхөөрдөж
энхрийлээд сууж байгаа нэг ч монгол хүнтэй таарсангүй. Төрүүлсэн эхдээ ийм үг хэлээд
сууж байгаа үр хүүхдийн тухай төсөөлж ч явсангүй. Харин миний ээж сайхан гэдэг үг
бий. 

Миний ээж сайхан ээж

Мяндас зөөлөн уян ээж

Бурууг хийвэл хатуу ээж

Буурал болсон ч чадуу ээж гэдэг үгтэй дуу байдгийг бүгд дуулдаг.
Тэгээд ч хөөрхөн хүүхэн гэж ярьцгаадаг болохоос хэзээ байтлаа монголчууд хөөрхөн
ээж гэдэг байлаа. Хөөрхөн хүүхнийг өдөж, хоргоож, эргүүлдэг жам ёс энэ орчлонд бий.
Яагаад гэвэл хөөрхөн учраас хүүхнүүд эрчүүдийн харааг булаана, сэтгэлийг нь гижигдэнэ.
Ийм л ухагдахуун хөөрхөн гэдэг үгэнд агуулагддаг. Гэтэл хөөрхөн ээж гэхээр мөн л
ийм утга агуулгаар ойлгогдохгүй гэж үү. “Эхийгээ яамар…” гэдэг сонсомгүй муу үг
аль ч улсын үгийн санд байдаг гэлцдэг. Гэхдээ энэ нь дэлхий дээрх хамгийн муухай
хараал. Хүлцэн тэвчимгүй муу ёр гэдгийг хүн төрөлхтөн нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг.
Хөөрхөн ээж гэдэг үг өөрөө яг л үүн лугаа муу муухай доромжлол, ертөнцөд байж боломгүй
хэллэг гэдгийг энэ зохиолын дуучид мэдэхгүй байна. Монгол үг ямар  утга гаралтайг  мэдэхгүй нүдний булай болцгоож байна.  Ингэтлээ монголоо алдаж, хэл соёлдоо бүү гай тарь.
Монгол хэл устлаа гээд гаслаад байдаг эрдэмтэн, судлаач, төрийн хэлний зөвлөлийнхний
гол анхаарах зүйл нь энэ л байна.  Хөөрхөн
ээжийгээ хөт­лөөд ирээрэй гээд миний ээжээс эхлээд нийт монгол ээжүүдийг доромжилж,
басамжлаад байгаа тэдний хэл, соёлыг зүгшрүүрэх нь та нарын  ажил юм биш үү. Мессежний хэл­тэй “тэмцэж” дэвхцэхийн
оронд энэ доромжлолыг зогсоож, залруулаач.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ 

СТА Ц.Баттөртэй ярилцлаа. 

-Та жил бүр бие даасан тоглолт хийдэг. Энэ жил хийх үү?

-Сүүлийн таван жил дараа­лан бие даасан тог­лолт хийсэн. Энэ оноос
өөр төлөвлөгөөтэй байна. Ер нь гадаадад дуулъя гэсэн бодолтой. Бүх юм нээлттэй бол­чихсон
цаг. Америкт, Италид найз нөхөд бий. Тэд маань урьж байгаа.  ОХУ-ын Буриадаас саяхан тоглолтоо хийгээч гэсэн
урилга ирсэн. Улаан-Үдийн Филармонид ирэх дөрөвдүгээр сарын 10-нд тоглохоор товлочихлоо.
Эндээс Дуурийн гоцлол дуу­чин Ш.Наранчимэгтэй хамт очиж сонгодог концерт хийнэ.

-Сонгодог ари, романс, ардын дуу, мэргэжлийн дуу аль алинаар нь
та цомгоо гаргасан. Ардын дуунаас та ямрыг нь сонгож дуулдаг вэ?

-Өнгөрсөн онд буриад дуу­ны 13 дуутай, ардын 14 дуутай хоёр цомог
гаргасан л даа. Ардын дуунуудаа 2011 онд дуулчихсан байсан юм. Одоогоор нийтдээ
зургаан цомог гаргалаа. Анхных нь “Жинжиймаа” нэртэй. Зургаан цомгийн маань гурав
нь дуу­ных, гурав нь сонгодог. Бас арван романс орсон нэг цомог гаргасан. Романс
гэдэг маань бодрол дуу. Тэгээд ардын дууны цомог. Ардын дууг Гон­чиг­сумлаа гуайгаас
эхлээд манай хөгжмийн зохиолчид сонгодог хөгжимд сонгодог түвшинд нь хөрвүүлэн най­руул­сан
байдаг. Тиймээс бид дуулах ёстой. Мэдээж монгол хүн бүхэн ардын дуугаа дуулж, сонсч
дуунд дуртай болдог. Ардын дуугаа дуулж сонсч хүн болдог. Би ч гэсэн ардын дуугаа
дуулж байж дуучин болсон. Өнөөдрийн байдлаар аригаар дагнасан цомог маань Монголдоо
анхных. Романсаар дагнасан цомог өөр гараагүй бас л анхных нь болж байна. Миний
найзууд дотор урлаг ойлгодог оюунлаг толгойтой гоё хүмүүс байна. Тэд маань туслаад
энэ олон тоглолтууд, цомгуудаа хийлээ. Би 2009 оноос хойш таван тоглолт хийхдээ
мэргэжлийн урлагийн таван ондоо тоглолт хийсэн.

-Таныг гадуур нэг хэсэг янз бүрээр ярьсан. Театрын бужигнаантай
хол­боотойгоор. Та үүнд хэр зэрэг гуниглав даа?

-Хүн юм хийж бүтээгээд ирэхээр жаахан ад үзэгддэг юм байна лээ. Ямар
ухаантайг нь мэдэхгүй юм. Хүмүүсийн хэлэхгүй байгаа үнэнийг хэлэхээр “галзуу солиотой”  нэр авдаг юм байна. Өөдөөс давшиж байгаа дайснаас
хажууд байгаа “нөхөр” илүү дайсан гэдэг үг байдаг. Би энэ үгийг мэдэрч л байлаа.
Гэхдээ энэ бүхэн шалихгүй зүйл, гуниглах юм биш шүү дээ.

-Театраас гэнэт явсан тухайгаа товчхондоо юу гэж үзэж байгаа вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд би нэг бодолд хүрсэн байсан л даа. Уг нь бол яг
зөв голдрилоор нь яваад сургуулийг нь төгсөөд мэргэжлийн нэг нойморын тайзан дээр
нь ажиллаад, яг сайхан ид тэгшрээд ажиллаж байгаа хүн сайхан амьдрах ёстой шүү дээ.
Гэтэл нөхцөл байдал эсрэгээр байсан. Тийм учраас би амьдралыг урсгал дагаж өнгөрөөж
болохгүй юм байна гэж бодсон.

-Одоо Буриадад ямар хөтөлбөртэй тоглох гэж байгаа вэ?     

-Хоёр хэсэгтэй сонгодог концерт хийх юм. Эхний хэсэгт нь сонгодог
дуурийн ари, Оросын гоё гоё романсууд, хоёрдугаар хэсэгт нь буриад дуунууд дуулна.

-Та Дуурийн театртаа хэдэн жил дуулаад гарчихав?

-15 жил. Театрт анх ороод найрал дуунаас нь эхэлсэн. Найрал дуунд
гурван жил дуулаад гоцлооч болсон. Гэхдээ зөвхөн найрал дуу дуулаад яваагүй шүү
дээ. “Травиата”-гийн Жозеф ч юм уу, “Кармен”-ы Моралес ч гэдэг юм уу дуурийнхаа
жижиг дүрүүдэд дуулж байгаад гоцлооч болсон. Манайх түүхэндээ 56 дуурь тоглосон
байдаг юм. Үүний 26-д нь дууллаа. Гол, туслах дүрээ тоолох юм бол дөч гарчихалгүй
яахав.

-Гараад юу хийв?

-Шууд хаашаа ч юм явчихаж болохгүй байлаа. Эхлээд магистр хамгаалах
хэрэгтэй байлаа. Өнгөрсөн нэгдүгээр сард магистраа төгслөө. Би өөртөө ойрын таван
жилийн зорилго тавь­чи­хаад байгаа юм. Европт очиж дуулъя, Америкт, Японд очиж дуулъя.

-Залуу баритонуудыг ирэхээс өмнө нэг хэсэгтээ та хаашаа ч хөдлөх
аргагүй байсан байх?

-Тэр үед магистрт ч сурах завгүй байсан. Ялангуяа 2008 оноос хойш.
Долоо хоноод л нэг гол дүр дуулах жишээтэй. Сарын дөрвөн долоо хоногт дөрвөн гол
дүр дуулна. Хэдэн жилийн өмнөөс хилийн чанадад бай­гаа найз нөхөд маань ч намайг
хүрээд ир ээ л гэдэг байсан. Би болохоор театрт ямар ч завгүй хадагдчихсан байсан.
Ямар сайндаа дөнгөж сая магистр төгсч байхав. Өнгөрсөн нэг жил гаруйн хуга­цаанд
өөрийгөө хөгжүүлэх үүднээс төрийн удирдлагаар бас суралцлаа. Дүүргийн соёл урлаг
хариуцсан ажил бай­даг юм байна, тэрийг хий­лээ. Дуулахаас өөр юм хийж байгаагүй
болохоор тэнд очоод би компьютер, бичиг баримт боловсруулахаас өгсүүлээд нэлээн
юм сурсан шүү. Тиймэрхүү юм хийж бай­тал ардын жүжигчин А.Долгор эгч намайг Якут
руу явж ажиллахыг санал болголоо. Тэднийх бас гоё дуурийн театртай. Тэндээс ардын
жүжигчин, нэг том хүн ирлээ. Чамайг авмаар байна гэсэн ч би тэр үед нь хүлээж авах
боломжгүй байлаа.

-Магистрыг яг юунд хэрэг­лэдэг юм бэ. Эрдмийн театрын урын сангийн
бараг бүх дуурийг дуулчихсан хүмүүст энэ хэрэгтэй байдаг юм уу?

-Бусад оронд бол арваад жил дуулсан хүнд магистр шууд өгдөг. Гэтэл
би сая хоёр сая дөрвөн зуун мянган төгрөгийг нь төлж, цагаа зарцуулж байж авлаа
шүү дээ.

-Дуурьт та яг ном ёсоор нь, зөв дарааллаар боловсорсон байх?

-Дуурийн дуучин дүрийг яаралгүй аажим аажмаар хийх ёстой байдаг.
Жишээ нь би Тоска дуурийн Скарпья-г бараг зургаа долоон жил хийсэн. Ерөөсөө яарахгүйгээр
хийх нь маш сайн. Скарпьяг гэхэд л маш аажим аажмаар чанартай хийсэн шүү. “Тоска”
хэцүү ч их гоё жүжиг л дээ. Тоскаг би Монголдоо анх удаа итали хэлээр нь дуулсан.
Хавлааш гуайгаас эхлээд манай баритонууд дандаа монголоор дуулж байсан юм. Одоо
дөрөв дэх Скарпья Э.Амартүвшин италиар дуулж байна. Том дуурийг аажим аажмаар босгох
хэрэгтэй байдаг. Одоо манай залуу дуучид том юм дуулах гээд яараад л байна. Гучин
нас ч хүрээгүй ийм залуугаар нь хамаагүй дуулуулбал эрсдэл хүлээдэг. Хүнийг өнөөдөр
хайрлаж байж урт насалдаг. Өнөөдөр хайрлахгүй бол тэр хүн насгүй болно. Хэдийгээр
цалинг нь аваад ажиллаж байгаа ч гэсэн хайрлах л ёстой. Бэхбат гэж ах байлаа. Маш
гоё тенор. Хүн болгон онгироогоод, Отелло, Хозе дуулуулаад тэгсээр байгаад хоолой
нь байхгүй болсон шүү дээ. Дуулахаа байсан. 

Би харин их азтай. Намайг театрт орж ирэхэд өнөөдрийнх шиг дандаа
залуучууд байсан бол бас л том жижиг гэлтгүй жүжигт гарах нь мэдээж. Гэвч тэр үед
талийгаач Ган­төмөр ах, Дашпэлжээ ах, Түвшинтөгс, Болд эд нар ид өрсөлдөж байсан
үе. Тэр үед нь би доороос нь бага багаар дуулаад явчихсан байхгүй юу. Их азтай.
Том дүрүүдийг бараг дөрөв таван жил үзэгчдийн суудлаас хажуу­наас нь хараад явж
байсан даа.  2006 оноос хойш том дүр дуулж
эхэлсэн л дээ. 2006 онд Моцартын “Увдист лимбэ”-д Папагенод дуулаад яг дарааллаар
нь явсан юм.

-Эрдэнэбаатар найруу­лагч та хоёр энэ жүжгийг үзэгчид Папагеног
тан­гүй­гээр хүлээж авахгүй бол­тол хийсэн байгаа шүү дээ?

-Зарим хүмүүс намайг Папагено л гэдэг юм. Одоо “Увдист лимбэ” хаагдсан.
Яагаад гэвэл, герман хэлээр дуулдаг жүжиг. Эхнээс нь дуулаагүй хүн дундаас нь орно
гэдэг хэцүү. Бүтнээр нь германаар дуулдаг жүжиг шүү дээ. Эрдэнэбаатар най­руу­лагч
бол хүнийхээ хувьд ч мэргэжлийнхээ хувьд ч мун­даг хүн. “Богема” дуурийг яаж тавилаа,
“Увдист лимбэ”, “Сарьсан багваахай”-г яаж тавив. Бүгдийг үзэгчид мэдэж байгаа. Тэгээд
дараа жил нь би Фигарод дуулсан юм. Одоо эргээд бодоход маш гоё, шат дараалаад дуулчихсан.
Урын сангийн дараалал маань их зөв явсан даа. 2007 онд Фигарод дуулсан. Өмнө нь
Папагено дуулсан урчаас маш гоё дэвсгэртэй болчихсон үе. Дараа нь Фигарод дуулаад
араас нь “Трубадур”, “Тос­ка”-д дуулахад хамаагүй гоё болчихсон байгаа юм чинь.
Одоо бол би өөртөө дараагийн том түүх босгох гээд байж байна. Хилийн чанадад дуулах.
Өнөөдөр би хэрвээ гучин таваас доош настай байсан бол олон улсын уралдаануудад орно
гэх сэн. Уралдаан гэдэг чинь зөвхөн залуу хүмүүс оролцдог юм. Мань мэтийн олон жил
ажиллачихсан хашир туршлагатай хүмүүс орохгүй шүү дээ.

-Уралдаанд амжилттай оролцоод ирсэн хүнийг манайд төгс дуучин
гэж бодоцгоодог юм байна. Дуурьт дөнгөж суралцаж бай­гаа залуучууд олон улсын шагналтнууд
маань жүжгээ бүхлээр нь авч явж дуулж чадахгүй байх юм л даа. Хүмүүс дуурийн театрт
хоолой сонсох гэж очиж байгаа биш жүжиг үзэх гэж очиж байгаа шүү дээ?

– Дуурийн дуучин бол өөрий­гөө зөвхөн дуучин гэж бодох учиргүй. Тайзан
дээр бүхэл бүтэн амьдрал өрнөж байгаа. Тиймээс би тэр амьдрал дотор гол рольд явж
байгаа гэж өөрийгөө ойлгох ёстой юм. Тэр гоё жүжгийг нэг үг хэлэхдээ хүртэл маш
гоё характерны, донжтой хэлж, жүжгийг бүхэлд нь авч явдаг. Мянган гоё тайз засаад,
оркестр яаж ч сайн дуугарлаа ч гоцлооч сул байвал тэр театр явахгүй. Гоцлооч хүн
гэдэг ингэж торойх ёстой. Тэгж байж тухайн театр “браво” гэж болно. Би хувьдаа энийг
л их хичээж бодож ажилласан.

-“Жинжиймаа”-г дуулс­ны дараа хүмүүс энэ нэрийг бараг таны овог
мэтээр санах болж. Дууны бүтээлүүдээ хэрхэн хийв?

-Дуу дуулна гэдэг бол сонсч байгаа хүний сэтгэлийн нарийн утсыг хөндөж
гаргана гэсэн үг л дээ. “Жинжиймаа”-г дуулахад олон дахин хоолой бичүүлж байж хийсэн
дуу.

-“Хүний заяа”, “Ус мөрөн олон чиг”, “Аав ээж хоёр минь” гэх мэтийн
хүний сэтгэлийн энгээр, дэлхий дүүрэн дуулах хэдэн дуу манай дууны урлагт байна.
Та эдгээрээс дуулсан биз дээ?

-2008 онд “Гавьяатын гараа” нэртэй уралдаанд би “Ус мөрөн олон чиг”
гэдэг агуу дууг дуулж түрүүлсэн л дээ. Энэ бол театрт мэргэжлээрээ ажилласны ач.
“Аав ээж хоёр минь” дууг мөн дуулсан. “Хүний заяа”-г дуулаагүй. Мэргэжлийн дуунуудаасаа
онц­лоход, Улсын филармоний Ерөнхий удирдаач УГЗ Н.Бүтэнбаяр гуайн “Эх орон та хаанаас
эхэлдэг юм бэ” гэж их сайхан дуу байгаа. Энэ их сонин түүхтэй дуу. Олон ч хүн дуулах
гээд яагаад ч юм болоогүй. Дуурьслынхаа хувьд их том дуу л даа.

-Н.Бүтэнбаяр гуай удир­даач хүн учраас их өргөн дуурьсгаа байлгүй.
Өөрөө энэ дуугаа хаана ч ярьж сонсогдоогүй юм байна?

-Бараг ганц дуу зохиосон хүн дээ. Хоёр агуу хүний хүүхдүүд зохиосон
нь бас их сонирхолтой. Явуухулан гуайн хүү Энхээ шүлгийг нь, Намсрайжав гуайн хүү
Бүтэнбаяр аялгууг нь бичсэн. Олон жилийн өмнө бичсэн юм гэсээн. Олон ч хүнээр дуулуулах
гээд болоогүй. Яагаад гэвэл хоёр октавтай дуу байхгүй юу. Хамгийн сүүлд, намайг
дуулахын өмнө П.Ганбат агсан эмьд сэрүүндээ 2003 онд Монголдоо ирэхэд нь сонсгож.
Тэгэхэд Ганбат “би хавар эргээд ирнэ, хавар ирээд дуулъя” гээд буцаад харамсалтай
нь эргэж ирээгүй. Түүнээс хойш 2008 онд надад өгсөн юм. тэгж би дуулаад, Бүтэнбаяр
гуай өөрөө удирдаад, хоолой бичүүлэлгүй шууд дуулсан. Шууд дуулж барах уу гэсэн.
Үзье л дээ. Барна шүү дээ л гэсэн. Дууллаа. Оркестрынхон бүр баяр хүргэж байсан.
Бүтэн­баяр гуай өөрөө ч сайхан үнэлсэн. Өнгөрсөн жилийн төрийн концертод  Бүтэнбаяр гуай дуугаа оруулах гэсэн боловч болоогүй.
“Чамаар дуулуулахгүй гэнэ ээ” гэж хэлсэн. Би яахав, инээд хүрээд өнгөрөхгүй юу.
Мөн ардын жүжигчин А.Энхтайван ахын олон дуу дуулсан даа. “Аав минь” гээд агуу дуу
байгаа. Энэ дуу манай Хэнтийнхний нэг цомогт орсон байна лээ. Жанцанноров гуайн
“Тогосын цагаан овоо” байна. Хэдэн сайхан дуу дуулсаан.

-Та одоо дөч гарч яваа дуучин. Чадал чансаа яг тэгширч эхлэх ийм
үедээ манай олонх дуучид багш болчихдог, Яг л бүрэн дүүрэн дуулах чадалтай болмогцоо
тайзнаас буучих юм. Таны хувьд?

-Агуу их Норовбанзад гуайн хэл­сэн үг бий. Жинхэнэ дуучин бол дөч
хүрч байж дөнгөж дуулж эхэлдэг гэж. Гэвч манайд холч бодлого алга л даа. Манай басс
Оюун­чулуун, баритон Үнэнхүү эд нарыг гаднаас ирсэн хүмүүс гайхдаг юм. Үнэнхүүг
“Энэ баруун Европт очоод дуулбал мөнгийг ёстой хүү­лэх юм байна” гэж хэлж л байсан.
Үнэнхүү бол тийм гоё сонсголонтой, чадал чан­саа­тай л даа. Өөрийнхөө хувьд хэлэхэд,
тэр том том дуурь миний урын санд байгаа юм чинь энд би уяатай байна гэж юу байхав.
Одоо л дэлхийгээр явж дуулдаг нас шүү дээ.

Н.ПАГМА

“Их Майдар” цогцол­бор Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт сүндэрлэж
байна. Төв аймгийн Зуун­мод сумаас Налайх руу очсон шинэ замаар 13 км явахад замын
хойно, Богд хан уулын өвөр, Өгөө­мөрийн аманд уг цог­­цолбор баригдаж бай­на. Их
Майдар бурхны суурийг цутгаад, өвдөг хүртэл нь угсарчихаж. Суурийн ойролцоо, ба­руун
урдхан талд нь гар, мөр гээд биеийн бусад хэсгүүдийг нь тавьчихсан байлаа. Гар болоод
бусад хэс­гүүдийг нь аравнайлсан бололтой есөн тахилтай цагаан хадаг уяж, шар тос,
цагаан идээгээр ху­райлсан нь харагдаж байлаа. Бурхныг босгох барилгын ажлын явц
нь 35 хувьтай байгаа бө­гөөд энэ сарын сүүлээр барилгын ажил эхэлнэ. Бүтээцүүд бэлэн
болсон учир шууд угсрах аж. Ин­гээд энэ ондоо багтааж Их Майдар бурхны бодь дүрийг,
108 метр өндөр зарлиг увдисын суваргын хамт цогцлоох юм байна. Үүний дараа “Их Майдар”
төслийн төлөвлөгөөний дагуу бусад бүтээн бай­гуулалтууд өрнөх юм.

Их Майдар бурхны өлмий залах ёслол 2012 оны долдугаар сард болж байсан
бол наймдугаар сарын 8-ны бэлгэшээлт өдөр шавыг нь тавьж байсан билээ. Харин өнгөрсөн
оны наймдугаар сард бурхны толгойг нь авчирсан юм.

Уг цогцолборыг хэн нэгэн, эсвэл нэг компанийн хандиваар босгож байгаа
биш гэдгийг албаны хүмүүс ярьж байлаа. Сүсэгтэн олны хандив бишрэлээр хөрөнгө оруулалтыг
нь шийдэж байгаа аж.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Их Майдар” цогцолбортой холбогдуулан
зарлиг гаргаж “Эв нэгдэл, энэрэл нигүүслийн ёсыг эрхэмлэгч Их Майдар бурхны цогцолбор
төслийг үндэсний хэмжээний бүтээн байгуулалт болгосугай” хэмээж төр улс, түмэн олныхоо
цог золбоог бататгах, монголчуудын уламжлалт ёс заншил, гүн ухааныг хөгжүүлэх “Их
Майдар” цогцолборын бүтээн байгуулалтыг дэмжиж оролцохыг төрийн болон төрийн бус
байгууллага, аж ахуйн нэгж, айл, өрх иргэн бүрт уриалсугай гэсэн нь ард олонд их
хүрсэн гэнэ. Хандив цугларахад Ерөнхийлөгчийн энэ зарлиг, уриалга их сайн нөлөө
үзүүлсэн санж. 500 мянган төгрөг болон түүнтэй тэнцэхүйц хэмжээний валютын хандив
өргөсөн хүний гэр бүлд нь зориулж 27 см өндөртэй Майдар бурхан хоёрыг, батламжийн
хамт өгөх бөгөөд нэг хувийг нь гэрт нь, нөгөөг нь суваргад залах аж.

Нийт 108 мянган ийм бурхныг залах гэнэ. Одоогоор найман мянган хүн
хандив өгөхөөр бүртгүүлээд байгаа гэнэ. Бүртгүүлчихээд 500 мянган төгрөгөө шууд
бэлнээр гаргаж өгөх боломжгүй бол цувуулан өгч болох юм байна. Яагаад гэвэл энэ
бүхэн буяны ажил учир сэтгэлээсээ өгсөн бүхэн буян болно гэж үзэж байгаа юм билээ. 

Аймаг бүрээс хүмүүс хандив өргөж байгаа бөгөөд Улаанбаатар, Өвөрхангай
аймгаас хамгийн олон хүн хандив өгч, гэр бүлийн Майдар бурхнаа цогцолборт залах
батламжаа авчихаад байгаа аж. Өвөрхангай аймгаас 500 орчим хүн бүртгүүлчихээд байгаа
гэсэн. Гадаадад суугаа монголчууд Элчин сайдын яам, консулаараа дамжуулан хандив
өргөж байгаа юм байна.

Төслийн ажилд Монгол, Англи, Герман, Чех, Хятад, Канад зэрэг улсуудын
инженер техникийн байгууллагууд нэгдээд байна. Мөн Монголдоо шилдэгт тооцогддог
барилгачин, барималчин гээд барилгын мундаг улсууд зөвлөгөө өгч хамтран ажиллаж
байгаа гэсэн.

Төслийнхөн анх хандив цуглуулах ажлаа эхлүүлэхдээ сүсэгтэн олныг
түлхүү оролцох болов уу гэж таамаглаж байжээ. Гэтэл хандив өргөж байгаа хүмүүсийн
60 гаруй хувь нь залуус. Тэр дундаа 25-35 насныхан байгаа нь сэтгэлийг нь хөдөлгөж
байгаа аж. Залуус аав ээж, эмээ өвөөдөө зориулан Майдар бурхныг суваргад залахаас
гадна үр хүүхдэдээ өвлүүлэхийн тулд ийн буяны ажилд идэвхтэй оролцож байна гэж
“Их Майдар” төслийн Маркетинг, Олон нийттэй харилцах албаны дарга Д.Өнөржаргал ярилаа.

“Их Майдар” бурхан 54 метр өндөртэй бүтээгдэнэ. Энэ нь одоогоор дэлхий
дээр байгаа хөшөөнүүдээс хамгийн өндөрт тооцогдоно гэсэн үг. Рио де Жанейрогийн
Христийн хөшөө 39 метр бол Цонжин болдог дахь Чингэс хааны морьт хөшөө 40 метр.
Нью-Йоркийн Эрх чөлөөний хөшөө 46 метрийн өндөртэй. Ингэхээр Сэргэлэн суманд сүндэрлэж
буй Майдар бурхан өндрийн хэмжээгээрээ дэлхийд нэрээ дуурсгах нь. Нөгөө талаар
108 метр өндөр суварга нь ч дээд амжилт тогтоох нь дамжиггүй.

Майдар бурхан бол Бурхан багшийн дараа замбуутивд залран өөрийн сургаал
номоо дэлгэрүүлэх сайн цагийн мянган бурхдын тав дахь бурхан нь гэдэг. Бурхны шашны
номлол ёсоор энэ ертөнцөд сайн цагийн мянган бурхан ирэхээс эдүгээ бидний амьдран
байгаа энэ цагийн бурхан нь Будда бөгөөд дараачийн эрин үеийн бурхан бол Майдар
бурхан юм. Майдар бурхан нь сайн сайхныг авчрахыг бэлгэддэгээр сүсэгтэн олны чин
сэтгэлд төв байр суурь эзэлдэг билээ.

Монголчууд Майдар бурхныг ирээдүйн бурхан хэмээн шүтэж тахиж, ирээдүй
хойч үеэ түүнд даатган залбирч түүний номын хураас хүртэх ерөөл тавьдаг уламжлалтай.

Их Майдар бурхны өндөр сүрлэг дүр төрх боссоны дараа бусад бүтээн
байгуулалтууд эхэлнэ. Хөшигтийн хөндийд олон улсын нисэх онгоцны буудал баригдаж
байгаа. Гаднаас ирсэн зочид гийчид, жуулчдын хамгийн түрүүлж зорьж очих газар нь
Их Майдар цогцолбор байхаар бодож зураг төслийг нь гаргажээ.

Их Майдар төслийн хүрээнд шашин соёлын өвөрмөц хэв шинжийг агуулсан,
хүүхэд залуучууд чөлөөт цагаа байгальд ээлтэй, эрүүл орчинд зөв боловсон өнгөрүүлэх,
соён гэгээрэх, амралт чөлөөт цагийн цэцэрлэгт хүрээлэн бүхий нийт 108 барилга байгууламж
байгуулагдах бөгөөд бүтээн байгуулалт нь 108 га газрыг хамрах юм байна.

Цогцолборт ирсэн хүмүүс Майдар бурхны өлмийд гороолоод дээш гарч
зүүн мутрын бумбанаас ертөнцийг тэтгэгч чандмань эрдэнэ болох рашаан уснаас хүртээд
аравдугаар давхарт гарч 108 мянган Майдар бурхны ерөөл сонсоно. Гадагш гарч өндрөөс
орчны байгаль, нийт цогцолборыг харж Гаадангийн гончиг суваргын 54 метрийн өндөрт
гарч гороолсоноор сүрлэг мэдрэмж төрөхөөр бүхнийг тооцоолжээ.

Энэхүү төслийг санаачлан эхлүүлсэн УИХ-ын гишүүн, сайд Х.Баттулгад
сүсэгтэн олон гэлтгүй эх орныхоо эв нэгдэл, ирээдүйд санаа зовнидог хэн бүхэн талархсаар
байгааг төслийн санаачлагчид дуулгаж байлаа. Ирээдүйд энэ цогцолборыг дагаж 200
мянган хүн амтай “Майдар” хот бий болох аж.

“Их Майдар” цогцолбор шашин, соёлын өвөрмөц хэв шинжийг агуулсан
боловсорч гэгээрэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлсэн амралт чөлөөт цагийн цэцэрлэгт хүрээлэнтэй
байхын зэрэгцээ “Майдарын ногоон морь” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд Монголд үүсээд буй
цөлжилтийн эсрэг хамгийн том далайцтай алхмуудыг хийхээр төлөвлөөд байгаа юм байна.

Тус цогцолборт задгай театраас эхлээд спорт амралт зугаалгын газар,
усан парк, амьтны хүрээлэн, бясалгалын ордон, лам ажилчдын байр, таван одтой зочид
буудал гээд 38 аж ахуй нэгж үйл ажиллагаагаа явуулах бөгөөд жилийн дөрвөн улирлын
турш олны хөл тасрахгүй буян хурах газар байх юм байна.

 Д.САРУУЛ

Нар уулын оройгоос тохой өндөрт мандаж байхад Булган аймгийн Орхон
суманд ирлээ. Ногоон, улаан дээвэртэй хэдхэн байшин бүхий сумын төвийг хараад “Сумын
төвд амьдардаг хүмүүс ганцаардал гэдгийг мэддэггүй байх даа. Танихгүй хүн байхгүй
юм чинь” гэсэн бодол тээн явав. Сумын төв рүү орж хавь ойроор хараа бэлчээн явахад
нэг ч хүн харагдсангүй. Нөгөө “Гамингийн хөлөөс дүрвэжээ” гэгчээр хүн ам нь тэр
чигтээ гэр бараагаа хаяад зугтаачихсан ч юм шиг. Бүр гайхаж хоцров. Сумын төвдөө
орж ирүүт хүн битгий хэл нохой харагдсангүйд айх гайхах зэрэгцэв. Ирэх замдаа “Сумын
Засаг даргын тамгын газар нь хаана юм бол. Эмнэлэг, цагдаа нь хаагуур байдаг бол”
гэж бодож байсан. Гэтэл ганц ч хүн харагдахгүй байгаад нь ингэж гайхлаа.  Ашгүй нэг сүүлээ цагираглан наранд ээн хэвтэх
дөрвөн нүдтэй банхар дэлгүүрийн үүдэнд залхуутайяа эвшээж байна. Нохой байгаа юм
чинь эзнээ дагаж яваа байлгүй гэж бодон дэлгүүр рүү орлоо. Худалдагчаас гадна гурван
хүүхэн хошуу нийлүүлчихсэн зогсож байна. Украины бослогоос үүдэн өчнөөн хүн амь
үрэгдэж байгаа талаар мөн улаан Долгорын хүү Батхуяг эхнэрээсээ сал­чих­сан талаар.
Бас Сүхээ өчигдөр орой гэртээ агсан тавьж авгайдаа мартын бэлэг барьсан юм байх
гэхчлэн хавь ойрын хов базаж байлаа. Тэд­ний яриаг чагнангаа шилэн лангууны цаадах
бараа руу нүд бэлчээлээ. “Алпен голд”, “Гоё” ундаа, “Юбилейное” жигнэмэг, чупа чупс,
чоко пай гээд хүнсний дэлгүүрт байдаг юм юм л байна. Ундаа 1200, шоколад 1700 төгрөгийн
үнэтэй юм.

Хотын дэлгүүрээс
200-300 төгрөгөөр илүү үнэтэй ажээ. Харин барааны саван, шампунь, вокныхоо үнийг
нэг их нэмэлгүй зардаг юм болов уу даа. Худалдагч эмэгтэй хэсэг харж байснаа “Та
нар хотоос яваа юм уу” гэж байна. “Тийм ээ” л гэлээ. “Хаа хүрэх юм, хотод долларын
үнэ тэгж их өсөөд байгаа юм уу. Юмны үнэ нэмэгдээд болохоо байж байгаа сонсогдох
юм” гэв. Тэгтэл Украины бослого, сумын төвийнхний хов живийг ярьж дуусаад өмнөх
орой нь сумын соёлын ордонд болсон тоглолт тийш яриагаа хандуулан лангуу түшин зогсох
өнөөх эмэгтэйчүүдийн анхаарал бидний зүг чиглэж орхив. “Манай сумынхан бүжиг наадмаар
цангасан байна лээ шүү. Тоглолтын дараа шууд тарчих юм байх гэж бодсон чинь сандал
холдуулаад тэр бүжиглэж байгааг харав уу” гэж ярьж байснаа “За дүү нар хаа хүрэх
нь вэ” гээд сониучирхаж байна. Сониноос яваагаа дуулгатал “Пээ базарваань, “Өдрийн
сонин”-ы сурвалжлагчид юм уу.

За хэдэн эгч нь ам халаад юу ч ярьчихаж мэднэ. Бушуухан шиг гаръя”
гээд ум хумгүй шуртхийн одов. Бүр хүүе гэхийн завдалгүй гараад явчихлаа. Худалдагч
эгч санаа зовсон бололтой “Яаж байгаа хогнууд вэ. Хөг­шин авгай нар байж год­гоносон
охид шиг гарч гүйлдээд” гэсээр хоцорлоо. Тэгснээ “Та хоёр сурвалжлага, ярилцлагаа
дарга нараас авах юм байгаа биз дээ. Мань мэт юугаа ярихав. Харин хотын хүүхдүүд
байна даа, эгчийнхээ утсыг интернэтэд холбоод өг. Манай суманд вай пи холбогдсон”
гэсээр гар утсаа гаргаад ирэв. “Samsung S-II” утсыг хотод байдаг том охин нь барьж
байгаад ээж рүүгээ явуулжээ. Охиноосоо ирсэн утсаар интернэтэд орж орифлэймээс бараа
захиалдаг болмоор байгаа гэнэ. Эндхийн хүүхнүүд бараг бүгд орифлэймийн хэрэглэгч
гэсэн. Тиймээс түүнд хам­гийн гүйлгээтэй бараагаа интернэтээр захиалах тун чухал
хэрэгцээ байна гэж тайлбарлаж гарав. Орхон сум тэр чигээрээ утасгүй интер­нэтэд
холбогдоод долоо хонож байгаа юм байна. Сумын иргэд хөгшин залуугүй вай пидах тухай
ярьж байгаа ажээ. Вай пи гэдэг нь “Wi Fi” буюу утасгүй интернэтийг хэлж байгаа хэрэг.
Интернэтэд холбогдоход хурд нь тун болом­жийн ажээ. Интернэт ярьж тав арван минут
хэртэй болоход гаднаас хүн орж ирсэнгүй. Ер нь орлого тийм ч сайн биш гэсэн. Мэдээж
хэрэг өдөр бүрийн орлого харилцан адилгүй ч гэлээ өдөрт 20-30 мянгын орлоготой буудаг
гэж байлаа. Сумын хэмжээнд хэд хэдэн дэлгүүр бий бөгөөд архи, согтууруулах ундааны
тусгай зөвшөөрөлтэй гурван дэлгүүр байдаг юм байна. 

Дэлгүүрээс гартал хоёр хүүхэн сугадалцаад алхаж явна. Араар нь мотоцикль
дээр сундалдсан хоёр залуу өнгөрч байв. Хотын түм түжиг­нэсэн олон хүн харж дассан
болохоор хүнгүй байна гэж айгаад байсан юм байна. Түүнээс сумын төвийн амьд­рал
үргэлжилсээр л бай­гаа ажээ. Хүн амьдарч л бай­гаа юм байна гэж инээлд­сээр дэлгүүрийн
араар тойрч гудмаар хэсэг алхлаа. Лав л нүдэнд тусах хог харагд­сангүй. Жигтэйхэн
цэмцгэр юм гээч. Урдаа хуцны хөшөө­тэй нэг давхар тоосгон байр цаг­даагийн хэсэг
ажээ. Жижигхэн тоосгон байшингийн үүдэн хэсэгт самбар хадчихаж. Өнгөр­сөн зун хулгайд
алдсан малыг эрэн сурвалжилж бай­гаа, малын хулгайгаас бол­гоомжлох тухай зар байна.
Дотроо ганцхан байх өрөөгөөр шагай­вал ширээний ард хоёр цагдаа, наана нь нэг эмэгтэй
сууж байна. “Хүнтэй байна. Цаанаа хүлээж бай” гэж ахлах дэслэгч хэлэв. Хүлээлээ.
Нэг их удсангүй өнөөх эмэгтэйг гарч явахаар нь орлоо. Орхон сумын Засаг даргын Тамгын
газрын дэргэдэх Цагдаагийн алба гурван алба хаагчтай юм байна. Хэсгийн төлөөлөгч,
ахлах дэслэгч Г.Жамсранжав, ахлагч Э.Оргил-Эрдэнэ хоёр энд гурав дахь жилдээ ажиллаж
байгаа ажээ. Уг нь хоёулхнаа байсан цагдаагийн алба саяхнаас дэд ахлагч Б.Нямбаяр
гэж замын цаг­даа­тай болжээ. Замын цаг­даа нь урьд шөнө ээлжтэй хоносон учраас
эзгүй байв. Нөгөө хоёр нь ширээнийхээ ард “Dell”-ийн нөөтбүүк тавь­чихаж. Мессэнжердэж
байсан бололтой байсгээд л “BUZZ!” ирж байгаа нь яриан дундуур сонсогдож байв. Ахлах
дэслэгч Г.Жамсранжав бидний бичиг баримттай танилцсаныхаа дараа “Хотод утаа гамшиг
болсон гээ биз дээ. Тэгвэл орон нутагт малын хулгай гамшгийн хэм­жээнд хүрчихээд
байна” гэж байна. Тус сумын хоёр, дөрөвдүгээр баг Эрдэнэт, Заамартай залгаа учраас
малын хулгай газар авчээ. Энэ хоёр том зах зээл байгаа учраас шөнө алга болсон мал
өглөө нь гэхэд мах болчихсон байдаг гэнэ. Ченжүүд хулгайн мал гэдгийг мэдсээр байж
авчихдаг. Тэгээд ч малын хулгайн ял зөөлдөөд байгаа болохоор улам бүр гаараад байна
гэлээ. Мөн модны хул­гай цагдаа нарын шүдний өвчин болжээ. Хот руу тэр бүр зөөхгүй
ч аймгийн төв, Эрдэнэт рүү хулгайн модны цуваа тасардаггүй гэнэ. Дээрх хоёр асуудалд
гол анхаарлаа хандуулан ажиллаж байгаа тухайгаа дуулгав. Харин гэр бүлийн маргаан,
зодоон цохион, хулгай дээрмийн асуу­дал анхаарал татах хэмжээнд хүртлээ гарахгүй
ч гэлээ ер нь л тасардаггүй ажээ. Түрүүхэн бидэнтэй зөрөн гарч явсан эмэгтэй л гэхэд
ажил дээрээ сууж байгаад хамт ажилладаг залуудаа зодуулсан байгаа юм. Суман дээр
гардаг иймэр­хүү хэргүүд голдуу гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй байдаг учраас тэгсгээд
л хаагддаг бололтой юм. Харин орон байрны буюу айл тонодог хулгай нэг хэсэг их гардаг
байсан гэнэ. Айл ухахдаа гаршсан Г.Ганболд гэж алдартай хулгайч ч байж. Шүүхээс
хорих ял сонсож шоронд ял үүрч байгаа боло­хоор Орхон сумынхан нэг хэсэгтээ л тайван
байсан гэнэ. Гэлээ ч сумандаа нэр­тэй хулгайч өнөө хэр бас л хэд хэд байгаа ажээ.
Үйл­дэл дээр нь барих, эсвэл нүдээр харснаа гэрчлэх хүн байхгүй болохоор өнөө хэдэн
хулгайч айл хунар тоноод яваад л байгаа юм байна. Орхон сум өнгөрсөн долдугаар сараас
замын цагдаатай бол­жээ. Замын цагдаа мэдээж хэрэг гудманд зогсож хөдөл­гөөн зохицуулахгүй
ч гэлээ Орхоны гүүрэн дээр шинээр баригдсан постон дээрээ гар­даг ажээ. Мөн долоо
хоногт нэг удаа Булган аймгийн замын цагдаагийн хяналтын цэг дээр гарах хуваарьтай
гэсэн. “Автозамын осол гарахгүй, түгжрэл үүсч хөдөлгөөн удааш­рахгүй болохоор хийх
юмгүй байдаг байх даа” гэж бодогдоод явчихав. Гэтэл хэдий техник хэрэгслийн хөдөлгөөн
бага байдаг ч гэлээ автын осол гардаг гэнэ. Гурван жилийн өмнө л гэхэд сумын эмнэлгийн
машин гудманд явж байгаад өөр машинтай мөргөлдөж байсан юм байна. Яг л 1900-гаад
оны эхэн үед Монголд байсан хоёр машин хоорондоо мөргөлдсөнтэй адил сонсдлоо. Мөн
өнгөрөгч зун дугуйтай явж байсан хүүх­дийг суудлын машин мөргөж осол гаргасан байгаа
юм. Хэдий хүн ам сийрэг ч гэлээ авто машины осол мэр сэр гардаг ажээ. Харин сумын
төвд нэг ч баар, караоке байх­гүй учраас үдэш оройн цагаар харьцангуй тайван байдаг
гэсэн. Хоёр цагдаа ийн ам нь нэлээн халах янз­тай ярьж байснаа “Манай суманд хөрөнгө
оруулалт овоо л хийгдэж байна. Өнгөр­сөн долдугаар сард 10 сая төгрөгийн хөрөнгө
оруулалтаар Орхоны гүүрэн дээр замын цагдаагийн пост­той болсон. Удахгүй манай хэлтэст
машин авч өгөх байх” хэмээн ярилаа.  

Тэндээс гарч сумын төвөөр жаал алхав. Яваад байх ч газар байхгүй
юм. Төрийн банк, Хаан банк, соёлын төв, эмнэлэг, цэцэрлэг, есөн жилийн сургууль
байна. Сумын хамгийн өндөр буюу ганцхан байх хоёр давхар байшинд захиргаа байдаг
ажээ. Ортол Засаг дарга, Иргэдийн төлөө­лөгчдийн хурлын дарга, Там­гын газрын дарга
нь эзгүй байв. Захиргаанд ажилладаг нэгэн талийгаач болж, ажил явдалд нь оролцохоор
явжээ. Үдээс хойш 14 цагт ирнэ гэнэ. Үдээс хойш харин мартын найм­ны хүлээн авалттай
гэж байв. Биднийг Орхон суманд очсон өдөр мартын наймны өмнөх өдөр байсан болохоор
захиргааны эрчүүд хүүхнүүдээ хүлээж авах гээд тэрүүхэн тэндээ хөл болж байлаа. Захиргааны
байрнаас сургууль руу халуун савтай цай, нийслэл салат зөөж гүйлдээд байх юм. Сургууль
ардхан талд нь учраас хүлээн авалтаа сургуулийн зааланд хийхээр болжээ. Гэхдээ эх­лээд
бүсгүйчүүдийнхээ дунд гар бөмбөгийн тэмцээн зохиож аваргаа шалгаруулах юм гэсэн.
Үргэлжлүүлээд сүүтэй цай, нийслэл салат, буузаар дайлах хөтөлбөр боловсруулжээ.
Биднийг хараад баярын зоогондоо урьж байна. “Эмэгтэй л хүн юм чинь хаанаас ирсэн
нь бас сурвалжлагч байх нь хамаа юу байна. Манайхантай хамт марталчих. Сумын залуус
тэнд л цуглана ш дээ” гэв. Урилгыг нь хүлээж аваад 14 цагт эргэж ирэхээр болоод
захиргаанаас гарлаа. Суманд ганцхан байх есөн жилийн сургуулиар оров. Хичээл тарчихсан,
жижүүр хүүхдүүд ангийнхаа шалыг угааж байна. Анги бүр ганцхан бүлэгтэй гэнэ. Сумын
хоёр, дөрөвдүгээр баг Эрдэнэттэй ойрхон болохоор сургуулийн насны хүүхдүүдээ Эрдэнэт
рүү алдчихаад байдаг ажээ. 1980-аад оны үед 600 хол давсан сурагчтай байсан сургууль
өдгөө 100 гаруйхан сурагчтай хичээллэдэг болжээ. Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан
С.Пагма багшийн дааж авсан нэгдүгээр ангид л гэхэд 13 хүүхэд байгаа юм байна. Ангидаа
зурагттай, гар угаах угаалтууртай, ус буцалгагчтай, танин мэдэхүйн самбаруудтай
юм. Хувцас солих өрөөндөө хивс дэвссэн. Тэндээ хүүхдүүд гутлаа солин гэрийн шаахай
өмсөж анги руугаа ордог ажээ. Сургууль тэр чигтээ дулаахан гэж жигтэйхэн юм. Үүдээр
ороход л пүн хийгээд явчих юм билээ. Сургуулийн дотуур байр ч дулаа­хан сайхан ажээ.
Дотуур байранд 20-иод хүүхэд суудаг гэсэн. Өрөөндөө дөрөв дөрвөөрөө байдаг тэд өдрийн
хоолоо идэхээр гал тогоо руу явсан байв. Араас нь ортол гоймонтой шөл, буузтай идэж
байна. Хоолны дараа байр руугаа орж гэрийн даалгавраа хийнэ гэлцэж байсан юм.

Орхон сум төвийн халаал­тад холбогдож өнгөр­сөн намраас бүх албан
бай­гуул­лагаа нэг шугамаар халааж байгаа ажээ. Сумандаа уурын зуухтай учраас шугам
хөлдөх зэрэг асуудлаас айх хэрэггүй болж. Уурын зуухны хажууханд байх халуун усны
газраар шагайв. Бүтэн сайнд халуун ус дараалал ихтэй болохоос бусад өдөр нам гүмхэн
байх ажээ. Дотроо үсчинтэй юм. Үсчнээр нь толгойгоо угаалгалаа. Хотын төвийн гайгүйхэн
үсчдийн хэрэглэдэг “Dove” шампуниар угааж байна. Хатаасныхаа дараа “Хэлбэр гаргаж
сэнсдүүлэх үү, индүүдэх үү” гэхээр нь сэнсдчихээ л гэлээ. “За энэ үсийг халуун сэнсээр
сэнсдэх үед гэмтэхээс хамгаалдаг цацлага шүү” гээд “Londa”-гийн шүршигч хэрэглэв.
“Энэ буйдхан газарт яасан нандин зүйлс хэрэглэдэг юм бэ” гэхэд “Сайндаа ч биш ээ,
хотод байдаг дүүдээ хэрэгтэй зүйлээ захитал хамгийн үнэтэйг нь явуулчихаж. Уг нь
хэрэглэхэд гоё л юм” гэв. Бас өртөг нь өндөр болоод сүйд болж байгаа биз ээ. Толгойгоо
угаалгаж, үсээ сэнсдүүлсэн ганган амьтан халуун уснаас гарч эмнэлэг рүү явлаа. Хажуу­гаар
мотоцикльтой зөрөх хүмүүс эргэн эргэн харна. Зургийн аппарат барьж, дэвтэр сугавчилсан
бид сумын төвийнхний нүдэнд содон харагдаад байгаа бололтой. Эмнэлэг дээр иртэл
их эмч талийгаачийн ажил явдалд явжээ. Бага эмч ганцаараа байна. Нэгдүгээр баг руу
дуудлагад явахаар зэхэж байв. Гарахын алдад өлгийтэй хүүхдээ тэвэрсэн эмэгтэй хүүдээ
хоёр сартайд нь хийлгэх ёстой халдварт саагийн эсрэг вакцин хийл­гэхээр ирлээ. Вакцин
хийхдээ ээжид нь он сарыг нь харуулж шалгуулав. Хүү бага зэрэг уйлсан ч гар утасны
дуунд саатуулагдаж байснаа унтаад өглөө. Сумын эмнэлгийн байр жижигхэн ч гэлээ дот­роо
амбулатори, хэвтэн эмч­лүү­лэх тасаг, эмийн сан, тарианы өрөө гээд юм юмтай. Тасагт
арваад өвчтөн сувилуулж байгаа ажээ. Хавар болоод хөгшин голдуу хүмүүс тамир­даж
байгаагаас ор дүүрээд байгаа гэнэ. Бусад үед хэвтэн эмчлүүлэх тасаг өвчтөн цөөтэй
ажин түжин байдаг гэсэн.

Сумын төв ерөнхийдөө л анир чимээ багатай, нам гүмхэн юм. Хаа нэгтээ
мотоциклийн дуу сонсогдохоос өөр аниргүй. Ямар сайндаа л унаж яваа машиныхаа дохиоллыг
дуу­га­рахад үхтэлээ цочиж байхав. 

Сумаар хэсэж явсаар нар нэлээн хэвийсэн байв. Гэдэс ч өлсөж байна.
Сурагласаар суманд ганцхан байх гуанз бараадав. Гаднаа ямар ч хаяггүй тэр газрыг
Орхон сумаар дайрдаг тээврийн жолооч нар андахгүй мэд­дэг болжээ. Арваад хүн эгнээд
суучихаж болмоор уртаа модон сандалтай, өнгө нь гандсан хулдаасан бүтээлэгтэй модон
ширээнээс өөр тохижилт гэхээр юм алга. Заал, гал тогоо хоёрыг холбосон жижигхэн
цонхоор бүдүүн улаан авгай шагайж жигнэсэн гурилтай шөл, цуйван хоёр л байна даа
гэв. Жигнэсэн гурилтай шөл 3200, цуйван 3500 төгрөг ажээ. Өнөөдрийн сүү ирээгүй
байгаа болохоор хар цайтай л байна. Хоол захиалбал цай оочлоод сууж бай, удахгүй
гэлээ. “Танай сумын залуусын цуглаж суудаг кафе, паб бий юу” гэхэд “Яаж тийм юм
бай­хав дээ. Цуглаж суухаар бол­вол хойд уулын энгэр өөд л гардаг байх даа” гэлээ.
Хар цай уун сууж байтал нээрээ л удаан хүлээлгэлгүй хоол бэлэн болжээ. Янз бүрийн
амтлагч холиогүй, хонины махтай жинхэнэ монгол хоолыг амтархан идчихээд сумын захиргаа
руу гарлаа.

Үргэлжлэл бий.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Эдийн засгийн хөгж­лийн сайд Н.Батбаяр өчигдөр Засгийн газрын
11-11 төвд ажилласан юм. Энэ үеэр тэрбээр улс орны эдийн засгийн байдлыг хөндсөн
асуултуудад хэрхэн хариулсныг хүргэе.

-Хазаараа алдсан  ам.долларын
ханшийг хэрхэх вэ. Нөхцөл бай­дал сайхан болно гээд хүлээсээр суух уу. Яамны зүгээс
ямар арга хэмжээ авч байгаа бол?

-Ам.долларын
ханш Монголын эдийн засгийн толь мөн. Дэлхий дахинд ам.долларын ханш чангарч байна.
Зарим орнуудын хажууд харьцангуй гайгүй гэж хэлж болно. Гадаад ху­далдааны тэнцлийг
эхний хоёр сарын байдлаар авч үзвэл өнгөрсөн жил хасах 300 сая ам.доллар байсан
бол 16 сая ам.долларын хасахтай гарлаа. Тэгэхээр өнгөрсөн жилээс сайжирч байна гэсэн
үг. Экспортын хоёр сарын хэмжээ 80 сая ам.доллараар өссөн, импортын хэмжээ 100 орчим
сая ам.доллараар буурсан үзүүлэлттэй байна. Алдагдал буурч байгаа нь цаашдаа Мон­голын
эдийн засагт валютын ханшийг тогт­вортой байлгах хандлага ажиглагдаж байгаа юм.
Ам.долларын ханшийн өсөлт нэг өдөр өргөс авахтай адилхан зүгээр болчихдог зүйл биш.
Ам.долларын ханшийн асуудал ганцхан Засгийн газрын анхаарах зүйл биш л дээ. Нийт
монголчуудын хувь  заяа юм. Ам.долларын ханшийг
илүү тогтвортой байлгая гэж бодож байгаа бол үндэсний үйлдвэрүүдээ дэмжих шаардлагатай.
Дэлгүүрээс бараа бү­тээгдэхүүн авах­даа Монголдоо үйлд­вэрлэснийг сонгож авдаг болчихбол
валютын ханш ингэж өсөхгүй. Импортоор орж ирэх барааны хэрэгцээ нэмэгдэх тусам валютын
эрэлт их болно. Тиймээс Засгийн газар экспортыг дэмжих, импортыг ор­лох хөтөлбөрийг
хэ­рэгжүүллээ. Энэ утгаараа төсөл ирүүлсэн хүмүүст нэг их наяд төгрөгийг зориулах
шийдвэр гар­гасан. Бидний тооцоогоор энэ онд гадаад ху­дал­дааны тэнцэл эерэг дүнтэй
гарна. Тэгэхээр цаашид валютын ханш тогтворжино. Тогтвортой байлгах нөхцөл байд­лыг
хангахын тулд ажиллана.

-Ам.долларын хан­шийг 1384 төгрөгт ба­рина гэж төсөв баталсан.
1384 төгрөгт байлгана гэдэг нь таны оруулсан тоо гэж байна лээ. Одоо гэтэл 1800
төгрөг рүү дөхчихлөө. Төсөв батлагдах хэмжээнд ам.долларын ханш буурах уу?

-Ам.долларын
ханш 1800 төгрөг болчихоогүй байна. 2014 оны төсвийг нод­нин баталсан. Тоо­цооллын
дүнд ам.дол­ларын ханшийн дүн 1384 төгрөг гэж орсон. Бид энэ хэмжээнд байлгахын
тулд холбогдох хуулиудыг цуг оруулсан. Тухайлбал, гадаадын зээлийн квотыг нэмэгдүүлэх
гэх мэт зүйлс байна. Харамсалтай нь түүнийг баталж өгөөгүй. Аливаа зүйл батлагдах
юм бол иж бүрэн л батлагдах ёстой. Нэг нь батлагдаад нөгөөх нь батлагдахгүй болохоор
доголон ширээ шиг болчихож байгаа юм. Тэр үед бүрэн бат­лаад өгчихсөн бол ам.долларын
ханш 1384 төгрөгт хүрэх нөхцөл бүрдэх байсан. Их хурал дээр би “Засгийн газраас
оруулж ирсэн зүйлсийг бүрэн батлаад өгчих л дөө” гэсэн. Харамсалтай нь тэгээгүй.

-Төсөв батлахдаа ам.долларын ханшийг 1384 төгрөгт байхаар
баталсан ч одоо ам.долларын ханш 1780 төгрөг байна. Тэгэхээр зөрүүний 400 төгрөг
нь төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлээд байгаа юм биш үү?

-Тийм
тал байгаа.

-Ам.долларын хан­шийг тогтоон барихын тулд импортыг ба­гас­гаж,
дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих ёстой гэлээ. Монголчууд дотоодоосоо бараа бү­тээгдэхүүнээ
авдаг бол­бол ам.долларын ханшийн өсөлт зогсоно гэсэн үг үү?

-Тэгж
ойлгож болохгүй. Импортын бараанаас тат­галзаж дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжинэ гэдэг
нь эх оронч үзэл байхгүй юу. Нэг тал руу мушгин ойлгож бо­лохгүй.

-Тавдугаар цахил­гаан станцын концессын гэрээнд асуудал тул­гарсан
гэсэн. Ажил нь дөрөвдүгээр сард хийгдэж эхэлнэ гэж байсан. Хугацаандаа ажил нь эхлэх
үү?

-Тавдугаар
цахилгаан станцын хэлцэл явагдаж байгаа. Франц, Японы хамтарсан хэлэлцээр явагдаж
байна. Хэлэл­цээрийн үр дүн хараахан гараагүй байна л даа.

-Манай орон хэзээ­нээс цахилгааны хэ­рэгцээгээ бүрэн хан­гадаг
болох вэ. Орос, Хятадаас цахилгаан авахгүй болохын тулд цахилгаан станцуудаа түргэн
барих шаард­лагатай байна…

-Манай
орон эрчим хүчний хувьд 840 мВт-ын суурилагдсан хүчин чадалтай байна. 1990 оноос
хойш хорь гаруй жилийн хугацаанд 40-өөдхөн мВт-ыг ашиг­лалтад оруулсан. Тэгвэл энэ
жил 180 мВт хүчин чадлаар нэмэгдэнэ. Дөрөвдүгээр цахилгаан станц 123 мВт, гуравдугаар
цахилгаан станц дээр 50 мВт нэмэгдэх юм. Ба­руун бүсээс бусад бүсэд эрчим хүчнийхээ
хэрэгцээг хангах чиглэл рүү явж байна. Дараагийн ээлжинд Таван толгойн цахилгаан
станц, Эгийн голын усан цахилгаан станцын асуудал явж байгаа. Явж байгаа гэдэг нь
бэлтгэл ажил хийгдээд энэ хавраас зарим стан­цын ажил эхэлнэ гэсэн үг. Багануурт
цахилгаан станц, Шивээ-Овоогийн цахилгаан станцыг ба­ри­на. Энэ бүгдийг кон­цессын
нөхцөлөөр явуул­на. Концессын нөх­цөлөөр гэдэг нь хувийн хэвшлийнхэн өөрсдөө хөрөнгөө
гаргаад барилаа гэхэд Засгийн газраас тодорхой дэмжлэгүүдийг үзүүлнэ.

-Шатахууны үнэ өс­сөний дараа зарим шатахуун түгээх стан­цууд
бензин өгөхөө болилоо. Монгол Улс үнэхээр бензиний хомсдолд орсон юм уу. Үүнд ямар
арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Шатахууны
нөөцийн хувьд Монгол Улс хан­галттай байгаа. Шата­хууны хомсдол үүсэхгүй. Үүн дээр
тайван байж болно.

-Хэзээнээс до­тоод­доо бензин, шатахуунаа хангадаг болох вэ.
Тодорхой хугацаа хэлэхгүй юу?

-Нефть
нэрэх то­моохон үйлдвэр бари­на гэвэл 2-3 жил шаард­лагатай. Жижиг үйлдвэр барина
гэвэл хугацаа нь наашилна гэсэн үг. Энэ тал дээр ажиллаж байна. Бензин, шатахууныг
тэдэн оноос дотооддоо хангана гэж шууд хэлэх боломж алга. Бидний зорилго
2016-2017 он гэхэд дотоодоосоо бензинээ хангах боломжтой гэж харж байгаа. Энэ жил
газрын тосны экспортын хэмжээ нэг сая тоннд хү­рэх гэж байна. Харин бидний импортын
хэрэг­цээ өнгөрсөн жилийнхээр нэг сая 100 мянган тонн байсан. Ерөнхийдөө бен­зин
шатахуунаа өөрсдөө үйлдвэрлэх боломж ойр­хон болчихсон гэж ойлгоорой.

-Монгол Улс тусгаар тогтноод 100 жил бол­лоо. Томоохон бүтээн
байгуулалт, цахилгаан станцуудыг оросуудаар бариулсан. Танай Засгийн газар дөрвөн
жилийн хугацаанд өмнөх үе шиг юу ч хийхгүй байсаар байгаад буух юм биш биз дээ?

-Хүн
өөрөө өөрийгөө үнэлэхгүй бол таныг өөр хэн ч үнэлэхгүй. Монголчууд амны бэлгээс
ашдын бэлгэ гэж хэлдэг юм. Монголчууд зөндөө л юм хийж байна. Өнгөрсөн жил гэхэд
өмнө байгаагүй олон бүтээн байгуулалт хийгдэж Улаанбаатарт 21 мянган айл үл хөдлөх
хөрөнгийн гэрчилгээгээ авсан. Оны эхний хоёр сарын байдлаар нийслэлд 4890 айл шинэ
орон сууц­ныхаа үл хөдлөхийн гэрчилгээг авсан байна. Хичнээн зам баригдаж, үйлдвэр
үйлчилгээний газрууд ашиглалтад оров. Хүн үргэлж юмыг чамлаж байдаг хорвоо хойно
доо. Монголчуудын сайн сайхан болох нь биднээс хамаарна. Түүнээс биш хэн нэгэн гаднаас
ирээд сайхан болгочихгүй. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ. Бид өөрсдөө л ажиллах хэрэгтэй.

-Ам.долларын хан­шийн чангаралт, га­даадын хөрөнгө оруу­лалт
багассан гээд эдийн засаг хүндхэн байна. Энэ оны эдийн засгийн төлөв хэрхэн харагдаж
байна вэ?

-Энэ
оны эдийн засгийг өөдрөгөөр харж байгаа. Мэдээж шүүмжлэлтэй, хүндрэлтэй зүйлс байна.
Өнөө жилийн эдийн засгийн өсөлтийг 14 хувиар тооцсон. Хятадад очиход “Манай эдийн
засгийн өсөлт 11.7 хувь байна” гэхэд “Танай эдийн засгийн өсөлт том байна. Манайх
7.7 хувийн өсөлттэй байна” гэсэн. Давосын эдийн засгийн чуулганд очиход “Дэлхийн
эдийн засаг хүндрэлтэй байхад танайх яаж өсөл­төө хоёр оронтой тоонд барьж чадаж
байнаа” гэж байсан. Энэ нь гэхдээ бүх зүйл сайхан байна гэсэн үг биш.

Өнөөдөр
манай оронд ажилгүй хүмүүс байсаар байхад гаднаас ажиллах хүч аваад байна. Тэгэхээр
ажлын байр байна гэсэн үг. Монгол Улсад үйлдвэрийн зо­риулалттай зам, барил­гын
ажлын байрууд их байгаа юм. Гэтэл ма­най залуусын нийтлэг боловсрол ширээний ард
суусан, нийгмийн салбарт ажиллах хүсэлтэй бол­чихоод байгаа тул энэ хоёрын дунд
зөрүү гараад байна. Залуустаа хандаж хэлэхэд хүн ажлыг гол­доггүй юм. Ажил хүнийг
голдог юм шүү гэж хэлье. Өнөөдөр өдрийн 100 мянган төгрөгөөр барилга дээр ажиллах
мужаан олдохгүй байна гээд барилгын компанийн захирал гомдоллож байна шүү дээ.

-Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга зургадугаар сараас ам.долларын
ханш буурна гэсэн. Үнэхээр тийм боломж байгаа юу?

-Бидний
барьж буй бодлого ам.долларын хан­шийг бууруулах зо­рилготой.

-Ээлжит бус чуул­ганаар төсвийн то­дотголыг хэлэлцэнэ. Төсвийг
танах боломж бий юу. Оюутны 70 мянган төгрөг гээд үр ашиг багатай зүйлд хөрөнгө
зараад байгаа юм биш үү?

-2014
оны төсвийг бат­лахдаа хөрөнгө оруу­лалтын эскизүүдийг тод­руулахаар баталсан. Царцаасан
243 барилга дээр аудитын шалгалт хийгдсэн. Тэр хэмжээндээ төсвийн тодотгол хийг­дэнэ.

Манай
орны ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн дийлэнх хүүхдүүд нь их, дээд сургуульд
орж байна. Тэнд дөрвөн жил сурчихаад ажил олдохгүй байна, мэргэжлээ буруу сонгочихож
гээд дахин дөрвөн жил сурч байгаа юм. Төгссөнийхөө дараа ажил олдохгүй болохоор
ганцхан бакалавртай хол явахгүй нь гээд мастерт сурдаг. 10 жил сурдаг ийм байдлаасаа
одоо татгалзах хэрэгтэй. Тэр олон диплом хэнд хэрэгтэй юм. Би гэ­хэд ганц л сургууль
төгссөн. Бусад нь миний амьдралын сургууль. Энэ бол анхаарал татсан асуудал мөнөөсөө
мөн.

-Эдийн засгийн нөх­цөл байдлаас шалт­гаалан олон компани хаалгаа
барихад хүр­лээ. Эдийн засгийн өршөөлийн хууль гарах уу?

-Монголд
олон ком­пани дампуурсан зүйл байхгүй. Манайхан нэг зүйл сонсоод түүнийгээ нийтийн
болгох зур­шилтай. Сайн явах са­нааных. Монголчууд муу юм хийх нь бүү хэл муу зүйл
бүү ярь. Тэр битгий хэл муу зүйл бүү бод гэдэг юм. Энэ бүхэн чинь муу бүхнийг дуудаж
байдаг байхгүй юу. Монгол гэрийн босгон дээр хүүхэд зогсохыг нүгэл гэдэг. Яагаад
гэхээр гэрийн босго гэдэг чинь сайныг гаргахгүй, саарыг оруулахгүй гэсэн зүйл.

-Экспортыг нэмэг­дүүлэх, импортыг ор­лох төслийн талаарх мэдээллийг
өгөхгүй юу?

-Өнгөрсөн
жил Мон­голын эдийн засгийн өсөлт 11.7 хувьтай бай­сан. Дэлхийд маш олон орны эдийн
засгийн өсөлт саарч, хасах руугаа орсон. Гэтэл манай өсөлт ингэж гарна гэдэг нь
дэлхийн бусад орнуудаас эхний 10-т орж байна. Нөгөө талаасаа Чингэс бонд орж ирсний
үр дүнд бү­тээн байгуулалт хийж чадсан. Өнгөрсөн онд зам, ба­рилга руугаа түлхүү
анхаарсан бол өнөө жил экспортыг нэмэгдүүлэх, импортыг орлох үйлд­вэрлэлээ дэмжинэ.
1151 төслөөс 888 төсөл үлдсэн. Үүнийг цаашид судалж шаардлага хан­гасан төслүүдийг
дэм­жиж ажиллана. Зээлийн хугацаа таван жил байж, хүү нь жилийн есөн хувь байх юм.
Таван жи­лийнхээ эхний нэг жилд үндсэн зээлээ төлө­хөөс чөлөөлөгдөнө. Үйлд­вэрлэлээ
барьж ашиглалтад оруулсныхаа дараа зээлээ төлж эхэл­нэ гэсэн үг. Тиймээс арилжааны
банкуудад очиж асуудлаа танил­цуулна, түүний дараа бид эх үүсвэрийг гаргаж өгнө.

-Ард түмний амьдрал доройтож байгаатай санал нийлэх үү?

-Би
ингэж хэлэх дур­гүй. Дэлхийн бусад оронд үнэ ханш нэлээд хэцүү байдалд орчихсон.
Бид түүнийг харьцангуй зөөллөж авч явж байгаа. Сайн явах санааных. Гар хөдөлбөл
ам тосдоно гэдэг. Чи өөрийнхөө сайн сайхны төлөө хичээж ажиллахгүй бол болохгүй.
Сайхан амьдаръя гэж байгаа бол өөрсдөө л сайн ажиллах хэрэгтэй ш дээ. Засгийн газар
ажил хийх нөхцөлийг л бүрдүүлж өгнө. Ажлыг хэн хийх вэ хүмүүс л хийнэ.

Валютын
ханшийн өсөлтөөс болоод бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч байгаа нь үнэн. Хоолойд тулсан
энэ асуудлаасаа гарахын тулд бид яах ёстой вэ гэхээр дээр хэлсэнчлэн экспортыг дэмжиж,
импортыг орлох бүтээгдэхүүнээ дэмжинэ. Манай экспорт гэхээр зэс, газрын тос, алт,
төмрийн хүдэр, нүүрс гэсэн үндсэн таван төрөл л байна. Үүнийгээ дэмжихийн тулд энэ
онд зэсийн баяжмалын экспортыг нэг сая тонн, газрын тосны экспортыг мөн нэг сая
тоннд хүргэнэ гэсэн бодолтой байгаа. Алтны олборлолтыг нэг сая унцид буюу 31 тоннд
хүргэе. Төмрийн хүдрийг 10 сая тонн, нүүрсний экспортыг 30 сая тоннд хүргэчихбэл
валютын орлого нэмэгдэнэ. Тэгс­нээрээ валютын ханшийн тогтвортой байдал үүсч барааны
үнийн өсөлтийг зогсоох нэг арга болох учиртай.

-Засгийн газар яа­гаад цөмийн хаягдал булшлах, уран ол­борлохыг
дэмжээд бай­гаа юм бэ. Та өөрөө бөө хүн уран олборлохыг дэмжиж байгаа юм уу?

-Засгийн
газраас цө­мийн хаягдал булшлахыг дэмжсэн нэг ч алхам хийгээгүй. Цаашид хийх ч үгүй.
Монгол Улсад цөмийн хог хаягдал орж ирэхгүй, бүү санаа зов.

-Эдийн засгийн нөх­цөл байдал таныхаар хүндэрсэн үү?

-Дэлхийн
эдийн зас­гийн байдал ямар байгаа билээ дээ. Үнэхээр таа­гүй байна. Украин зэ­рэг
орнуудад болж буй асуудлууд таагүй байна. Дэлхийн томоохон бан­кууд зөөлөн бодлогоо
хатууруулж байгаа. Энэ нь хөгжиж байгаа орнуудаас хөгжилтэй орон руу явах мөнгөний
урсгалыг тэглэж байна. Энэтхэгийн төвбанкны ерөнхийлөгч “Өндөр хөгжилтэй орнууд
дэлхийн эдийн засгийг тогтворгүй болгож байна” гэж мэдэгдсэн. Үүнийг зогсоох хэрэгтэй.
Бид бусдад буруу өгөөд бай­хаас илүүтэйгээр өөрс­дийн бодлогыг явуулах шаардлагатай.
Монгол Улс дэлхийн хамгийн баян улс. Үүнийгээ харин бодит зүйл болгож чадахгүй байна.

Дэлхий
дээр нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээр тэргүүлж байгаа улс хамгийн баянд
тооцогддог. Мөн­гө бол асуудал биш. Нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд
номер нэг нь миний монгол. Үүнийгээ бид чулуу болгох ёстой. Гадныхан биднийг алтан
дээр сандайлсан гуйлгачид гэдэг. Тиймээс алтан дээр суусан хаад болохын тулд бүгдээрээ
зүтгэх ёстой.

-Хөгжлийн банк 888 төсөл шалгаруулсан. Дахин шалгаруулалт
явуулж Чингэс болон Самурай бондоос хөн­гөлөлттэй зээл олгоно гэсэн. Үнэхээр дахин
шалгаруулалт явуулах уу?

-Эхний ээлжинд экс­портыг дэмжих, им­портыг орлох бус
мөн давхардуулсан төслүүдийг хасаад 888 төсөл үлдсэн. Үнэхээр таны төсөл
Монгол Улсад хэрэгтэй, төслийн баг нь туршлагатай, ча­давхи байх юм бол бид санхүүжүүлэх
бо­ломжтой.

Бидний зүгээс эдгээр төслийн 50 хувийг сан­хүүжүүлэх боломжтой.
Гэхдээ бүгдийг нь автоматаар санхүүжүүлнэ гэсэн үг биш.

Өнгөрсөн
жил Монголын эдийн засаг өсөлттэй гарсан шалтгаан нь Чингэс бонд байсан. Энэ жил
жаахан мөнгө олоодохъё гэсэн чинь харамсалтай нь Засгийн газрын мөнгө босгох эрхийг
нь УИХ дээр сөрөг хүчин хаачихсан. Тэдний зүгээс Монголыг өрөнд оруулаад байна гэж
байсан. Үнэндээ тийм биш байхгүй юу. Бид асар их ажил хийх хэрэгтэй тул мөнгө хэрэгтэй
байна. Социализмын үед Улаанбаатар хотыг зээлээр л барьж байсан юм. Хамгийн их бүтээн
байгуулалт хийгдсэн жил хамгийн их зээл авсан байдаг.

-Метталлургийн салбар хөгжих бүрэн боломж байна. Цаашид ямар
ажил хийх вэ?

-Их
бүтээн байгуулалт хийхийн тулд барилгын материал болох цемент, арматураа дотооддоо
үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Өнгөрсөн онд хоёр сая шахам тонн цемент хэрэглэхээс 3/4-ыг
нь гаднаас авсан. Энэ жил Хөтөлийн цементийн үйлдвэр нэг сая тонныг үйлдвэрлэх хүчин
чадалтай шинэ үйлдвэртэй болж байгаа. 2015 он гэхэд цементийн үйлдвэрлэлийг дотооддоо
хангадаг болчихно. Гангийн үйлдвэрийн тухайд бид гангийн хэрэгцээгээ хангадаг болохын
тулд ажиллаж байна. Засгийн газраас гангийн хэрэгцээгээ 2016 он гэхэд дотоодоосоо
бүрэн хангах чиглэлээр дотоодын компаниудтай хамтран ажиллаж, санхүүгийн болон бусад
дэмжлэгийг үзүүлж байгаа.

-Нүүрс хэзээнээс төмөр замаар экспортод гарах вэ?

-Тавантолгой
Гашуунсухайт хүртэлх төмөр зам баригдаж байгаа. Үүнд зориулан Чингэс бондоос
200 сая ам.доллар төлөвлөснөөс 174 сая ам.доллар нь ажил болчихсон. 200 гаруй км
замын далангийн ажилд уг мөнгийг зарцуулсан. Шороон далангийн ажил 70 гаруй хувьтай
байна.

-Алт олборлолоо гээд валютын ханшийг тогтвортой байлгаж чадах
уу?

-Валютын
ханшийг тогтвортой байлгахад олон хүчин зүйл нөлөөлнө. Түүний нэг нь алт байгаа
юм. Засгийн газраас ам.долларын ханшийг бууруулах тал дээр анхаарч байна. Бид дотоодынхоо
үйлдвэрлэлийг дэмжин төгрөгөө дээдлэх ёстой. Төгрөг гэснээс нэг сонин зүйлийг хэлэхэд
дараа жил Монгол төгрөг бий болсны 90 жилийн ой тохиох юм байна лээ. Тэр үед бид
ам.долларыг бус төгрөгөө дээдэлдэг болчихсон байна гэдэгт бүрэн итгэлтэй байгаа.

-Чингэс бондын төслийг яагаад заавал 888 гэж сонгосон юм бэ.
Та бэлгэдлийг бодож ингэж сонгосон юм уу?

-Энэ
бол яах аргагүй санамсаргүй гарсан тоо байгаа юм. Сүүлд нь бид гайхаж л байлаа.

-Автомашины дугаар сольж олон улсын стандартад нийцүүлэх гэж
байгаа нь сайн хэдий ч ихээхэн хэмжээний хөрөнгө шаардлагатай юм байна. Дугаар солих
нь цаг үеэ олоогүй асуудал биш үү?

-Автомашины
дугаар солих асуудал дээр би ч гэсэн яг ийм байр суурьтай байгаа.

-Оюу толгой Айвенхоу Майнзын нийт хувьцааг авч байгаа гэнэ.
Үнэн үү. Тэгэхээр гэрээний асуудал дээр яриа үүсэх нь ээ?

-Мэдээж
Монголын Засгийн газар өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалж ажиллах нь тодорхой. Оюу толгой
Монголын газар нутаг дээр байдаг биз дээ. Монголын газар шороон дээр монголчууд
эзэн нь байх ёстой. Тиймээс энэ бодлого үргэлжилнэ. Оюу толгойн асуудлууд шийдэгдэхгүй
яваад л байна. Нэгэнт эхэлсэн зүйлээ цаашид харилцан ашигтайгаар үргэлжлүүлэх ёстой
гэсэн байр суурьтай байгаа. Гэрээ удааширч байгаа ч үр дүнгээ өгнө гэдэгт итгэлтэй
байна даа. Гэрээний хугацааг аль болох хурдан шийдэх хэрэгтэй байгаа ч тохиролцоонд
хүрч чадаагүй явна. 

Э.ЭНХБОЛД

Эх орныхоо соёмбот
баганаа эргээд хилийн манааны байранд ирж ээлж ёс төртэйгөөр ёслон солигдож харуулаас
бууж буй хилчид заставын зүг хөдөллөө. Харин шинэ ээлжийн харуул зангиуд хилийн
манаандаа үлдэв. Оройн жавар хацар хайрч, салхи чихний хажуугаар пуужин мэт шунгинуулан
исгэрнэ. Ой дундуур гаргасан бүдэг бадаг жимээр хатируулсаар заставт хүрлээ. Гадаа
хэдий жиндүүхэн байгаа ч гэсэн тэнгэрт түм буман одод гялтганаж гүн харанхуйн дундах
заставын амьдралыг улам амгалан тайвнаар хөглөх шиг санагдана. Застав мотор болон
нарны ца­хил­гаан үүсгүүрээр гэрэл­түүлгээ аргалдаг байна. 20 цагийн орчимд таг
харанхуй. Лааны бүдэг гэрэлд заставын  жижүүр
отряд руугаа “Эх орны хил тайван амгалан” хэмээн илтгэж суулаа. Хилийн манаа солигдож
байх хооронд заставын орлогч дарга эмэгтэйчүүдээ Дадал суман дахь отряд руу машинаар
явуулжээ.

Харин
хүүхдүүдээ харуулын даргынд амраасан байна. Эхнэрүүдийг явангуут аавууд улсын ажлыг
цалгардуулахгүй хуваарийн дагуу амжуулахаас гадна гэр орноо дулаан байлгаж хүүхдүүдээ
хооллож, ундлах ажилд дарагджээ. Тэдний хувьд хүүхэд асрахаас морин дэл дээр алсыг
ширтэж, хилийн манаанд гарах нь илүү хялбар гэнэ. Заставын хүүхдүүдийн хамгийн бага
нь хоёр ойтой. Харин том нь дөрвөн настай. Харуулын даргын хоёр ойтой хүү жаахан
уйлагнасныг эс тооцвол хүүхдүүд аав нараа чилээсэнгүй өглөөг угтлаа. Багачуудыг
унтаж байх хойгуур нэг нь гал нэмж нөгөө хэд нь жагсч алтан соёмбот тугаа тэнгэрт
мандууллаа. Өчигдөрхөн жижүүрийн үүрэг гүйцэтгэж байсан Д.Даваацэрэн эмэгтэйчүүдийг
орлож тогооч болжээ. Тогооч маань нэг их ур чадвар шаардаж, ажиллагаа болохооргүй
хоол бэлдлээ. Будаа агшаагаад мах хуураад под хийсэн хуурга хийчихлээ. Тос ихтэй
учраас багачууд гүйлгэж магадгүй гээд тэдэнд “Алтан медаль”-т бантан буцалгаад өгөв.
Ингээд өглөөний цайг төвөггүйхэн аргалчихлаа. Заставын айлуудын аяга, таваг, сав
суулга ихэнхдээ төмөр юм билээ. Тушаал буулгасан л бол үг дуугүй нэг хилээс нөгөө
хил рүү томилогдон аж төрдөг хилчид аль болох эдэлгээ даах, бат бөх эд зүйлс хэрэглэдэг
нь илт. Гэрийн тавилга ч тэр. Нэг ор, ширээ, хувцас чихчих том цүнх, нүүрээ харчих
толь гээд л их цомхон. Хотынхон шиг тийм ч тавиур, ийм ч цэцэг, гоёл чимэглэл гээд
байхгүй. Гэхдээ бөглүү ой ч гэсэн нийгэмд болж буй мэдээ мэдээллийг цаг тухайд нь
зурагт, радиогоороо хүлээгээд авчихна. Хүйтэнд хүүхдүүд гадаа гарч тоглоод байхгүй.
“DDish”-тэй болохоор зурагтаар өдөржингөө хүүхэлдэйн кино үзчихдэг юм билээ.

Хилчин
Наранцогтын хүү Амгаланбаясгалан дөрвөн настай, их сэргэлэн. Тэр нэг муурын талаар
ярив. Сайн ойлгосонгүй. Манай муур үхчихсэн гэдэг байгаа. Хилчид бүгдээрээ тэр муурыг
мэддэг гэнэ. Наранцогтынх муур тэжээдэг байж. Хамгийн сонин нь өнөөх муур хилийн
багана, застав хоёрын хооронд ганцаараа явдаг байжээ. Нэг мэдэхэд хил дээр оччихсон,
эсвэл застав дээр ирчихсэн байдаг гэнэ. Энэ хоёрын хооронд заавал хоёр хоног явдаг
байжээ. Амьтан хүртэл бидэнтэй адил эх орныхоо хил дээр очиход сайхан санагддаг
байсан юм байлгүй хэмээн хөөрөлдөв.  Хилчин
муур өнгөрсөн жил сураггүй алга болжээ. Бодвол ямар нэг амьтанд бариулсан биз.

Эрчүүд
багачуудыг хүүхэлдэйн киногоор аргалах янзтай. Хаа нэг талх жимсний чанамал өгнө.
Өмдөндөө байн байн шээчихнэ гээд нэг их шингэн зүйл өгч харагдсангүй. Ер нь эмэгтэйчүүд
эзгүй олон хоновол сүйрэх шинжтэй. Зарим хилчний гэр гал хөсгүй цэвдэг дааж байв.
Өнөөдөр аргалчихвал маргааш эхнэр ирчихнэ гэсээр сууж байх. Гацаан дахь амьдрал
эмэгтэйчүүдгүй бүүдгэр өнжлөө.

Харин
Хэнтий аймагт байрладаг Ононгийн застав болоод Хөмөл, Цагаан чулуут, Агац, Хэрийн
голын заставынхны бүсгүйчүүдийг Дадал сумын отрядын эрчүүд нэгдсэн журмаар баярлуулахаар
цуглуулжээ. 80 гаруй “хилчин” эмэгтэй цугласан байлаа. Нэгэнт л нөхрийнхөө ажилд
тусалж, зарим үед хилчдийн ажлыг гүйцэтгэдэг болохоор “хилчин” гэж нэрлэлгүй яахав.  Хилчин бүсгүйчүүд жилдээ нэг удаа “Март-8”-ны
баяраар л цугларч зүс царайгаа харцгаадаг гэнэ. Гурван жилийн өмнөөс тэднийг ийн
цуглуулж томоохон арга хэмжээ зохиодог болжээ. Бүсгүйчүүдийн хувьд алс зэлүүд газар
хүний бараа харахаараа баярладаг улс чинь 
ёстой л амаа халтал элдвийн зүйл ярьж байв. Тэд бүгд л нөхрийгөө дагаж хаа
байгаа Булган, Увс, Завхан Улаанбаатар зэрэг хол газраас энэ бөглүү гацаанд ирсэн
байх юм. Тэд МУИС, МУБИС, Хүмүүнлэг гээд ихэвчлэн их, дээд сургууль төгссөн  дээд боловсролтой бүсгүйчүүд. Зарим нь бүр гадаадад
сурч, амьдарч байсан гэнэ. Одоо харин заставт үнээ сааж, хоол хийж, гэр орноо цэвэрлэхээс
өөр ажилгүй. Гэхдээ бүгд л нүд дүүрэн инээмсэглэл, сэтгэл хангалуун харцтай гээч.
Бүсгүйчүүд зүрх сэтгэлийнхээ дуудлагаар энэ амьдралыг сонгосон гэх.

Хилчин
залуучууд бүсгүйчүүддээ нэг өдөр үнэхээр гараа гаргажээ. Гал тогоонд арваад залуу
хоол бэлдсэн гэнэ. Өндөг, төмс, шинэ ногооны гээд бараг арваад төрлийн салат хийсэн
байв. Бас болоогүй ээ танхимын голд босоо хүлээн авалтын ширээ засч шарсан гахай
тавьжээ. Зассан ширээн дундуур гурван залуу холхиж эмэгтэйчүүдэд үйлчилж байв. Халуун
цай, ундаа ус аяглаж, амны цаас байнга зөөж өгнө. Нэг гараа нуруундаа барьчихсан
нөгөө гартаа тавагтай хоол барьж их л чамбай алхална. Зөөгч хийж байсан нэг залуугийн
хөлс нь бүр дуслах шахам сандарч биеэ барьсан харагдав. Харин хамт ажилладаг хүүхнүүд
цаашлуулж, инээлдэнэ. Бүсгүйчүүдэд үйлчилж зөөгч хийж буй гурван залуу бусад эрчүүдийг
бодвол царай зүс сайтай, гар хуруу тэгшхэн нарийн, нуруу туруу цэх гэнэ. Нээрэн
л ажаад байхад эмэгтэйлэг цэмцгэр маягийн эрчүүд аж. Хүүхнүүдэд үйлчлэхийн тулд
дээрх шалгуураар сонгогджээ. Харин бүсгүйчүүд хоорондоо тэмцээн уралдаанаар өрсөлдөж,
хилийн ангийн нэгэн үдшийг чимлээ. Заримдаа цэргийн хүнд гутал дааж ядан чирж явдаг
бүсгүйчүүд маань ёстой л зун цагийг санагдуулам өнгө өнгийн гоёмсог даашинз өмсч,
нүүрээ будаж, үсээ ороож, саа цацсан нь нэг л эрхэмсэг. Бүжгийн аясанд даашинзныхаа
хормойг эргэлдүүлэнхэн бүжихэд цэрэг эрчүүд нүд салгалгүй ширтэнэ. Тангараг өргөсөн
цэргийн ангийн бүсгүйчүүд хотын зарим хүүхнүүд шиг ганц нэг татаж, тасарч унатлаа
уух биш. Дөрөв таван  цаг хамтдаа хөгжиж байгаад
цагийн зүү үдшийн 23.00 цагийг заахад өдөр тутмын өнгө нь гандсан хувцсаа давхарлаж
өмссөөр гэрийн зүг хөдөллөө. Учир нь тэднийг бүлээн дулаан гэр бүл, бүхий л зүйлээ
зориулж яваа эх орны торгон хил хүлээж байгаа. 

Энэ үеэр Онгоны заставын хилчин Б.Батбаатарын гэргий М.Жүгдэрнамжилтай
цөөн хором хөөрөлдөв.

-Заставд орон тооны алба хашдаг уу?

-Үгүй
ээ. Гэртээ охиноо хараад өнждөг. Нөхрийнхөө хувцсыг угаана. Хоол ундыг нь бэлдэнэ.
Заримдаа заставын бүсгүйчүүдтэйгээ мод түлээ бэлдэж, мөсөнд явж хоол унд хийдэг.
Ер нь заставын арын албаны ажлыг бүсгүйчүүд хамтдаа хийчихдэг.

-Одоо хэдэн настай вэ. Япон хэлний орчуулагч мэргэжилтэй гэж
сонссон?

-Тийм
ээ. Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийг Япон хэлний орчуулагч мэргэжлээр төгссөн.
Энэ жил 26 нас хүрсэн.

-Ийм залуухан бүсгүй энэ бөглүү газар уйдахгүй байна уу?

-Өмнө
нь манай нөхөр бид хоёр Увсын заставт ажилладаг байсан. Би тухайн үед халуун усанд
нь ажиллаж байсан. Тэр үед застав гэдэг газрыг үзэж хилчний амьдралтай анх танилцаж
байхад их уйтгартай санагдаж байсан. Харин халуун усанд ажиллаад ирсэн чинь уйдах
ч завгүй өдөр өнгөрдөг болсон.

-Гэхдээ хилчдийн амьдралыг зах зухаас нь гадарладаг байсан
биз дээ. Заримдаа ийм сонголт хийсэндээ харамсдаг уу?

-Яалаа
гэж харамсах  билээ. Миний хувь тавилан ингэж
зурагдсан л гэж боддог. Тэрнээс биш намайг ямар нөхцөл байдал хүлээж байгааг огтхон
ч бодоогүй. Харин ч нөхрийнхөө ажилд тус дэм болоод хажууд нь хань болж явах ёстой
шүү дээ. Хилчид хэдэн хоногоор ч хамаагүй манаанд яваад гэртээ ирэхгүй үе олон.
Энэ хойгуур нөхөрт маань битгий муу зүйл тохиолдоосой, хаана яваа бол гэж л санаа
зовсоор өдөр хоног өнгөрнө ш дээ. Манай ээж, аав Завханых. Манай хань Сэлэнгийнх.
Бид хоёр оюутан байхдаа танилцсан юм. Нөхрийн маань аав нь насаараа эх орныхоо хилийг
манасан хүн. Харин намайг сургуулиа төгсөөд нөхрөө дагаад явах үед хотод байдаг
найз охидууд л гайхаж байсан. Хөдөө, тэгээд зэлүүд газар яах гэж явж байгаа юм гээд
л…Харин аав, ээж юу ч хэлээгүй.

-Аав, ээжтэйгээ холбоо барьж байна уу?

-Байнга
утсаар ярьж, жилдээ нэг удаа очиж золгодог.

-Бие давхар юм байна. Хэзээ амаржих вэ?

-Найман
сартай. Хэд хоногоос хот орно.

-Охиноо сургуульд орохоор хот дөхөх үү?

-Аймгийн
төвд аав, ээжийг бараадуулах бодолтой байгаа.

-Нөхөр чинь хэдэн төгрөгийн цалин авдаг вэ. Цалингаа хурааж
байна уу?

-Ах,
эгч нар хүртэл тэгж асуудаг. Манай нөхөр сардаа 600 гаруй мянган төгрөгийн цалин
авдаг. Хэдийгээр голын ус ууж, ойгоос бэлэн мод түлж, хуваарьтай улсын хангамжийн
хоол идэж байгаа ч гэсэн мөнгөгүй болох үе бий.

-Яагаад. Хөдөө харин ч мөнгө үрэх шаардлага гардаггүй гэж
бодогддог?

-Хааяа
сумын төв орохоороо чихэр жимс, хувцас хунар гээд хэрэгцээтэй зүйлдээ зарцуулчихдаг.
Батширээт суманд юм үнэтэй. Будаа гэхэд л килограмм нь бараг 3000 төгрөг. Хангамж
хүрэлцэхгүй шүү дээ. Гурил, будаа гээд ойр зуурын хоол нэг орохоороо бөөндөөд авчихна.
Залуу хүмүүс болсон хойно суманд ямар шинэ гутал, өмд цамц ирсэн байна ямар ч үнэтэй
байсан авчихмаар санагдана. Энэ бяцхан охиндоо хэдэн ээлжний хувцас авна гээд л
мөнгө үрэх шалтгаан мундахгүй л дээ (инээв).

Д.ДАВААСҮРЭН

Мартын наймны
тухай яриа, эмэгтэйчүүдийн эрх, тэд хүчирхийлэлд өртөж байгаа тухай мэдээ мэдээлэл
хоёрдугаар сарын сүүлээс эхлэв. Бүхий л мэдээллийн хэрэгсэл охид, эмэгтэйчүүдээр
“амьсгалж” эрчүүд шиг муу хүн байхгүй болж харагдлаа. Нэгэн телевизээр хаягдал шил
лааз түүдэг эмээ, тамхи ширхэглэн зарж байгаа эмэгтэй, хотын гудмыг цэвэрлэн зогсоо
ТҮК-ийн ажилтан бүсгүйг харуулаад “Тэд үүнийг хүсээгүй” хэмээсэн утгатай сурталчилгаа
харуулав. Үнэн л дээ, тэд үүнийг хүсээгүй байж болно. Тэд хүсэхгүй бол эрчүүд энэ
ажлыг хүсэх ёстой гэж үү. Эрчүүд ч гэсэн хүн шүү дээ. Эрх тэгш атлаа эсрэг тэсрэг
эр, эм гэх хүйстэн байхад нэгийг нь ингэж титэм мэт үзэж, нөгөөхийг нь ул мэт харах
нь өнөөгийн ардчилсан, хүнлэг энэрэнгүй нийгэмд хэр зохистой вэ. “Бид ч хүчирхийлэлд
байнга өртдөг” гэж ярих эрчүүд Мартын наймны үеэр байсан шүү.

Жендерийн
харьцааг 50, 50 хувьд байлгах ёстойгоос биш аль нэгийг нь сул дорой, эмзэг гээд
хэт дөвийлгөж туйлшруулах нь буруу. Эрчүүд эмэгтэйчүүд шиг зовлонгоо тоочоод байдаггүй
дотогшоогоо хүмүүс. Ялангуяа монгол эрчүүд баргийн юманд хошуу нэмэрлээд, үг унагаад
байдаггүй гүндүүгүй зантай.

Монгол эрчүүд
өглөө сэрэхээсээ орой унтах хүртлээ гэр бүлийн дарамт, хүчирхийлэлд өртдөг тухай
судалгаа байдаг. Хоолны дээж гээд шөлний тостой, өөхтэйг нь аягалан өгдөг нь хүчирхийллийн
нэг хэлбэр буюу эрүүл мэндэд нь хор хөнөөл учруулсан үйлдэл болдог тухай Японы нэгэн
судлаач өгүүлсэн байдаг. Эмэгтэйчүүдийн эмнэлэг нийслэлийн байшин барилгын булан
тохой бүрт байхад эрчүүдийн эмнэлэг гэж бараг байдаггүй байлаа. Хэдэн хүмүүс энэ
талаар тэмцлийн үгсээ илэрхийлж одоо эрэгтэйчүүдийн гэх тодотголтой эмнэлгүүдтэй
болоод байгаа. Эмчлүүлэх эмнэлэггүй байсан болохоор манай эрчүүд хүчирхийлүүлж л
байсан гэсэн үг.

Гуравдугаар
сарын 18-нд “Монгол цэргийн өдөр” тохиодог ч энэ өдрийг бид “Эрэгтэйчүүдийн баяр”
гэдэг утгаар нь тэмдэглэсээр ирсэн. Энэ өдөр аав, ах, өвөө, нөхөр, эрэгтэй дүүгээ
эмэгтэйчүүд нь баярлуулдаг.

Эрчүүд маань
эмэгтэйчүүдтэйгээ барьцаад энэ өдрийг угтаад мөн л “Бид хүчирхийлүүлж байна” гээд
эхэлбэл утга алдана. Гэхдээ манай эрчүүд тэгдэггүй нь сайхан. Баяр баяраараа байх
сайхан. Эрчүүд энэ өдрөөр хүчирхийлэл ярьдаггүй. Цэргийн алба хамт хаасан онжавуудтайгаа
уулзалдан өнгөрсөн ч бахархалтай он жилүүдийнхээ тухай ярьцгааж, партизанууд цуглан
хөөр баяр болцгоодог. Залуус нөхөдтэйгээ нийлнэ. Иймэрхүү л өнгө төрхтэй өнгөрдөг,
гуравдугаар сарын 18.

Мартын
8 буюу гуравдугаар сарын 8-ны өдрийг дэлхий даяар Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг
хамгаалах өдөр хэмээн тэмдэглэдэг. Үнэхээр эрх чөлөө ярих гэж байгаа бол энэ өдрийг
эмэгтэйчүүдийн баяр гэхгүйгээр тэмцлийн өдөр болгох хэрэгтэй. Ер нь тэгээд нэг өдөр
жагсаал цуглаан, баяр ёслол хорших нь зохимжгүй. Ээжүүд Алдарт эхийн одонгоо гардаад
үр хүүхдээрээ бахархан баярлан нулимстай нүдтэй зогсч байхад гадаа нь эмэгтэйчүүд
лоозон барьж хүчирхийлэл ярьж жагсах нь хоёр өөр уур амьсгалыг төрүүлнэ.

Хүчирхийллийн
тухай яриаг хэн ч хорьдоггүй. Жилийн дөрвөн улирал, 365 хоногийн турш ярьцгаадаг.
Өнөөдөр л гэхэд “Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хууль”-ийн төслийн талаар ярилцлага,
хэлэлцүүлэг болж л байна.

Д.САРУУЛ

УИХ-ын  гишүүн С.Дэмбэрэлтэй ярилц­лаа.

-МҮХАҮТ-аас бизнес эрхлэгчдийг
хүлээн авч ам.долларын ханшийн талаар уулзалт зохион байгуулжээ. Бизнес эрхлэгчид
ам.долларын ханшийн тал дээр ямар байр суурь илэрхийлэв?

-Энэ уулзалт зөвхөн өнгөрөгч долоо
хоногт болсон юм биш. УИХ-ын завсарлагаанаар салбар бүрийн бизнес эрхлэгчидтэй тав
дахь уулзалтаа хийлээ. Аль ч Их хурлын гишүүн Монгол Улсын ямар ч албан тушаалтан
улс орны эдийн засгийн байдалд дүн шинжилгээ хийж, санаа нь зовж, цаашид авах арга
хэмжээний талаар төлөвлөлт хийн ямар нэгэн тоон дээр ажиллах шаардлагагүй. Төсвийн
орлого ингэлээ, макро эдийн засаг тэглээ гэж ярих нь хангалттай биш. Бодит сектор
руу орж тэдэнтэй уулзаж, зовлон жаргалыг нь хуваалцаж, сорилт шалгуурыг нь сонсож,
цаашид авах арга хэмжээн дээрээ цаасан дээр байгаа хуурай тоотойгоо хослуулж төлөвлөх
шаардлагатай байгаа юм. Төр хариуц­лагагүй байдаг түүн дээр нь хувийн хэвшлийн хариуцлагагүй
байдал нөлөөлсөн л байх. Аль аль нь хариуцлагагүй байхаас гадна асуудал яагаад ийм
байдалд хүрэв. Эдгээр барилгууд зураг төсөлгүй байна гэдгийг анхаарах ёстой. Үүнд
тодорхой хэмжээнд валютын ханш хамааралтай. Валютын ханшийн галзуурал, түүнийг тогтоон
барьж чадахгүй байгаа нь хүмүүсийг хохироож байгаа. Тендерийн гэрээ хэлцэл дээр
нь валютын ханшийн талаар юу ч алга. Өнгөрөгч баасан гаригийн уулзалтаар ам.долларын
ханш бизнест нөлөөлж байгаа нь үнэн гэдгийг хэлж байсан. Би эхэндээ бизнесийнхэнд
эерэг нөлөөлөл байгаа байх гэж бодсон. Тэгсэн үгүй байна лээ. Монгол Улсын хамгийн
том экспортлогч Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн хүртэл гомдол мэдүүлж байна. Томоохон бизнес
эрхлэгчид валютын ханшийн савлагаа бизнесийн тогтвортой байдлыг алдагдуулж байна,
алдагдалд оруулж байна, төлөвлөж болохгүй байна гэдгийг хэлсэн. Ямар сайндаа валютын
ханшийн өөрчлөлтөөс болж хохирсон талаараа шүүхээр яваад нэмэр алга. Иргэний хуулийн
218-ын А гэсэн заалтад ямарваа нэгэн гадаад валютаар хийгдсэн бараа үйлчилгээний
хэлцлүүд дээр валютын ханшийн зөрүүгээс болж алдагдал үүссэн бол хэлцэл хийгдсэн
үеийн ханшаар тооцно гээд цагаан дээр хараар тов тодорхой заачихсан. Гэтэл үүнийг
янз бүрээр тайлбарладаг. Ханшийн зөрүүнээс болоод хохирсны дараа шүүхээр явахаар
үр дүнд хүрэхгүй байна.

-Ханшийн эрсдэлийг яах ёстой
вэ. Хүмүүсээс асуухаар тодорхой хариулт өгөхгүй байна?

-Валютын ханшийн хэлбэлзлийг бий
болгож хүмүүсийг хохироочихоод, ард иргэдийн бараа бүтээгдэхүүний үнийг нь нэмж
өгсөн хэрнээ төсвийн орлого нь хохирдоггүй ийм нөхцөлд валютын ханшийн эрсдлээс
хэрхэн хамгаалах вэ гэдгээ үндэсний хэмжээнд ярих асуудал гарч ирж байна. Тэр нь
2014 оны мөнгөний бодлогод уг нь анх удаа тавигдсан. Түүнээс өмнө “Валютын ханш
уян хатан бөгөөд чөлөөтэй тогтох ёстой” гээд 10 гаруй жил явж ирсэн. Ингэж явсаар
тодорхой хэмжээний хэлбэлзэлд нь валютын нөөц ихтэй үед нь интервенц хийгээд яваад
ирж болсон. Гэтэл экспортын орлого нь муудсан, гадаад хөрөнгө оруулалт татарчихсан,
дотоодын хөрөнгө оруулалтаа эвдчихсэн энэ үед хүмүүс хөрөнгө оруулалт хийхээсээ
айж, үргэж, зугтаж байгаа нөхцөлд зургадугаар сард сайхан болно, мөнгөтэй болно
гээд сууж болохгүй. Гадаад худалдааны тэнцэлд ашигтай импорт багасч байна. Эдийн
засгийн идэвхижил байхгүй болчихож. Монголын эдийн засаг гаднаас ихээхэн хамааралтай.
Хэрэв дотоод зах зээл дээр импорт татраад 
цаасан дээр нэмэх тэмдэгтэй эсвэл тэнцүү гарлаа гэхэд дотоодод идэвхжил унаад,
инфляци нэмэгдээд, валютын ханш бизнесийн орчинд сөргөөр нөлөөлөөд эхэллээ. Энэ
тохиолдолд аль нь зөв бэ. Мэдээж хүн амын худалдан авах чадвар муудна. Бизнесийн
үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлнө. Засгийн газраас импортыг орлох экспортыг нэмэгдүүлэх
хөтөлбөрийг зарлачихсан. Ийм тохиолдолд бид энэ асуудлыг яаралтай хэлэлцэх ёстой
хэмээн бизнес эрхлэгчид хэлж байсан.

-Валютын ханшийг тогтвортой
байлгах гарц нь юу вэ?

-Одоо интервенцээр ам.долларын
ханшийг тогтоон барих талаар яригдаж байна. Ийм тохиолдолд тодорхой хугацаанд гурваас
зургаан сарын хугацаанд захиргааны шинжтэй аргыг хэрэглэх шаардлагатай. Энэ зах
зээлээс гажууд зүйл биш. Бусад орнууд ч гэсэн иймэрхүү зүйлийг хэрэглэдэг байсан.
Манай улсын валютын ханшийн дэглэм бол зохицуулалттай хөвөх ханшийн дэглэм байгаа
юм. Зохицуулалттай гэдэг нь төр оролцох ёстой гэсэн үг. Төрийн өмнөөс Төвбанк оролцоно.
Түүнээс гадна хоёр субьект болох Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хороо мөн дефакто
буюу Эдийн засгийн хөгжлийн яам зэрэг газрууд валютын ханшийн хөдөлгөөнийг санхүүгийн
тогтвортой байдлыг Монгол Улсад хангах үүрэгтэй. Харамсалтай нь үүргээ биелүүлж
чадахгүй байна. Санхүүгийн тогтворгүй байдал үүсч байна.

-Үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа
эдгээр газруудын удирдлагууд муу байна гэсэн үг үү?

-Удирдлагууд муу байгаа гэхээс
илүү манай төрийн байгууллагуудын хоорондын уялдаа муу байна. Хэдийгээр 2014 оны
мөнгөний бодлогод өмнө нь орж ирж байсан ганц өгүүлбэрийг тав, зургаан өгүүлбэр
болгоод задалсан. Үүний нэг гол зүйл нь валютын ханшийн эрсдэлээс хамгаалах механизмыг
бий болго гээд цагаан дээр хараар бичээд өгчихсөн байгаа. Дээр нь Санхүүгийн тогтвортой
байдлын зөвлөлийг ажиллуулсан шиг ажиллуулж, институци талаас нь бэхжүүл, үүний
тулд хууль эрхзүйд нь өөрчлөлт оруул гээд даалгавар өгөгдчихсөн. Зарим нэг ажлууд
хийгдэж байгаа ч харамсалтай нь маш удаан байна.

-Өнгөрсөн оны дол­дугаар сараас
хойш ам.долларын ханшийн өөрчлөлтөөс бий болсон хохирлыг хэн төлөх вэ?

-Хүмүүс алдалдлыг нь бид яах юм
гээд тендерт орохоосоо хүртэл айж эхэлсэн. Иймэрхүү байдалтай үед валютын ханшийн
зохицуулалтыг стандарт бус аргаар хийх ёстой. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр валютын
ханшийн хэлбэлзэх хязгаар нь 1700-1800 руу дөхөж байна. Өмнө нь 1500 байхад нь
1600 руу алдсан. 1600 байхад нь 1700 руу алдсан. Энэ мэтчилэн тэгш тоонууд нь сэтгэлзүйн
түвшинд цаашид өсөх юм байна гэсэн хүлээлт үүсгэчихдэг. Ийм үед дамын тоглолт ихээр
явагдаж ханшийн өөрчлөлт дээр ашиг хийх гэдэг. Үүнийг бизнесүүд хийж чадахгүй байна.
Бизнесийнхэн валютын ханш төдий хэмжээгээр нэмэгдэнэ гээд төлөвлөгөө гаргасан байдаг.
Гэтэл 30 хувиар суларчихаар тэдний огт хүлээж байгаагүй нөхцөл бүрдчихдэг. Шинэ
зах зээлийг тогтвортой байлгахын тулд иймэрхүү валютын ханшид шууд нөлөөлөх захиргааны
шинж чанартай тухайлбал валютын хонгилын хэмжээг тогтоох, валютын зээл, хадгаламжаас
төгрөгийн зээл, төгрөгийн хадгаламж ашигтай байхаар зохицуулалтыг хийх хэрэгтэй.
Ханшийн зах зээл дээр орологчдын тоог нэмэх шаардлагатай. Өнөөдөр 5-7 банк оролцож
байгаа тэр эрэлтийг нь хангаж байна. Гэтэл нийлүүлэлтийн эх үүсвэр нь ганцхан төв
банк. Экспорт хийдэг том компаниудыг оролцуулах нь зөв. Импорт хийдэг томоохон компаниудыг
оролцуулах боломжийг хангаж өгөх хэрэгтэй байна. Банк бус санхүүгийн байгууллага
болон бусад санхүүгийн байгууллагуудын оролцоог хангах нь зүйтэй. Валютын ханшийн
зах зээлийг өргөтгөх үүний үндсэн дээр эрэлт, нийлүүлэлтийн харьцааг бодитой тогтоох
гэх мэт үйл ажиллагааг зайлшгүй хийх ёстой.

-Ээлжит бус чуулганаар валютын
ханшийн талаар ярих уу?

-Бид ээлжит бус чуулган гээд төсвийн
тухай л юм яриад байна. Валютын ханшийн өсөлт эдийн засагт эрс нөлөөлж байгааг харлаа.
Эдийн засгийн эрс нөлөөлөл нь Үндэсний статистикийн хорооноос гардаг судалгаан дээр
энгийн нүдээр харахад төдийлөн тусгагдахгүй байгаа. Зах зээл бүхэлдээ хэрэглэгч,
үйлдвэрлэгчийн талаасаа ч идэвхгүй байдалд орчихлоо. Энэ тохиолдолд түүнийг зохицуулах,
хажуугаар нь санхүүгийн мөнгөн урсгалыг оруулж ирэх асуудал гарч ирнэ. Түүнээс зургадугаар
сард хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ гээд Оюу толгойд найдаад байх шаардлагагүй. Энэ
бол өөр үзүүлэлт. Уг бодлого явах ёстой.

 

Гэтэл наана нь байгаа гурван сард валютын ханш хэд хүрэх вэ. Ингээд явуулаад байх
юм уу. Саяхнаас эхлээд форвард хэлцлийн дагуу Монголбанк ирээдүйг угтан харсан ханшаар
зарж байна. Гэхдээ өмнө нь 2013 онд аль хэдийнэ хохирчихсон компаниуд болон
2014 онд хохирч байгаа компаниуд шууд нөлөө үзүүлж чадахгүй. Арилжааны банкууд хэрэгцээтэй
шаардлагатай боломжоор нь өгч чадахгүй. Дээр нь ханшийн хөдөлгөөнийг долдугаар сараас
хойш харахад хуульд заасан нэмэх, хасах таван хувиас гарахгүй явж байгаад сүүлдээ
түүнээсээ даваад гарчихсан. Нэгтгэсэн дүнгээрээ бизнес, иргэдэд их хохиролтой байгаа.
Дамын шинж чанартай тоглолтууд дээр төв банкнаас хяналт тавих ёстой. Иймэрхүү байдлаар
иж бүрэн арга хэмжээ авах ёстой.

-Ам.долларын ханшийн үнийн
зөрүүн дээрээс хохирчихоод байгаа ихээхэн хэмжээний зээл авсан компаниуд цаашид
яах бол. Алдагдлуудыг цаашид яах ёстой вэ. Төр мөнгө өгөх ёстой юу?

-Хадгаламж зээлийн хор­шооныхны
хохирол гэдэг шиг юм арай болохгүй байх. Бизнесийнхнээс өөрөөс нь, тэдний хүсэл
зоригоос үл хамаарах шалтгаанаар зах зээл дээр бизнесийн үйл ажиллагаанд сөргөөр
нөлөөлсөн үйл явц нь төрийн буруугаас болж хийгдэж байна. Хөрөнгө оруулалт яагаад
татарсан бэ. Монголын төр хөрөнгө оруулалтын буруу хууль гаргасныхаа дараа больсон.
Экспорт нь багассан нь Оюу толгойтой ч юм уу хэлэлцээрээ хийж чадаагүй будилснаас
болсон. 2013 оны сүүлээр Монгол Улс анх удаа экспортынхоо хөтөлбөрийг батлаа биз
дээ. Энэ мэтээр үйлдлүүд болон Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл хуулиар заасан
үйл ажиллагаа биелүүлж чадахгүй байна. Тэгэхээр энэ бизнесийнхний буруу биш байгаа
биз. Тиймээс төр сугарч үлдэж болохгүй. Валютын ханшаас үүдсэн хохирлыг зайлшгүй
хуваалцах ёстой. Тэгж хуваалцдаг механизмаа бүрдүүлэх шаардлагатай. Эрсдлээс хамгаалах
нь зөвхөн төв банкны ажил биш. Төв банкинд инфляци, валютын ханшийг даалгасан тул
манайд хамаагүй гэж Засгийн газар, УИХ бодож болохгүй. Энэ үндэсний хэмжээний асуудал.
Үүнийг ээлжит бус чуулганаар тусгайлан авч үзэх ёстой. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын
хо­рооны зүгээс анхаарал хандуулсан. Бизнес эрхлэгчид жагсахгүй л байгаа болохоос
эдийн засгийн тайван жагсаал хийе гэж байгаагаа илэрхийлсэн. Бизнесийнхэн хүртэл
жагсах тухай боддог болжээ. Таныг орж ирэхийн өмнө би Ерөнхий сайд руу “Монголынхоо
компаниудыг хүлээж аваад ярилцаач” гээд мес­­сэж бичээд сууж байлаа. Бизнесийнхэн
Эдийн засгийн байнгын хорооныхонтой хуралдаж Төвбанк, Сангийн яамныхантай санал
бодлоо солилцмоор байна гэсэн.

-Таныг төрийн гурван өндөрлөгт
албан бичиг хүргүүлж, дээд шүүхээр явах тухай яриа гарчээ. Ам.долларын ханшийн талаар
уу?

-Иргэний хуулийн 218-ын А гэдэг
маш зөв заалт байна. Уг заалтыг тайлбарлах шүүгч нарын тайлбар нь янз бүр байгаа
юм. Тендерийн хуулийн дээр валютын ханшийн өөрчлөлтийг яах вэ гэж ганц нэг удаа
кейс болгоод Их хурал дээр оруулж ирснийг санаж байна. Замын компаниудад валютын
ханшийн зөрүүнээс болж 30 гаруй тэрбум төгрөг өгч байсан. Хаа хаанаа хариуцлагатай
байхын тулд эрсдлийг хуваалцах механизмаа хуулиараа тогтоож өгөх хэрэгтэй. Хуулийн
дээр байгаа зөв заалтыг буруу гэж үздэг УИХ-ын гишүүн байна. Тэд эдийн засгийн бодит
байдлыг мэддэггүй хүмүүс. Би төсвийн төлөө хамгийн их санаа зовдог хүн. Гэтэл татварын
реформ хийж татварын хувь хэмжээг багасгая гэхээр “Төсвийн орлого яах юм” гэдэг.

-Эдийн засаг, бизнесийн чиглэлийн
гишүүдтэйгээ нийлээд эдийн засгийн лобби бүлэг байгуулж болохгүй юу. Хамтаараа гарцаа
хайвал дээр биш үү?

-Бизнес хийж байгаа хүмүүс Их
хуралд орж ирсэн. Өмнө нь ч гэсэн байсан. Гэхдээ ямар ч лобби бүлэг байгаагүй. Тэдэнд
өөрийнхөө компанийг ингэх гэж байна гэсэн олны амнаас халгасан сэтгэлзүйн садаа
байдаг юм шиг байна лээ. Түүний оронд Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжилд баялгийг
бүтээгчид, өсөлтийг бий болгогчдын бодит байдлыг эдийн засгийн өсөлтийн цаана хэн
байдаг гэдгийг ойлгодог хэн ч бай энэ асуудалд лоббидох буюу заавал нэг бүлэг бололгүйгээр
ойлгох хэмжээний чадамжтай Их хурал бүрэлдсэн гэж үзэж байгаа.

-Бизнесийн салбарт ам.дол­ларын
ханшаас гадна тулгамдаж буй ямар асуудлууд байна вэ?

-Жижиг дунд бизнес эрхлэгчид
гэхэд гаалийн татварын асуудал байна. Засгийн газрын тогтоолоор жижиг дунд бизнес
эрхлэгчдийн тоног төхөөрөмжийг гаалийн татвараас чөлөөлөх ёстой. Гэтэл тогтоол нь
оны өмнө дуусчихсан. Дараагийн тогтоол нь хэзээ гарах нь мэдэгдэхгүй бизнес эрхлэгчид
яахаа мэдэхгүй байна. Мөн ноднин үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлээд үнэ тогт­воржиж
чадаагүй ч тодорхой хэмжээнд бензиний үнийг тогтвортой байлгасан. Үүнийх нь дүнд
бензиний компаниуд алдагдалд орчихсон. Тэр алдагдлыг нь хэн, яаж, ямар аргаар нөхөх
юм. Эсвэл ингээд яваад байх юм уу. Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг эхэндээ зөв гэж
бодож байсан ч сүүлийн үед эргэлзэж эхэлсэн. Валютын ханшийнхаа хэлбэлзлийг тооцох
эрсдлээс хамгаалах механизмаа хийж чадахгүй байна гэдэг ч юм уу. Огт энэ зээлд хамрагддаггүй
банк, банк бус санхүүгийн байгууллага, ломбард эрхэлж буй бичил бизнес эрхлэгчид
яах вэ. Зээлийн баталгааны сан гэж байсан. Жижиг дунд бизнесийн зээлийн санд
500 тэрбум төгрөг эргэлддэг гэдэг. Үнэндээ тэр тийм  биш. Тэр мөнгийг үйлдвэр, үйлчилгээндээ хэрэглэчихсэн.
Буцаж орж ирсэн мөнгөнөөс нь авах гэж бөөн юм болж байна. Энэ ажлаа засаг өөрөө
хийж байгаа. Үүн дээр эрс өөрчлөлт хийх ёстой. Манай экспорт гэхэд уул уурхайн болон
уул уурхайн бус гэж ангилагддаг. 90:10 гэсэн гажиг харьцаа байна. 10 хувиа цаашид
яаж нэмэгдүүлэх юм. 10 хувьд багтсан ноос, ноолуур, махнаас гадна өөр юуг ямар аргаар
гаргаж болох вэ. Манай зарим компанийнхан Орос руу очоод экспортлох боломж асар
их байна гэсэн. Төр жаахан дэмжээд өгвөл болчих гээд байна гэдгээ хэлж байна лээ.

Э.ЭНХБОЛД

Ононгийн заставын хилчид Төрийн дууллаа дуулж эх орныхоо алтан соёмбот
далбааг өндөрт мандуулах нь сүр жавхлантай ажээ. Тэдний нүднээс цог жавх­лан гэрэлтэнэ.
Хашаа л харна өтгөн шигүү хөвч ой, тайгаар хүрээлэгдсэн Онон голын алга дарам бэлд
ийн төрийн дуулал цуурайтаж мөчир ба­раадан үүрэглэж суусан шувуудыг сэрээн хилч­дийн
шинэ өглөө ирж буй нь энэ. Онон голоор овоглосон 02… дугаар застав Улаанбаатар
хо­тоос 500 орчим километр зайд байрладаг юм байна. Тодруулбал, Хэнтий айм­гийн
Батширээт сумын нутаг дэвсгэрт харьяалагдах бөгөөд Монголын зүүн хойд хязгаар нутаг.
Оростой хиллэдэг гэсэн үг. Энд улиралд нэг удаа л хоол хүнс хүргэх гэж хүний бараа
харагдахаас хойш өөр улаан хөлтэй амьтан харагдахгүй. Хэдэн хил­чид эхнэр хүүхэд
гэсэн цөөхөн хүмүүс нэгнийгээ харж жилийн 365 хоногийг өнгөрөөнө.

Зундаа Ононгийн уснаас ундаалахаар зээр, гөрөөс, хандгай зэрэг ан
амьтад тайгаас бууж ирэх үед эндэхийн иргэд 
их л баярлаж хүн харсан юм шиг догдолдог тухайгаа ярьж байсан.

Гэхдээ энэ буйдхан газар Монгол Улсын хууль бүрэн утгаараа хэрэгжиж,
хилчид эх орныхоо дархан хилийг тайван амгалан байлгахын төлөө амь биеэ хайрлахгүй
зүтгэж явааг тэр бүр хүмүүс мэдэхгүй. Харин хилчид “Эх орны хил тайван амгалан”
гэсэн ганц л өгүүлбэрийн төлөө өдөр хоногийг ч ажрахгүй явна.

Тэдний харцанд хилийн зурвас, бодолд нь эх орны хувь заяа үргэлжид
аргамжаатай явдаг нь илэрхий.

Заставын дарга  Суданд энхийг
сахиулахаар мордсон учраас арын албыг нь орлогч дарга У.Баасанбат төвхнүүлж байгаа
гэнэ. Хилчид төрийн далбаагаа мандуулсны дараа өглөөний цайндаа орлоо. Өглөөний
цайнд тогооч буриад маягийн талх, масло, хад жимсний чанамал бэлдсэн байв. Мөн хонины
махтай гурилтай шөл хийжээ. Улиралд нэг удаа хангамж ирнэ. Нэг хүн тэдэн килограмм
мах, ногоо гээд цаанаасаа хэмжээтэй ирдэг юм байна. Хэрвээ хуваарилсан хүнс дуусвал
50 орчим километр давхиж Батширээтийн сумын төвөөс авдаг гэнэ. Энэ өдөр гадаа нэлээд
жихүүн салхитай байлаа. Дөрвөн сарын сүүлчээр л цас ханзарч урин цаг наашилж гацаан
дахь амьдрал тэнийдэг бололтой. Хилчдийг өглөөний цай уух зуур заставын эмэгтэйчүүд
чихэр жимс гээд нарийн ширийн идээ таваглав.  Ундаа ууж дуусгаад хилчид орлогчийн тушаалаар өөр
өөрийн үүрэгт ажлаа хийхээр гарцгаав. Өнөөдрийн заставын жижүүрээр Д.Даваацэрэн
ээлж таарчээ. Заставынхан хоорондоо “Жи Мобайл”-ын суурин утсаар ярьдаг юм байна.
Бусад заставтайгаа ч гэсэн. Даваацэрэн өдгөө 40 гарч яваа хижээл насны эр. Тэрээр
өнгөрсөн хугацаанд Замын-Үүд, Сэлэнгэ зэрэг тав зургаан боомт, нэлээд хэдэн застав,
отрьядад ажиллаж явсан туршлагатай хилчин аж. Жилийн дараа тэтгэвэртээ гарах болохоор
шинээр ирж буй залуучууддаа сурсан мэдсэнээ зааж, өвлүүлэхийг зорьж яваа гэнэ. Түүнтэй
адилхан тэтгэвэрт гарах хоёр ч хилчин байгаа гэсэн. Утас дуугарах болгонд их л нухацтай
авч, хариуцлагатай гэгч нь хариулна. Энэ хооронд заставын эмэгтэйчүүд нэгнийдээ
цугларчээ. Харуулын ээлж солигдох өдөр ирсэн болохоор гурав хоногийн хүнс бэлдэх
ажилд орох зуур ийн хөөрөлдөөд авав. Заставд тусгай хоолны заал байхгүй учраас нэгнийдээ
хоолоо бэлддэг юм байна. 30 орчим насны эмэгтэй хонины хөлдүү гуя гаргаж ирээд заазуураар
зорж гарав. Харин нөгөөдөх нь гурил зуурч элдэхээр боллоо. Харуул хоёр, гурав хоногоор
ээлжинд гардаг болохоор хоол хийх материалыг нь бэлдэж өгөхгүй бол хээр очоод  хөлдүү мөснөөс өөр хоол болчих юм олдохгүй гэнэ.
Энэ удаа харуулд гарах хилчдэд цуйван бэлдэхээр төлөвлөжээ. Гурилаа зуухан дээр
хайрч хагас болгоод савх шиг нарийхан гэгч нь хэрчлээ. Харин зорсон махаа мөн жижигхэн
хэрчиж цайны аяганд ааруул хэвлэдэг шиг хөмөрч хэмжээд зургаан аяга мах бэлдэв.
Давс, сармис, сонгино, гурил, мах гэсэн бичигтэй даавуун уутнуудад өнөөх бэлтгэсэн
хүнсээ хийгээд өгч явуулахад бэлэн боллоо. Мөн уутанд өөрсдийн барьсан талх, мушгиа
боорцог хийж харагдав. Энэ хооронд нэг эзэгтэй нь заставын айлуудын таван хүүхдийг
харж байгаа юм байна. Харуулын ээлж солигдох болжээ. Ононгийн заставаас 20 гаруй
километрт харуулын байр байрладаг юм билээ. Харуулын дарга Д.Бадамнямбуу ахлах ахлагч
Б.Сүх-Эрдэнэ зэрэг хэсэг хилчдийг дагуулсаар хөдлөв. Хилчдийн гол унаа машинаас
гадна морь. Застав дөч орчим адуутай. Мөн 10 гаруй үхэртэй юм байна. Заставын адуу
тарган гэж жигтэйхэн. Арга ч үгүй биз. Хүний хөл хүрээгүй газраар бэлчээрлэж, өвсний
сорыг идээшилж байгаа юм хойно. Унаа үзээгүй морьд аятай л хоёр чих нь сортойж хамрын
самсаана шархиран туурайгаараа газар цавчилна. Харуулын байр хүртэл тийм ч хялбар
замаар тууччихгүй юм. Улаанбаатарт ойрын хэдэн жил хараагүй хөр зузаан цас ёстой
л энэ онгон дагшин тайгад унажээ. Бодвол жил болгон л ийм хэмжээний цас ордог биз.
Уулын хормой бараадан муухан гаргасан машин замаар Ононгийн хөвөөг даган дээш өгслөө.
Заставын урдхан талд “Чандмань” нэртэй толгой байх бөгөөд Чингис хаан Жамухтай энэ
толгойд андын тангараг тавьж байсан түүхтэй ажээ. Харин Ононгийн хөвөөг дагаад өгсөхөд
одоогоор “Хилчин даваа” буюу “Амбаны зам” 
угтана. Энэ даваагаар 1727 онд Манжийн амбатан хил хязгаар тогтоох “Буурын
гэрээ” байгуулахаар явж байсан удаатай аж. Бүр цаг тооллыг урагшлуулбал, Дува сохор,
Добу мэргэн ах дүү хоёр Бурхан Халдун ууланд хүрэхдээ энэ хавиар явж байсан гэдэг.
Хилчин даваан дээрээс эргэн тойрон уран зураг мэт харагдана. Ой модоор бүрхэгдсэн
өндөр уулнуудын дундуур Онон гол эрэг юугаан тэлж мяралзах мэт мөстөн гялтганаж
орчин тойрноо солонгоруулна. Хааяа модон дундаас туулай булталзаж үзэгдэнэ. Гөрөөс,
чоно гээд зэрлэг амьтад харагдахгүй ч мөр нь сэвсгэр цаснаа дотоос тод үлдсэн харагдах.
Ингээд харуулын байр тулж ирлээ. Урт сэгсүүргэн дээл өмсч, буу агссан хэдэн хилчид
угтав. Харуулын байранд орвол ойр зуурын хоол унд, ор дэвсгэр харагдана. Харуулын
даргад хилчид “Эх орны хил тайван амгалан” хэмээн илтгэв. Эзгүй хээр газар цаг яаж
өнгөрөөдөг бол гэж бодогдох боловч хилчдийн хувьд эх орны хилээ цурам хийлгүй манаж
хэрхэн цаг нөгцөөх талаар бодох завгүй. Гэхдээ эрчүүд хойно хөгтэй яриа дэлгэлгүй
яахав. Харуулын байрны хананд Чингис хааны хөрөг өлгөөтэй харагдав. Түүнийг харж
байсан  хилчин нэгэн хөгтэй явдал дурсав.
Шинэ хилчин ирээд манаанд гараад удаагүй байжээ. Заставын дарга шинэхэн цэргээ шалгах
үүднээс хэд гурван юм асууж. Тэгэхдээ Чингисийн өлгөөтэй хөргийг заагаад шинэ хилчинд
хандан “Энэ хэн бэ” гэж асууж. Гэтэл мань нөхөр нэлээд удаан харж зогссоноо “Манай
анхны харуулын дарга” гэж хэнэг ч үгүй аваад онигоонд оржээ. Одоо хүртэл энэ онигоог
нь ярьж, наргиа болгоцгооно.  Ер нь бол тэр
цэрэг бараг л оноод хэлчихсэн шиг. Дэлхийн талыг эзэлж байсан агуу их хаан энэ нутаг
ус, эх орноо бусдад булаалгахгүйн төлөө нүд цавчилгүй манаж байсан байлгүй. 

Ингээд харуулын байрнаас хилийн 772 дугаар баганыг зорилоо. Оросын
нутаг дэвсгэртэй хиллэдэг уг хязгаарт тэр болгон зөрчил гараад байдаггүй гэнэ. Учир
нь Оросын тосгонууд их хол. Малын хулгайчид ч хөлхөөд байхгүй зэлүүд нутаг. Тэгээд
ч орос ах нар эртнээс манайд хал палгүй гэдэг утгаараа хил тайван байдаг гэнэ. Энэ
хэсэг байгалийн тусгай хамгаалалтад шилжсэн болохоор амьтан хүн хөлхөөд байх нь
ховор. Хамгийн сүүлд буюу өнгөрсөн долдугаар сард хоёр гадаад нөхөр Бурхан халдун
ууланд гарчихаад зөвшөөрөл авалгүй завиар явж Ононг уруудаад ороод ирсэн гэнэ. Хаа
нэг малдаа яваад төөрсөн эсвэл зуны цагт жимс ногоо түүж яваад ойд төөрөх хүн таарах.
Гэхдээ ийм тохиолдол бараг л ховор. Харин айлын мал салхи, шуурганд уруудаад ороод
ирж магадгүй гэнэ. Хилчдийн ярьж байгаагаар бол салхи, шуурга болсон тохиолдолд
айлуудыг малаа орхихыг зөвлөдөг болжээ. Учир нь мал төрийн өмч гэдэг үүднээс хүний
амь насыг нэгдүгээрт тавьдаг болж. Харин уруудаж  хилд тулсан малыг хилчид эзэнд нь хүргэж өгөх
үүрэгтэй болсон юм байна. Хилчид энэ мэт аар саархан зүйл ярьж явсаар хилийн
772 дугаар баганад туллаа. Хилийн багана хүрэхэд нэлээд хэцүү бартаатай зам туулав.
Зуны цагт бол явахад шавар намагтай, зөвхөн ойн замаар явдаг байна. Харин одоо хөлдчихсөн
учраас уулын хормойгоор явахаар морь халтирчих гээд хүндхэн юм билээ. Замд “Аюултай
баавгай” гэсэн бичиг харагдав. Мөн зэрлэг гахай хаа саагүй газар сэндийчээд хаячихаж.
Зун болгоомжтой явахгүй бол баавгайнд бариулах аюултай тухай хилчид ярив. Гэхдээ
энэ заставын хилчид бүгд мэргэшсэн буюу ахлах ахлагчаас дээш цолтой хүмүүс. Энгийн,
эсвэл гэрээт цэрэг ажиллуулах нь их эрсдэлтэй гэнэ. Ой тайга ихтэй учраас онцгой
хүнд ангилалд ордог юм байна. Хилийн заагт ирэхэд өдөржин цэлмэсэн тэнгэр ялимгүй
бүдийж цас хаялж эхлэв. Хэлж болдогсон бол “эх орныхоо төлөө зүтгэе” хэмээн бэлхэн
тангараглах сүлдэт багана ойн  захад тодрох
нь сүр жавхаатай. Яг өөдөөс нь Оросын багана нүд цавчилгүй зогсоно. Амьгүй ч гэсэн
эх орныхоо төлөө нар салхинд гандаж зогсоо хилчин гэлтэй. Сүлдэт баганадаа хилчид
хүндэтгэн ёслоод ойр хавийг ажлаа. Харуул хийж яваа хилчдийн ахмад нь сүлдэт баганынхаа
тоосыг дээлийнхээ ханцуйгаар арчиж харагдлаа. Үүнийг харсан хилчин Б.Батбаатар
“Хилчин бид энд морин дэл дээр давхиж уудам эх талдаа хараагаа бэлчээн цээж дүүрэн
агаар амьсгалж явах нь хамгийн сайхан жаргал. Миний аав хилчин хүн. Цусан холбоотой
ч юм уу. Хот суурин газар биш хилийн манаа биднийг өөрийн эрхгүй татаад байдаг шүү”
хэмээн их л бахдалтай яриа дэлгэв. Энэ хооронд Оросын гурван харуул ирж яваа харагдав.
Оросын хилчид хааяа эргүүлд явж харагддаг гэнэ. Байнга биш. Тэд хилийнхээ баганыг
тойрч зураг хөргийг нь аваад мэнд мэдээд мордов. Гэхдээ Монголын хилчдийг явахыг
хүлээж байгаа бололтой цаах нь очоод мориноосоо бууж харж зогсов. Нар ч хэвийж уулын
цаагуур орлоо. Харуй бүрийгээр морьдын алхаа гишгээнээс өөр сонсогдох чимээгүй нам
гүм харанхуй ноёллоо. Мэрэгч амьтад ч юм уу, шувуу дуугарах багахан чимээгээр л
хилчид зог тусч чих тавин чагнана. Нэгэнт харуулын байр хүрэхэд оройтсон учраас
оройныхоо зоогийг хээр зэлүүд газар хүртэхээр болов. Хээрийн салхинд гандаж хөрсжсөн
бор царайтай, биеэр бусдаасаа арай жижиг хилчин С.Наранцогт шаламгай гэгч нь мориноосоо  бууж тулгын гурван чулуу босгож тогоон дээр цай
үйв. Цэргийнхэн болсон хойно хээрийн гал тогоо, аяга таваг бэлэн. Өнөөх эмэгтэйчүүдийнхээ
бэлдэж өгсөн ууттай мах, гурилаа гаргаж тогоон дээрээ жаахан мөс хийж буцалгаад
махаа хуурлаа. Таван минут хуураад хэрчсэн гурилаа хийв. Ингээд тогоогоо таглаж
нэг даргитал буцалгаж аваад цуйван бэлэн болох нь тэр. Хилчид энэ цуйвангаа “Цэргийн
жавхаа” гээд нэрлэчихэж. Хээрийн хоол утаа үнэртээд цаана л нэг сайхан. Харин маргааш
өөрсдөө хоолоо бэлдэх болно. Учир нь маргааш “Мартын-8” гээд төв Отрьядаас нь эмэгтэйчүүдээ
амрааж Дадал суманд ирүүл гэсэн тушаал ирсэн юм байна.

Д.ДАВААСҮРЭН