Month: February 2014

Боксын Д.Банди багш спортдоо эргэн ирсэн нь олон олон спорт сонирхогчийг
баярлуулсан үйл явдал болов. 2008 оны Бээжингийн олимпод манай боксынхон гялалз­сан
амжилт гаргаж, 2009 оны Миланы дэлхийн аваргаас 17-хон настай Н.Төгсцогт гэх хүү
мөнгөн медаль хүртсэн сайхан мэдээ, амжилт, баяруудыг бүгдийг нь энэ хүнтэй холбодог
юм, хүмүүс. Монго­лын боксчид амжилтаараа Азидаа тэргүүлж, У.Мөнх-Эрдэнэ, Э.Бадар-Ууган,
П.Сэрдамба, Н.Төгсцогт дэлхийн чансаанд дээ­гүүрт давхиж, олон улсын тавцанд Монголын
сонирхогчдын боксын нэр алдар түгсэн он жилүүд бий. Угтаа энэ үеийг Монголын боксын
сэргэлтийн үе гэцгээдэг билээ.

Гэтэл 2010 онд Д.Банди багшийн бие муудаж, тал цус харва­сан гэх
таагүй мэдээ Мон­голын ард түмэнд хүнд туссан. “Одоо тэгээд хэн дасгалжуулагч хийх
юм. Олимп, дэлхийн тавцан­гаас медаль авах тамирчид маань яах болж байна” хэмээн
сандрал­даж, багшийн биеийн байдалд анхаарал хандуулцгааж байлаа. Юутай ч тамираар
олон жил явсан, залуудаа боксчин явсан болохоор Д.Банди багш өвчнөө ялан дийлээд
гараад ирсэн юм. Ажилдаа даруй орж тамирчдаа дасгалжуулж эхэлсэнд дургүйлхэх хандлагатай
хүн мэр сэр гарсан нь өнөө л монголчуудын тамын тогооны үлгэрийн нэг хэсэг байсан
шүү. Д.Банди багшийн орыг залгах гэсэн, хүний бэлдчихсэн бэлэн зүйл дээр ирж алдар
горилох гэсэн залуус байсныг мэдэх юм. Түүнийг эмнэлэгт ухаангүй байгаа гэсэн харамсалтай
мэдээний хажуугаар “Би шигшээгийн ахлах дасгалжуу­лагч болчих юм шиг байна” хэмээн
ярьж явсан дасгалжуулагчид байсан нь жаахан жудаггүй л санагдаж байв.

Боксчид нь гар, сэтгэл нийлж аавынх нь оронд аав болж ирсэн сахалтай
багшийгаа үгүйлж, шүлэг хүртэл зохиож байсан даг. Д.Банди багш ажилдаа эргэн орж,
Улаан­баатарт болох оюутны ДАШТ-д өрсөлдөх баг тамирчдынхаа бэлтгэлийг хийлгэж байх
үед нь уулзахад “Бие муудаад, ер нь л унаад бослоо шүү” хэмээн инээм­сэглээд “Тамирчид,
дасгалжуу­лагчид маань “Хүч шаардах хүнд ажлыг нь чаддаггүй юмаа гэхэд зүгээр хажууд
явж байхад л нэмэр болоод байна” гэцгээж байгаа шүү” гэсэнсэн. Энэ үед түүнд олон
орон, бүр Иракаас дасгалжуулагчаар ажиллах урилга ирүүлж байсан. Энэ тухайгаа “Өө,
их мөнгө амал­сан. Би зүгээр “Дасгалжуулагч явуулъя л” гэдэг юм. Өөрөө явъя гэж
боддоггүй. Нэгэнт эхлүүлсэн ажлаа ямар ч байсан чадал тэнхээгүй болтлоо үргэлжлүүлье
дээ л гэсэн бодолтой байдаг юм” гэж чин сэтгэ­лээсээ өгүүлснийг нь бодохоор энэ
хүн яалтгүй спортод зориулагдсан хүн гэдэг сэтгэгдэл төрж билээ.

Гэтэл түүнийг ахлах дасгалжуу­лагчийн ажлаас нь чөлөөлж, зөв­лөх
болгосон нь олон хүнийг гайхашруулсан юм. Монголын боксчид Д.Банди багшгүйгээр Лондонгийн
олимпод орж ямар харамсалтай байдлаар ялагдал хүлээснийг медалийн тавцанд мөнгөн
медаль зүүсэн мөртлөө харамсан уйлж зогссон Н.Төгс­цогтын нулимснаас харж болохоор
байв. Н.Төгсцогт хэр баргийн үйл явдалд сэтгэл хөдлөл гаргаад байдаггүй, угийн авьяастай
тамир­чин. Гэтэл медалийн тавцан дээр баярлаад биш харамсаад уйлж байсныг нь Д.Банди
багш хараад гол нь зурагдах шиг болсон биз. Монголын боксчдод дасгалжуулаг­чийн
сэтгэл дутсаныг спортод тэр бүр шимтээд байдаггүй жирийн иргэн ч тэр мөчид хэлж
байлаа. Монголын боксчид Лондонгийн олимпод дасгалжуулагчгүй өрсөлд­лөө гэж хатуухан
бичиж, хэлсэн хүмүүс олон байсансан.

Нар дахин манддаг шиг Н.Банди багшийг зөвлөхийн нь орон тоонд
жинхэнэ утгаар нь авч ажиллуулахаар болж. Тэрээр эрэгтэй, эмэгтэй 70 хүний өргөн
бүрэлдэхүүнтэй шигшээ багаа дагуулаад Орхон аймгийн “Олимп” баазыг зорилоо. Тэнд
40 хоног бэлтгэл хийх юм.

Ямартай ч боксын холбооны­хон өөрсдөдөө дүгнэлт хийв болол­той.
Тоогоогүй Д.Банди багшийн тол­гойг ашиглахаар дахин ажиллуулж эхэлснийг зүйтэй хэрэг
боллоо хэмээн магтах хүн тун чиг олон таарч байна. Эрдэнэсийг тоосонд даруулбал
зэвэрсэн гэж үз гэдэг шиг Монголын боскын спор­тын арван арван үеийн түүхийн нууцыг
сэтгэл, зүрх, тархиндаа тээж явсан Д.Банди багшийн эрдмийг манай боксчид дахин хүртэж,
уртаас урт амжилтын он жилүү­дийнхээ нэгэн шинэ хуудсыг нээв. Гавьяат дасгал­жуулагч,
ардын багш Д.Банди багш эргэж ирлээ, босктоо.

Д.ГАНСАРУУЛ

Олдвор дахь босоо ятга анх олдсон байдлаараа

Монгол, Германы хам­тарсан “Орхоны хөн­дийн гео-археологи” судалгааны
баг Мон­гол Алтай нутгаас олсон хадны оршуул­гын дээл, малгай, хөгж­мийн зэм­сэг
зэрэг олд­ворыг Гер­ман улсад сэр­гээн засварлаж өн­гөр­сөн нэг­дүгээр сард Улаан­баатарт
авчир­сан билээ. VIII-XI зууны үед холбогдох уг олдво­рын дотор босоо ятга
бай­сан нь олны анхаар­лын төвд байна. Уг ят­гын талаарх мэдээлэл одоо­­гоор тодорхой
бус байгаа ч хөгжим суд­лаач, хөгжмийн зохиолч төрийн шагналт С.Со­ронзонболдтой
монгол төрийн их оркестрын гол зэмсэг байсан ятга хөгжмийн талаар ярилцлаа.

 
-Найм, есдүгээр зуу­ны ятга хөгжим Монгол Алтайгаас олдсоныг Германд
сэргэн засвар­лаад саяхан авчирсан. Мэдээж тэр цаг үеийн хөгжмөө манайхан суд­лаагүй
байгаа ч ятгын талаар та ярьж өгөхгүй юу?

-Ятга бол ордны хөг­жим. Төрийн их ятга гэдэг шүү дээ. Хубилай
хааны ордны хөгжмийн зэмсэг дотор нэг чавхдастай, гурван чавхдастай, таван чавхдастай,
долоон чавх­дастай, есөн чавхдастай, 14 чавхдастай ятга гэх зэргээр янз бүрээр тэм­дэглэсэн
байдаг. Тэр үеийн Монголын хөгж­мийн хөг тогтолцоог гурав, тав, долоо, есөн чавх­дастай
төрийн ятганаас тодруулах бололцоотой. Тэр байтугай, ятгыг мон­гол хөг ая данд нийцүүлэн
бүтээгээгүй гэж үзэх үндэс харагдахгүй байгаа юм. 1252 онд Мөнх хаан хөгж­мийн тусгай
хороог бай­гуулж байсан бол 1260 оны үед Хубилай хаан Их хөгжмийн яамыг байгуул­сан
байдаг. Өөрөөр хэл­бэл, Монголын төр 560-аад хүний бүрэлдэ­хүүн­тэй их найрал хөгжмийг
эмхлэн байгуулж, ажил­луулж байсан. Энэ оркестрын гол цөм нь ятга байсан.

-Тоглож байсан зохиолууд нь ямархуу байсан бол?

-Их оркестртоо 1-84 ангитай зохиол зохион туурвиж тоглуулдаг байсан
байгаа юм.  Төрийн ёсло­лын хөгжим тоглодог
хүрээлэнгээ “Өвгөдийг дурсах сүм”, найрал хөгжмийн удирдаачаа дохиурчин, хөгжим
зохиогчдоо эгшиг зохиогч гэдэг байж. Монголын эзэнт төр үндэсний найрал хөгжмөө
төгөл­дөржүүлэх шинээр хөгжим зохиол­гох, зэмсгүүдийг цуглуулах шинээр зохиолгох,
тэр байтугай залуу хөгжимчдийг үе шаттай бэлддэг байсан байна. Ятгын тухайд нэг
зүйл онцлоход, монгол хаад, ялангуяа Өлзийт хааны үед хурим найр, ханхүү өргөмжлөх
ёслолд босоо ятга тоглож байсан юм билээ.

-Одоо Дуурийн театрт байдаг босоо ятга шиг үү?

-Ийм том биш л дээ. Босоо ятгаа өвөр дээрээ тавиад тоглодог байсан
байна. Персийн зураачдын зурсан зураг байдаг юм. Монголын төрийн ёслол хүндэтгэлийн
үйл ажиллагаанаас дүрсэлж үлдээсэн бүтээл л дээ. Тэр зурагт хөгжмийн зэмсгүүдийг
нарийн дүрсэлсэн байгаа. Тэндээс уг ятгын зургийг компьютерт оруулж нарийвчлан харж
утсыг нь тоолоход арай ч арван хэдэн утастай биш түүнээс ч олон утастай харагдаж
байгаа юм. Бас нэг зураг байдаг. Хуримын бэр мордуулж байгаа XIII зууны үеийн зураг.
Бэрийнхээ араас дагалдан явагсад дотор морин дээр ятга хөгжим тоглоод явж байгаа.
Ятга нь хэмжээний хувьд нум сумны нумаас арай богиновтор юм уу даа.

-Үндэснийхээ хөгжмийн эртний уламжлалыг тодруу­лахад Хубилай хааны
ордны их найрал хөгжимтэй холбож үзэхээс аргагүй шүү дээ. Та Хубилайн их оркестрын
талаар ярьж өгөхгүй юу?

-Хубилай хааны үед бол нэлээн өргөн бүрэлдэхүүнтэй найрал хөгжим
байсан. Тэр Хубилай хаан Есүхэй баатраас хойшхи өвөг дээдэстээ зориулсан Долоон
гэрийн тайлга тахилгын үеэр хөгжимддөг байжээ. Долоон гэрт нь идээ будаа засч их
хөгжим үүсгэн өвөг дээдсийнхээ сүнс сүлдийг буулган баясгадаг. Тэндээ нэг том оркестр
нь тоглодог. Энэ нь болохоор давших хөгжмийн анги юм. Тэгээд тэр хааддаа зориулсан
тахилгын дууных нь шүлгүүд нь ч үлдчихсэн байгаа шүү дээ. Өгөө­дэйд зориулсан, Цагаадайд
зориул­сан гэхчилэн. Хубилайд өөрт нь зориулсан дуу ч бий. Долоон гэр, найман гэр
сүүлдээ арван гэр болсон байдаг. Нөгөө нэг том оркестр нь хааны ордон дотроо тоглодог.
Тэр олон зуун хөгжмийг чинь яаж удирдахыг хүртэл зааж байсан байгаа юм. Бүрэнхийд
яаж удирдах юм, гэгээ­тэйд яаж удирдах юм, харанхуй бүрийд зулын гэрэлд яаж удирдах
юм гэх зэргийг хүртэл заасан байдаг. 

-Хааны ордны оркестрт ятга голлох байр суурьтай байсан нь юуных
вэ. Морин хуур нь ямар байр суурьтай байсан бол?

-Энэ нь  хөгжимчдөөсөө их
шалтгаалж байсан шиг байгаа юм. Тухайн үедээ аль хөгжимчин нь илүү чадалтай байна
түүнийгээ дагаад тухайн хөгжим нь илүү онцгой үүрэг гүйцэтгэж байж л дээ. Морин
хуур бол ард түмний дунд дэлгэрсэн хөгжим. Харин ятгыг төрийн хөгжим гээд дурын
хүн тоглох, хамаагүй дуугаргахыг хориглочихсон байсан байна. Ер нь тэр үед хөгжмөө
тэр болгон тоглоод байхгүй. Өмнө нь Чингэс хааны үед ч хөгжим тоглоод найрлаад байдаггүй
байж. Их хааны цэрэг дайнд мордохдоо хэнгэрэг дэлдээд дайнд ордог байсан гэх ойлголт
ер нь ташаа ойлголт юм. Төрийн том ёслол, өвөг дээдсийн хүндэтгэлийн зан үйл мэтийн
ёслолын үеэр л хөгжим дуугаргаж байсан юм билээ. Түүнээс биш баярлаж цэнгэх гэж
хөгжим тоглодоггүй. Өвөг дээд­сийнхээ сүнс сүлдийг баярлуулах гэж, сахиус тэнгэрийн
тахилга үйлдэхдээ хөгжмөө дуугаргадаг байсан байна л даа. Энэ тухай сурвалж бичигт
тэмдэглэхдээ яг тухайн өвөг дээдэс нь тэнгэрээс бууж ирээд идээ цагаагаа хүртээд,
их баярлаад гэх зэргээр бүр бодитоор харсан юм шиг бичсэн байгаа юм.

-Хөгжимтэй холбогдох ямар эх сурвалж байна вэ?

-Юан улсын таван судар байгаа юм. Тэдний нэг нь хөгжимтэй холбоотой.
Тэр нь одоо манай улсад байхгүй л дээ. Хятадад байдаг.

-Та түрүүн Персийн зураачид монгол төрийн ятга зурж үлдээсэн тухай
ярьсан. Сая олдсон ятгатай адил төстэй юу? 

-XIII зууны Персийн зураачдын бүтээл дээр байгаа ятга бол яг энэ
олдсон ятгатай адилхан юм байна лээ.

-Хубилай хааны төрийн их оркестрт яг энэ босоо ятга хэд байсан
бол?

-Тоог нь гаргасан байгаа юм. Тавгийн идээ тавихдаа монголчууд
гурав, тав, долоо, ес гэж тавьдаг шиг хөгжимчдийг суулгахдаа бас тогтсон тоог баримталдаг
байсан юм байна.

-Ер нь энэ соёлын дурсгалыг манайхаас гаралтай гэхэд хэр үндэслэлтэй
вэ. Манай хөгжим нарийндаа бол олон улсын шинжтэй шүү дээ. Нарийвчлах бололцоо хэр
байдаг юм бэ?

-Юан улсын үед өмнөд орны мэтийн чийглэг уур амьсгалтай газар
морин хуурын царны арьс суларч хөг алддаг байж. Тийм учраас Монголын хаад тухайн
газар орны цаг агаарт тохиромжтой хөгжмийн зэмсгүүдийг сонгож, төрийн ёслолын зохиолуудыг
тоглуулж байсан байна л даа. Ийм шалтгаанаар оркестрынхоо дуугаралтыг тэнцвэржүүлэхийн
тулд эзэлсэн улс орнуудынхаа хөгжмийн зэмсгүүдийг өөрийн үндэсний хөгжимтэй хослуулж,
өргөжүүлж олон улсын найрал хөгжмийг бий болгосон байгаа юм. Ингээд хөгжмийн зохиолчид,
удирдаачид, бүжиг дэглээчид, найруулагчид монгол хөгжмийн сэтгэлгээг шингээсэн хэдэн
зуун бүтээлийг шинээр туурвисан. Энэ бүхэн дорно дахины урлаг, соёлд сэргэн мандлыг
авчирсан. Тэр ч бүү хэл өрнө дахины дуурь, балетад ч хүчтэй нөлөөлсөн байхыг үгүйсгэхгүй.
Энэ тухай Европын судлаачид ч хэлдэг. Нэг үндэстний хөгжмийг нөгөө нь авч сайжруулаад
хөгжүүлдэг л дээ. Манай товшуур хөгжим гэхэд л бараг гитар шүү дээ. Товшуур бол
гитарын өвөг эцэг юм. Бүх оронд л энэ хөгжмийн зэмсгүүдийг хэрэглэдэг. Харин яаж
хөгжүүлэх вэ гэдэг нь гол байгаа юм.

-Тэгэхээр ятгыг Хятад, Солонгос, Монголынх уу гэдэг эргэлзээтэй
биз дээ?

-Гэхдээ ятга бол аргагүй манай хөгжим л дөө. Сая энэ босоо ятга
оллоо гэж байна. Оллоо гээд шуугиад л өнгөрлөө. Уг нь энийгээ зөвхөн музейд хадгалах
биш, зэмсгээ нарийн судлаад, хийгээд сургалтдаа оруулах, найрал хөгжимдөө оруулах
ёстой л доо. Ингэвэл жинхэнэ өв соёлоо сэргээж байгаа алхам болно. Казахууд хэдэн
жилийн өмнө арваад хөгж­мийн зэмсэг олсон. Түүнийгээ сэргээгээд гоё болгоод ая дан
оруулаад нэг их гоё чуулга босго­сон байгаа шүү дээ. Манайх хөгжмийн өв соёл маш
арвинтай, юмандаа хахчихаад хайхрахгүй юм л даа. Германчууд тэр хөгжмийн талаар
ном гаргаад тараачихсан. Үүн шиг л хурдан ажиллах хэрэгтэй шүү дээ. Mэргэжлийн улсууддаа
өгөх хэрэгтэй байхгүй юу. Нэг юм оллоо гээд хав дарчихдаг, тэрийг нь хэдэн дарга
сайд нар очиж нэг хардаг байх. Хөгжим судлаач ул­сууд нь барааг нь ч харж чадахгүй
байх жишээтэй.

-Ямар нэг ололтыг өмчлөх гээд байдаг зан манайханд их түгээмэл
байх юм. Бусдад хүртээх, ялангуяа нарийн мэргэжлийн судлаачидтайгаа хамтарч ажиллахыг
огт хүлээн зөвшөөрөдөггүй тал байх шиг?

-Тэр дор нь судалгаанд оруулах хэрэгтэй л дээ. Хувь хүний  гар дээр байсан зэмсгүүд гэхэд л судалгаанд оруулж
амжаагүй байтал нөгөө улсууд нь гадагшаа худалдчихдаг. Ийм маягаар ч юмаа гадагш
нь алдчихаж байгаа юм. Аливаа хөгжмийн зэмсгийг гаалиар гаргахад гааль дээр маш
нарийн хяналттай хандах хэрэгтэй. Манайхан жишээ нь, морин хуур гэхээр нөгөө л дэлгүүрт
байж л байдаг хөгжим гэж ойлгодог. Уг нь манайд соёл урлаг судлалын хүрээлэн гэж
байдаг. Тэр нь арван хүнтэй. Тэднээс ердөө нэг нь хөгжим судалдаг. Гэтэл ийм асар
том юмыг ганцхан хүн хариуцаад сууж байгаа юм.

  Н.ПАГМА

УИХ-ын гишүүн, Аюул­гүй байдал
гадаад бодлогын байнгын хорооны дарга Ц.Оюун­баатартай ярилцлаа.

-Намын жагсаалтаар орж ирсэн гишүүд
гулиа дарж яваа сурагтай. Таны хувьд ямар ажил амжуулж байна. Байн­гын хорооны дарга
болсон тул ажил ихтэй байна уу?

-Ажлаа хийдэг УИХ-ын гишүүний ажил
бараг­дахгүй их байдаг. Хууль боловсруулах, хуулийн төсөл боловсруулах нь асар хүнд
ажил. Мэс засалч хүн мэс ажилбар хийж байгаа мэт нарийн зүйл юм. Нэг хууль са­наачлахын
тулд асар их хуулийн практиктай бай­хаас гадна өнөөг хүртэл хийгдсэн тухайн салбарын
хуулийг судлах хэрэгтэй. Гадаад улс орнуудын уг чиглэлийн хуулийг судлах ёстой.
Түүний дараа хуулийг боловсруулдаг. Түүнээс биш хэн нэгэн дуртай нь мөнгөөр УИХ-д
орж ирчихээд хууль боловсруулах асуудал биш. УИХ-ын үйл ажил­лагааг хялбарчлах гэсэн
яриа байж болохгүй. Үүнийг чихнийхээ хажуу­гаар өнгөрөөх нь зүйтэй байдаг юм. Оюунбаатар
гэдэг хүн “Би мэс засалч болмоор байна” гээд гүйгээд явчихвал ямар санагдах вэ.
Нэг курс төгссөн нөхөр хуулийг өөрчилнө гэдэг байж болохгүй. Тийм хууль нь хэрэгжихгүй,
уриа лоозон болж үлддэг. УИХ-аас амьдралд хэрэгжүү­лэхэд төвөгтэй, чанар муутай
хууль гарч байгаа бол манай сонгогчдын буруу. Сонгогчид сонгол­тоо буруу хийж байгаа­гийн
илрэл.

Манайд парламентын тогтолцоо бүрэлдэн
төлөв­шөөгүй нь үнэн. Өнөөдөр давхар дээлээ тайлах асуудал чухал болж байна. УИХ-ын
гишүүний хувьд Өмнөговь, Дор­ноговь аймгийн Улаан­бадрах сум, Зүүнбаянд ажиллаж
иргэдийн санал бодлыг сонссон. Мөн шүлхийн байдалтай та­нилцахаар Сүхбаатар аймагт
оччихоод ирсэн. Хууль тогтоогч нарыг тойрогтой, тойроггүй гэд­гээр нь хоосон шүүмжлээд
байх юм. Энэ мэт худлаа улс төрийг гэрийн эзэгтэйн ажил шиг боддог байдлаас салах
л хэрэгтэй. УИХ-д хариуцлагагүй, сул задгай, хийсэн ажилгүй, чуул­гандаа суудаггүй
гишүүд олон байна.

-Орон нутагт ир­гэдийн амьдрал
ахуй ямар байна вэ. УИХ-ын үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байсан бол. Батлагдсан хуулиудын
талаар санал бодлыг нь сонсов уу?

-Би орон нутгаар ч явж, Улаанбаатарт
байсан ч айл өрхүүдээр байнга ордог. Огт танихгүй айлд популизм хийж орохгүй л дээ.
Миний ах дүү нар гэр хороололд амьдардаг. Сонгинохайрхан, Чингэл­тэй дүүрэг, Биокомбинат,
Дамбадаржаа руу долоо хоногт нэгээс хоёр айлаар заавал ордог. Чуулган завсарласны
дараа орон нутгаар явахдаа нэлээд олон айлын амьдрал ахуйтай танилцаж, санал бодлоо
солилцож яваад ирлээ. Цагаан сарын золголт хийж байж хууль яриад явна гэдэг утгагүй.
Иргэдийн зүгээс сайхан жил өнгөрч, сайхан жил гарч байгааг хэлж байсан. Хүмүүсийн
иргэдийн сэт­гэл санаа өөдрөг сайхан байна лээ. Гэхдээ цалин, тэтгэврийн асуудал
хүндрэлтэй байгааг тэд нуугаагүй. Өргөн хэрэг­лээний бараа бүтээг­дэхүүний үнэ өсч
байгаад нэлээд эмзэглэж байсан. Нийслэлд цахилгаан, ус, нийтийн тээвэр үнээ нэмж
байгаад бухимдаж байна. Үүнийг би удаа дараа УИХ-ын чуулган дээр хэлж анхааруулж
байлаа. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэрэглээний сагс 30 ху­виар нэмэгдчихээд байхад
цалин огт нэмэгдээгүй. Тэтгэвэр 20 гаруй мянган төгрөгөөр нэмэгдсэн нь шаардлага
хангахгүй байна.

Би Монгол Улсын төс­вийг гурван жил
бүр­дүүлсний хувьд оны эхний улиралд улсад мөнгө орж ирдэггүйг мэднэ. Гэсэн ч энэ
тал дээр тодорхой зураглал, хөтөлбөр гаргаж УИХ, Засгийн газар хэдийд цалин нэмэх
боломжтой гэдгээ гаргаж өгөх ёстой. Үүн дээр тодорхой бод­лого алга. Эдийн засгийн
хүндрэлүүдийг шийдэх, төр засгийн хариуцлагагүй асуудлуудыг шийдвэрлэх хэрэгтэй.
Төрийн албыг төрлийн, улстөржсөн алба болгодог байдлыг зог­соож, Төрийн албаны зөвлөлийг
бие даалгах шаардлага тулгараад байгаа юм. Намгүй, улс төргүй төрийн тогтолцоог
бүрдүүлж чадвал улсын болоод эдийн засгийн хөгжил эрс сайжирна.

Орон нутгийн иргэд намын гишүүнчлэлтэй
байгаад ах дүүс, найз нөхдийг талцуулж байгаад бухимдалтай байна. Сон­гууль болохоор
л бузар булхай гээд муухай бүхэн гардаг. Монгол Улсад сайхан засаглал дутаж байгааг
хэлж байна. Төр засаг аргаа олохгүй улс төр, бүлэглэл дээр тогт­чихсон. Үүнээсээ
салах хэрэгтэй. Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль, Үндсэн
хуульд өөрчлөлт оруулах асуудлуудыг цогцоор нь зоригтой авч үзэх ёстой. Одоо л ингэж
шийдэхгүй бол дараагийн парламент яг л энэ замаар явна.

-Дараагийн пар­ламен­тын өнгө ямар
байна гэж?

-Тэр үед дангаараа засгийн эрх барих
нам байхгүй болно. Гурав дөрвөн нам ойролцоо санал аваад өнөөгийнх шиг хагаралтай
байх биз. Эвсээд ч сайхан болдог зүйл биш юм байна. Улс төрийг л намаас ангиж­руулах
ёстой. Бизнес улс төртэй холилдоод явж байгаа энэ булай зүйлээс салах хэрэгтэй.
Монгол Улс асар уудам газар нутагтай. Нэг хүнд ноогдох баялгаараа дэлхийд тэргүүлж
байгаа. Гурван сая хүн амтай хэрнээ 50 сая малтай манайх шиг улсын ард түмэн ядуу,
сэтгэл дундуур амьдарч байгаагийн буруутан Монголын улс төр. Би хэн нэгэн хүнд буруу
өг­мөөргүй байна. Хамгийн гол нь Монголын улс төр зоримог шийдвэр гаргах цаг ирчихсэн.
З.Энхболд дарга Монгол Улсын стратегийг боловсруулъя гэсэн нь үнэхээр оновчтой санаа
гаргаж чадвал улс төрийн намууд худлаа хөтөлбөр, хоосон амлалт дэвшүүлж, улс төрчид
нь худлаа ярихаа болино. Биз­несийнхэн өөрсдөө тэр хийх зүйлээ хийг л дээ. Түүнд
нь төр бүү садаа бол. Замаа барина уу, олон давхар барилгаа барина уу, уул уурхайгаа
хөг­жүүлнэ үү энэ бүхэнд төр бүү оролц. Улс зөвхөн татвараа хурааж, зайлш­гүй хүн
ам нийтийн эрх ашгийн үүднээс байгаль орчны аюулгүй байдал, хүн ардынхаа аюулгүй
байдлыг хангасан стан­дартуудаа тогтоо. Ойрын хоёроос гурван жилд монгол хүний цалин
2-3 мянган ам.доллар болох нөхцөл аль хэдийнэ бүрдчихсэн. Алийн болгон бид урд хөршийн
түүхий эдийн бааз болох ёстой гэж. Хэдий хүртэл алт, зэсээ түүхийгээр нь гадагшаа
гаргах юм бэ. Энэ бүхнийг зоригтой шийдэх шаард­лагатай. Японд 1000 инженер, мэргэжилтэн
бэлтгэх чухал шийдвэр гарсан. Хичнээн ч жил нэгнийгээ хулгайч, идээч, уугаач гэж
цоллолоо. Гэсэн ч тэр хүмүүс нь гараад л ирдэг. УИХ нь хуулиа гаргаад, Засгийн газар
нь хөрөнгө мөнгөө шийдээд явах нь зүйтэй. УИХ-ын гишүүдийн тоо 76 байгаа нь олигархи
бүлэглэл, Засгийн газрынхаа мэдэлд орчих гээд байгаа тул УИХ-ын гишүүдийн тоог
99 бол­гоё гэдэг нь зөв сонсогдож байна. Дэлхий дээр 70 гаруйхан гишүүнтэй тэд­нээс
20 орчим нь Засгийн газрын сайд болчихдог улс манайхаас өөр алга.

-Тойрогтой гишүүд, намын жагсаалтаар
орж ирсэн гишүүдийн хоо­ронд ямар ялгаа байна вэ?

-Адилхан улс орныхоо төлөө ажиллах
ёстой. Гэтэл тойрогтой гишүүд 4.8 тэрбум төгрөгийг тойрог­тоо зарцуулж байна. Ингэх
нь буруу. Дараа нь сон­гууль болоход өөр хүн очиж өрсөлдөх боломжгүй болчихож байгаа
юм. Тэд их хэмжээний мөнгө босгож ирчихээд авлига өгч гарч ирнэ. Түүнийгээ дараа
нь төсвөөс нөхнө. Тийм болохоор бүх зүйл тэгээс эхлэх ёстой. Тэр хүн хууль эрхзүйн
мэдлэгээ, ард түмэнд хэрэгтэй хууль гаргах чадвараа тойргийн­хоо иргэдэд харуулах
учиртай. Түүнээс биш хөрөнгө мөнгө тарааж, барилга барьдаг нь Засгийн газар, яам,
тухайн барилгын компаниудын ажил. УИХ-ын гишүүд хуу­лиа боловсруулж, хөгж­лийн стратегиа
гаргах ёстой, гүйцээ. Нэг намаас 76 хүн нэр дэвшдэг. Нийт 38 тойргоос санал авч
ялсан нь УИХ-д ороод түүний дараа хэн хэдэн санал авснаараа жагсаал­таар орж ирэх
нь хамгийн шударга зарчим. Шударга зүйл рүү бид явахгүй бол эрүүгийн гэмт хэрэг,
хулгай хийсэн гээд хүн шийтгээд яах юм. Замын хөдөл­гөөний дүрэм зөрчлөө гээд жолооч
нарт арга хэмжээ аваад ч яадаг юм. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд нь хууль завхруулж,
өчнөөнөөр нь мөнгө зав­шиж байхад ард иргэддээ бид мянга хатуурхаад яах юм.

-Таны хувьд 1980-аад оны үеэс хүний
эрхийн төлөө ажиллаж, үгээ хэлсээр ирсэн. Өнөөдөр хүний эрхийн байдал Монголд ямар
байна вэ. Өөрчлөлтүүд гарч байна уу?

-Монгол Улсын хууль тогтоомж олон
улсын хэм­жээнд хүрч байна. Үндсэн хуулиас эхлээд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаг­лал,
Хүний эрх чөлөөний тухай олон улсын гэрээ хэлэлцээрүүдийг шингээ­сэн хууль гарсан.
Монгол Улс олон улсын Хүний эрхийн хууль тогтоом­жуудад нэгдэж байгаа. Хууль эрхзүйн
орчин гайгүй байгаа ч харам­салтай нь хүний эрхийг зөрчих явдал хавтгай байна. Хамгийн
түрүүнд ард түмэнтэй хамгийн ойр ажилладаг төрийн бай­гуул­лагууд хүний эрх зөрчиж
байгаа юм. Ард иргэдэд үйлчлэхдээ хүний эрхийг хохироох, чирэг­дүүлэх асуудал гарсаар
байна. Хадгаламж зээ­лийн хоршооны хохирог­чид 10 жил тэмцлээ. Нэгэнт төрийн буруутай
үйл ажиллагаа нь тогтоогд­чихсон нөхцөлд үүнийг нь шийдэх л хэрэгтэй. Мөн хууль
хяналтын байгуул­лагууд хүний эрхийг хавтгайруулан зөрчиж байна.

Хүнийг гэмт хэрэгт үндэс­лэлгүйгээр
татан оруулж хэлмэг­дүүлэх тэр бүү хэл урт хугацаанд хорих явдал байгаа. Хэргийг
бо­гино хугацаанд шалгаж шийдвэр­лэх ёстой. Ээдрээтэй хүнд ноцтой хэргүүд байдаг
нь үнэн боловч хэргийг шалгах явцдаа хүний эрхийг хатуу сахих шаардлагатай. Хууль
хяналтын байгууллага нь хүнийг хилсээр хариуцлага хүртэл хүлээлгэх асуудал гарч
байсан.

Өнөөдөр Монголын шоронд 3000 гаруй
хүн хүндэвтэр болон хөнгөн хэрэг үйлдсэн тул ял эдэлж байна. Ардчилсан нийгмийн
зарчмаар энэ хүмүүсийг заавал нийгмээс тусгаарлах шаардлага­гүй. Албан тушаал эрх
мэдлээ урвуулсан, мөнгө угаасан, хүний эд хөрөнгийг завшсан бол тэр мөнгийг нь төлүүлээд
энэ хүмүүсийг наранд гарах боломжийг олгох ёстой. Хохирогчид хохирлоо төлүүлэхийг
л хүссэн.

-Гадаадад амьдарч буй мон­гол иргэний
асуудал хүнд байна. Янз бүрийн золгүй байдлаар амиа алдах явдал их байгаа. Энэ тал
дээр анхаарал хандуулж байна уу?

-Гадаадад амьдарч буй ир­гэдийн эрх
зөрчигдөх, амь насаа алдах, цалин мөнгөө авч чадахгүй байгаа болон хөдөлмөр аюулгүй
байдлын улмаас осол гэмтэлд өртөх хар тамхи, биеэ үнэлэх зэрэг олон хэрэгт холбогдож
байна. Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хорооны зүгээс гадаадад амьдарч буй
иргэдийнхээ асуу­далд онцгойлон анхаарна. Гадаад харилцааны яам, консулын газруу­дын
хариуцлагыг эрс сайжруулна. Монгол иргэдийнхээ тавьж буй асуудалд шуурхай хандаж
шийд­вэрлэх үүрэг даалгавруудыг өгнө. Зарим улс орнуудын консулын газарт хууль зүйн
зөвлөгөө өгөхийг даалгана. АНУ-д Ганзориг гээд хуульч залуу нутаг нэгтнүүддээ хэрхэн
тусалж байсныг мэднэ. Энэ мэтчилэн гадаад орнуудад амьдардаг мэргэшсэн хуульчдыг
үүнд татан оролцуулах, үүнд төр ч гэсэн дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй. Шаардлагатай бол
Монголын Хууль зүйн яам холбогдох газрууд өмгөөлөл эрхзүйн туслалцаа үзүүлэх нээлттэй
утсыг ажиллуулах ёстой. Гадны аль ч улсаас Гадаад харилцааны яам руу утасдаад асуудлаа
шийдвэрлүүлэх, дэмжлэг авах, хамгаалалтад орох, консул, элчин сайдын яамнаас тэр
хүнд тусламж үзүүлэх боломж нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Цаашлаад энэ мэт­чилэн зоримог
алхмуудыг хийхээр төлөвлөж байна. Ардчил­лын хориннэгдүгээр зуунд хүний эрхийг зөрчиж,
улстөржсөн байр суури­наас хандаж огт болохгүй. Гадаадад ажиллаж, амьдарч буй иргэдийнхээ
эрх ашгийг хамгаалах, сонгуульд оролцуулах, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг боловсронгуй
болгох тал дээр санал авч эхэлсэн. Манай байнгын хорооны зүгээс томилогдсон групп
БНСУ-д ажиллах гэж байна. Энэ үеэр Сөүл, Пусанд очиж иргэд­тэйгээ уулзана. Ажлын
хүрээнд уулзахаас гадна сурч буй болон ажиллаж байгаа хүмүүстэйгээ жирийн иргэний
хувиар уулзах юм. Түүний дараа АНУ-д ажиллаж, амьдарч буй иргэдтэйгээ уулзана. Дараа
нь хууль боловсруулах чиглэлд тэдний саналыг оруулна.

-МАН-ын бүлгийнхэн “Шу­дарга ёс”
эвслийнхэн шударга ажиллаж чадахгүй байна гэсэн. Таны хувьд үүнд ямар хариулт өгөх
вэ?

-Өнөөдрийн байгаа хууль зүйн хүрээнд
“Шударга ёс” эвсэл хангалттай ажиллаж байна. Бид чөмгөө дундартал ажиллаж байгаа.
УИХ-ын хууль, тогтоомж хэдхэн хүн дээр явж байна шүү дээ. Н.Батцэрэг дарга зохих
хүрээнд ажиллаж л байгаа юм. Улс төр өөрөө эрх ашгийн зөрчилтэй, төвөгтэй байдаг.
Тэгэхээр идеалный эвсэл байхгүй нь мэдээж. Бид олон хуулиудаа хэлэлцүүлж чадахгүй,
учир дутагдалтай байгаа нь үнэн. Үүнд бид дүгнэлт хийж зарим зүйл дээр Засгийн газрыг
шахаж ажиллана. Засгийн газар нийгэмд шударга ёс тогтоох тал дээр муу ажиллаж байна.
Шаардлагатай бол огцруулах хүртэл арга хэмжээ авна гэдгээ хэлсэн. Бидний өргөн барьсан
хуулиуд дээр үл тоомсорлох асуудал гаргаж байгаа. Тийм ч учраас түүхэндээ анх удаа
дараагийн чуулганаар хэлэлцэх асуудлаа баталж чадахгүй завсарлалаа. Энэ нь парламентын
муу үзүүлэлт гэхээс илүү АН-д биеэ тоосон, хэт бардамнасан байдалд нь цочроо үзүүлэх
боломж гэж үзэж байна. АН-ынхан албан тушаалдаа эрдсэн байдалтай байгааг удаа дараа
хэлсэн. МАХН буюу МАН дангаараа шахуу эрх барьж байхад бид жигүүр байгуулж бид алдааг
нь хэлж байсан. АН-ынхан МАН засаг барьж байх үеийнх шиг л болчихоод байна даа.

-Өршөөлийн тухай хуулийг иргэд
хүлээсээр байна. Уг хууль юу болж байна вэ?

-Хуулийг өргөн барьсан тул хэлэлцэгдэнэ,
батлагдана. Өршөөлийн хуулиар хөнгөн буюу хүндэвтэр гэмт хэрэгт холбогдсон 3000
гаруй иргэн суллагдана. Энэ хүмүүсийг ажил хөдөлмөртэй болгох, уул уурхай, зам гэх
мэт бүтээн байгуулалтад оролцуулах ажлыг Засгийн газар холбогдох яамд зохион байгуулах
ёстой. Өршөөлийн тухай хуульд ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн хүн алж хүрээ талаагүй,
хүчирхийлэгч нарт үйлчлэхгүй. Хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийн ялаас нэг жил хасах
ч гэдэг юм уу тиймэрхүү заалтуудыг оруулах талаар хэлэлцэнэ. Өршөөлийн хуулиар бага
ч гэсэн итгэл, гэрэл гэгээг өгөхөөр зорьж байгаа. Өршөөлийн хуулийг хүлээж байгаа
хүмүүсийн нэг нь хохирогчид байна. Ялангуяа материаллаг хохирол үйлдсэн, хөрөнгө
мөнгөө залилуулсан хүмүүс уг хуульд хамрагдахын тулд хохирлыг төлөх ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг
өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард дагуул бологч нарын хамт Бурхан халдун ууланд төөрсөн.  Тэгэ­хэд Монгол Улс яаж  байлаа. Амтай болгон шаагиж, алба­тай болгон сандралдсан.
Бурхан халдун ууланд Ерөн­хий сайдыг дагаж 60 гаруй хүн  явсан байдаг. Олуулаа байсан  болохоор учиртай л даа. Нэг хоног ийнхүү төөрө­хөд
нь  хэвлэл мэдээллийн­хэн, төрийн байгууллагууд,   Онцгой байдал, цахим ертөн­цөөр нэг сандралдан
үймж эхлэв. Дараа нь сүр дуу­лиантайгаар нисдэг тэргээр очиж авсан.

Харин долоо хоногийн өмнө уулын спортын
ууган  гавьяат Л.Болдбаатар Алтай таван богдод
авирч байгаад осолдсон хэрэг гарлаа. Тэрээр энэ удаа охиноо дагуулж явжээ. Оргилоос
уруудах үед Л.Болдбаатар осолдож алга болсон гэсэн мэдээлэл бий. Охин нь цочролын
байдалтай байгаа бөгөөд болсон явдлын талаар хоёр хоногийн дараа л айлд очиж хэл
дуулгасан байдаг. Яг тэр мөчид юу болсон нь тодорхойгүй. Гэхдээ л Монгол Улсын нэг
иргэн осолдож. Магадгүй тэр тухайн үедээ амьд байсан ч байж болно. Гэхдээ түүнийг
олох итгэл алдарч байх тэр үед буюу өчигдөр цогцсыг нь олжээ. Тэрээр эцсийн мөч
хүртэл хэн нэгэн ирэхийг хүлээж амь өрсөн тэмцсэн байж болох. Гэхдээ л тэрээр уулнаас
унасан бол -40-50 хэмийн хүйтэнд долоо хоног тэсэх үү. Түүнийг алга болсонд харамсаж
хайж, эрж сурч, санаа тавьсан нь хэр олон билээ. Хэдийгээр уулчин Л.Болдбаатар Ерөнхий
сайд биш ч гэлээ Монгол Улсын иргэн. Бидний л адил гэр бүл, үр хүүхэдтэй, хүсэл
тэмүү­лэлтэй, амьдралд хайртай нэгэн байсан байж таараа. Уулын спорт  эрсдэлтэй, эр зориг шаардсан хатуужил бэрхшээлийг
туулдаг. Уулын спортод дурлагсад үхлийг хүсч ууланд авирдаггүй. Харин түүнийг сөрж,
аюултай ч бэрхийн ард даван туулж гарсныхаа дараа ялагч бол­дог. Түүнээс ууланд
авирагч эрхэм үхэхийг хүсээгүй гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Цагаа тулахаар хэн ч үхлийг
хүсдэг­гүй. Магадгүй тэрээр осол­доод амьд гарахын төлөө тэмцсэн байх. Тэр амьд
явах эрхтэй монгол хүн. Өнгөрсөн өдрүүдэд 
хэвлэлийнхэн, төрийн байгууллагууд, Мон­го­лын иргэд, Онцгой байдлын албаныхан
түүнийг эрж хайхад ямар хайнга хандав.  Яагаад
хурга алдсаны дайны тоосонгүй вэ. 

Өдийд Монголоор нэг шуугиан болж байх
ёстой биш билүү. Онцгойгийнхон нь уулчин байхгүй гээд уулын бэлийн айл хунараар
адууны мах каз эргүүлсэн шиг явсан биз гэж бодогдох юм. Эрэл яагаад удааширч байгаа
талаар асуухаар “Шуурга ихээр шуурч, цаг агаар хүнд байсан” гэж албаны хүн хэлсэн
байна лээ. Алга болоод бүтэн долоо хонож байхад араас нь очих хүн байхгүй, мөнгө
өгөхгүй бол явахгүй гээд сууж байгаа уулчдыг яахав.  Аврах хэрэг­сэлгүй Онцгой байдлынхан  Сэлэнгэд хүүхдээ тэврээд мөсөн дээр урсаад явсан
бүсгүйг нүдэн дээрээ орилуул­саар байгаад алддаг шигээ ууланд авирах багаж техник,
ууланд авирах мэргэ­жил чадал байхгүй гээд ингэтэл удав уу. Харсаар байж хоёрын
хоёр хүнийг аврах хэрэгсэлгүй гээд амь алдахад хүргэсэн бурууг хэн хүлээсэн юм.
Тэр харамсам түүх сургамж болоогүй гэж үү.

Онцгой байдлынхан хожимд­сон ч гэлээ
эрж хайсан л гэх. Юу олох юм. Хүн биш хөлдүүс л авчрах биз дээ. Угтаа бол хүн л
авчрах ёстой байв. Хэрэв уулчин Л.Болдбаатар осол болсны дараа амьд байсан бол хэн
нэгэн ирж аврахыг хүсч ямар их тэмцээ бол. Түүнд долоо хоног байтугай долоон минут
ч ямар урт хугацаа байсан бол. Улс гүрэн гэдэг бол Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, жирийн
иргэн алинд ч бай адилхан л хандах ёстой. Халтирч унаад л үхээ биз гэсэн хөндий
хүйтэн сэтгэлээр тэр нэгэн иргэнийхээ араас хэнэг ч үгүй хээв нэг тоом­жиргүй хандсан
хэрнээ, Ерөн­хий сайдыг алга болоход улс даяар хашгирч, сандран мэг­дэж  байсан. Н.Алтанхуягийг ууланд төөрөхөд эрж хайх
хэрэггүй байсан гэж хэлээд байгаа юм биш. Эрж хайх ёстой. Эрээд ч олсон. Н.Алтан­хуяг,
Л.Болдбаатар хоёр адилхан л мах цусанд төрсөн монгол хүн. Аав, ээжээс төрсөн, алаг
үр, амьд­ралын ханьтай.  Иргэнийхээ төлөө
зүтгэдэг, санаа тавьдаг  улсыг л төрт улс
гэхээс  Ерөнхий сайд төөрвөл албан байгууллагаа­раа
явдаг, улсаараа нэг санааширдаг, ерийн иргэн байвал хэн ч тоохгүй орхидог байж болох
уу.

Зүй нь Онцгой байдлын дарга нь хүртэл
өөрөө оччих­сон штаб байгуулаад хэв­лэ­лийнхэн шуугилдаж, төр засаг нь иргэнийхээ
төлөө санаа тавьж,  иргэд нь төр засгаа  иргэнийхээ төлөө юу ч хийхгүй байгааг шүүмжилж,
хэвлэлийнхэн ажлаа мэддэг­гүй төрийн байгууллагад ташуур өгч байх ёстойсон.  Бодит байдал харин эсрэгээ­рээ байна аа.

    Иргэнээ тоодоггүй, ийм байдлыг харахаар энэ
улсын иргэн байхаас ч айх шиг. Монгол төр иргэндээ ямар тоомжиргүй, хөндий хүйтэн,
ямар дээрэнгүй, басамжлан ханддагийн нэг жишээ уул­чинд тохиолдсон эмгэнэлт явдлаас
илхэн харагдлаа. Иргэндээ хахир хатуу ханддаг энэ байдал нэг биш удаа­гийнх.

Гадны хүний амь насыг бүрэлгэсэн гэх
хэрэгт анхан шатны шүүхээс нь 23 жилийн ял оноосон байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ ял сонсоод
байгаа бүсгүй  анхны өгсөн мэдүүл­гээ­сээ
буцаж, айдас түгшүү­рээсээ болж худал мэдүүлэг өсгөн гэсээр байхад нарийвч­лан шалгаж
болсон явдлыг хянахын оронд шууд л иргэ­нээ эхний ээлжинд буруутгаж орхисон. Гадаадын
иргэн монгол бүсгүйд хэрхэн ханд­саныг хэн ч мэдэхгүй. Нас барсан л бол тэр хүн
хохи­рогч гэсэн ойлголтоор асуу­далд хандсан юм шиг. 

Алга болсон уулчны хой­ноос ч  Онцгой байдлынхан онцгой шуурхай арга хэмжээ авсан
бол  амьд ч аваад ирэх боломж байсан ч юм
бил үү. 

Бас нэгэн жишээ. Т.Аятун­гаа гэх бүсгүй
харийн хүнтэй гэрлэж, түүнд  дарамтлуулж,
гэртээ ч орох эрхгүй  хүүхдээ орхиод ирэхдээ  охиноо эрж суран хэвлэлийнхэнд ханда­хад хэвлэл
мэдээлэл, хууль хяналтын байгууллага бүгд л түүнийг буруутгасан. Цахим ертөнцөөр
нэг түүнийг буруут­гасан үг өгүүлбэрүү­дээр дүүрсэн. “Харь эр дагаж явсан,  хохь нь” гэцгээсэн дээ.  Тэр байтугай гоо сайхан төрсөн нь ч түүний буруу
мэт  муулцгаасан. Монгол Улсын иргэн  хэрхэн зовсон бол бяцхан охин нь хүний нутагт
ээжээсээ хол яаж яваа бол гэж хэн ч санаа тавиагүй. Угтаа бол хүний газар үлдсэн
охин, охиноо санан бэтгэрэх Т.Аятунгаа арга тасрахдаа л олон нийтэд зовлонгоо тоочин
хэвлэлийн хурал зарласан биз.    Бидний өөрсдийгөө
дөвийлгөн  хэлэх дуртай “Монгол хүний уужуу,
цайлган, сайхан сэтгэл” хаачив. Иргэнээ гэх Монгол төр хаана байна. Бид цөө­хүүлээ.
Биесээ хайрлахгүй бол хэн биднийг хайрлах юм.

Монголын төрөөс асуу­маар байна. Монгол
хүн амьд явах эрхтэй юу. Монгол хүний амь үнэ цэнэтэй юу. Дэндүү хөшүүн хойрго,
иргэнээ өмөөрөх, хамгаалах  сэтгэл­гүй,  ийм төртэй улсад амьд явах баталгаа ингэхэд байна
уу. Төр төмөр нүүртэй гэж нэг хэсэг ярих болсон. Харин тэр  төр гэдэг чинь төмөр нүүрээ иргэндээ хатуурхахдаа
л гаргах юм даа.

Монгол Улсын гавьяат тамирчин, уулчин
Л.Болд­баатар энэ сарын 13-нд Таван Богдын Мал­чин ууланд авиралт хий­гээд бууж
явахдаа осолд­сон билээ. Өчигдөр Мон­голын уулчдын үндэсний холбооны тэргүүлэгчид
түүний гэр бүлийнхэнтэй уулзаж, албан ёсоор эмгэ­нэл илэрхийлсэн юм. Тэд “Бид өнгөрсөн
өдрүү­дэд хэвлэл мэдээллийн­хэнд ямар ч мэдээ өгөө­гүй. Яагаад гэвэл Л.Болд­баатарыг
амьд байгаа болов уу гэж горьдлого тээж байлаа. Нөхцөл байд­лыг хараад тэр горьд­лого
маань бага ба­гаар тасарлаа” хэмээц­гээж байлаа.

Монголын уулчдын үндэсний холбооны
за­рим тэргүүлэгч гишүүдтэй уулзаж ярилцсан юм. 
Мон­гол Улсын гавьяат тамирчин, уулчин Б.Ган­гаа­маа, уулын спортын ОУХМ
Д.Батжаргал нар тус холбооны тэргүүлэг­чид. 

Б.Гангаамаа: Чухам ямар үйл явдал болсон талаарх нарийн мэдээ­лэл байхгүй.
Түүн­тэй хамт явсан охин нь л бүхнийг хэлнэ шүү дээ. Бид, МУҮХ-ныхон МУҮХ-ны тэргүүлэгч
гишүүн, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Лувсандашийн Болдбаатар Таван Бог­дод өвлийн
авиралт хийгээд Малчин оргилоос бууж явахдаа халтирч хадан хясаа руу ниссэн гэсэн
мэдээллийг л утсаар авсан. Авсан энэ мэдээллээ л хэлэхээс өөр ярих мэдээ алга. Өнөөд­рийг
хүртэл тав хоногийн хугацаанд манай холбоо яагаад дуугүй байсан бэ гэхээр бид түүнийг
амьд байгаа эсэхийг нь мэдэх хүртлээ албан ёсны мэдээлэл өгөхгүй гэсэн байр суурь­тай
байсан юм. Бид тав хоног хүлээлээ.
Ингээд өнөөдөр бидний “Амьд байгаа
даа” гэсэн эцсийн горьдлого тасарлаа гэсэн үг л дээ. Туршла­гатай тамирчин учир
хаа нэгтээ амьд байгаа болов уу гэсэн горьд­лого тавиад байсан. Горьдлого маань
үндсэндээ байхгүй болсон болохоор ар гэрийнхэнтэй нь уулзаж, ярилцлаа.

-Л.Болдбаатарыг ийм ави­ралт хийснийг
буруутгах хүмүүс байна?

Б.Гангаамаа: -Ер нь уулчин хүн олон шинэ амжилтын төлөө явдаг шүү дээ.
Хүн гараагүй оргилд гарах, шинэ зам гаргах, өвөл, зуны авиралт хийх гээд уулын спорт
чинь өөрөө экстрим спорт. Тийм учраас аль болох шинэ соргог амжилтын төлөө явдаг.
Тэр амжилтын төлөө явж байгаад л энэ хүн ийм эрсдэлд орлоо. Энэ хүнийг буруутгах
ямар ч үндэслэл байхгүй. Тэр турш­ла­гатай уулчин, гавьяат тамирчин.

-Болсон явдлын талаар Б.Үүр­цайх
л бүхнийг хэлнэ. Гэх­дээ та бүхэн болсон хэрэг явд­лыг мэргэжлийн талаас нь харвал
юу анзаарагдаж байна вэ. Л.Болдбаатар охинтойгоо олсоор холбоотой явж байсан юм
болов уу. Тэгээд халтираад унахдаа олсоо тасалсан гэх хувилбарыг спортын хүрээний­хэн
их ярьж байна?

Б.Гангаамаа: -Бид үүнийг хийс­вэрээр, урлагаар ч юм уу, үзсэн харсан
киногоороо төсөөлөн ярьж болохгүй шүү дээ. Аливаа юмыг бодит байдал дээр тулгуурлаж,
барьж үзэж, харсан юмаа ярих ёстой. Энэ сарын 15-нд Б.Үүрцайх хамгийн эхний мэдээгээ
ээждээ дуулгасан. Ээждээ “Аав бид хоёр Малчин оргилд гарчихаад буцаж явсан. Аав
маш их баяртай байсан. Буцаж явахдаа халтирч унаад нисчихлээ” гэж хэлээд “Баян-Өлгий
аймгийн Онцгой байдлын хэлтэс рүү ослын талаар мэдэгдээрэй” гэсэн мэдээ өгөөд л
утас нь тасар­сан гэж байгаа юм. Бид энэ л мэдээг хэлнэ. Түүнээс биш хэн нь урдаа
хэн нь хойноо явсан, яаж явсныг бид хараагүй. Хараагүй учраас илүү мэдээлэл өгөх
боломжгүй.

-Ийм авиралт хийх тухайгаа та бүхэнд
хэдийд мэдэгдсэн юм бэ. Туршлагатай уулчин учир цаг агаарын байдлаас эхлүүлээд бүхнийг
урьдчилан судалсан л байж таарна.

Д.Батжаргал: -Энэ авиралтын­хаа талаар надад нэгдүгээр сарын 25-нд гэртээ
дуудаж хэлсэн. Надад цуг явах санал тавих гэж байсан болов уу гэхдээ тэрийг сайн
мэдэх­гүй байна. “Ийм өвлийн авиралт хийх гэж байгаа. Охин маань өчиг­дөр уржигдархан
л ирсэн. Би охин­тойгоо өвлийн авиралт хийхээр төлөвлөж байгаа. Үүнийгээ хэлэх гэсэн
юм” гэсэн. Ингээд бид хол­бооныхоо тухай ярилцаад тэдний­хээс гарсан. “Та тэгвэл
явахдаа хэлээрэй. Дутуу, хэрэгтэй юм бай­вал хэлээрэй” гэсэн чинь “Өө, юу байх вэ.
Цагаан сар өнгөрөөгөөд л явна. Дөхүүлж байгаад хэлнэ ээ” гээд дахиж надтай холбогдоогүй
юм. Энэ сарын 15-нд тэмцээн зохион байгуулаад зогсч байхад бидэнд осол болсон гэх
мэдээ ирсэн.

Бид их горьдож байсан. Тав хоног хүлээлээ.
Манай холбоог мэдээ мэдээлэл хийхгүй байсныг хүмүүс янз бүрээр л ярьсан байх. Бид
амьд байх болов уу гэж горьдож байсан. Горьдлого маань аргагүйн эрхэнд тасарсан
болохоор өнөөдөр гэр орныхонтой нь уулзлаа.

Б.Гангаамаа: -Сая гэрийнхэн­тэй нь уулзахад энэ авиралтаа гурван сарын
өмнөөс төлөвлөөд бэлдсэн байсан гэдгийг нь мэдлээ. Охин нь хоёр жил гэртээ ирээгүй,
Польшид амьдарч байгаад ирсэн юм билээ. Охинтойгоо авиралтын талаар эртнээс ярилцаж
төлөвлө­сөн юм билээ. Энэ бол төлөвлөгөөт авиралт байсан. Түүнээс биш гэнэ­тийн
сэтгэл хөдлөлөөр явсан юм биш. Гурван сарын өмнөөс бэлтгэлээ хангасан. Авиралтынхаа
тухай МУҮХ-нд хэлсэн. Манай холбооны ерөнхий нарийн бич­гийн даргад өвлийн авиралтынхаа
тухай албан ёсоор хэлсэн юм билээ. Тэр хүний хувьд өвлийн авиралт хийх нь бас нэг
амжилт нь байсан.

-Малчин оргил ямар онцлог­той юм
бэ. Тийм айхавтар цас мөстэй хэцүү уул уу?

Д.Батжаргал: -Зуны цагт ави­ра­хад их сайхан дүнхийсэн хар уул. Баруун,
зүүн хойд талаараа бага зэрэг цас, мөстэй. Хярлаад гараад явчихдаг. Урдаас нь доод
талын сул хадаараа гараад явчихдаг. Тийм замуудтай. Харин одоо бол цастай байгаа.
Хүнд, аваар осолтой уул биш. Хянгаар явж байгаад нурсан гэхээр хөвсгөр цас ч юм
уу, ямар нэгэн байдлаар осол гарах нөхцөл бүрдчихсэн байсан байх гэж бодож байна.

-Аль талаас нь дайрсан юм бол?

Д.Батжаргал: -Гардаг зүүн талаар нь явсан юм шиг байгаа юм. Тийм болохоор
бид тэр рүү л унасан болов уу гэж таамаглаж байгаа. Яг юу болсныг мэдэхгүй бусадтай
л адил таагаад сууж байна. Охиныг нь ирсний дараа л бодит зүйлийг мэдэж болно.

Б.Гангаамаа: -Таван Богд уулын хувьд өвлийн авиралт хийхэд ангал гэж
зүйл байхгүй. Би авирч үзсэн учраас мэднэ. Цас, мөс нь хатуурчихсан байгаа. Ангал
нь цасаар шуураад цас нь хатуураад хөлдчихсөн байдаг. Харин Хүйтний оргилын хувьд
зарим салхитай жилд мөстэй болчихдог. Малчин оргилын хувьд манайхан хяр, хөмсөг
гэж ярьдаг. Хөмсөг дамжиж явдаг. Тэр хөмсөг маш нарийхан. Хөмсөг дээгүүр дамжиж
явдаг. Зуны цагт тэр хөмсөг нь маш нарийхан байдаг. Өвөл цас орчихоор мэдэг­дэхгүй
бүр нарийхан болчихдог. Их осолтой. Тэр хөмсөг дээр л явж байгаад хальт үсэрчих­сэн
болов уу гэсэн таамаг л бидэнд байгаа. Харсан юм шиг ярих боломжгүй. Хальт үсрээд
унахдаа хясаа руу унасан гэж ярьж байгаа юм чинь мөсөн гол талынхаа хад асгатай
хясаа руу ниссэн болов уу гэсэн ийм л таамагтай байгаа. Оргилын хойд тал нь тэр
чигээрээ цас, мөстэй байдаг. Зун хойд талаараа цас, мөсөөр хучигдсан, урд талаараа
хад асгатай уул. Одоо бол битүү цастай байгаа.

-Уулчин Л.Болдбаатарыг хүмүүс
“Уулын” Болдбаатар гэдэг. Түүнийг уулын спортын аль ч төрөлд туршлага арвинтай гэцгээдэг?

Б.Гангаамаа: -Л.Болдбаатар гавьяатын хувьд туршлагатай гэвэл туршлагатай.
Өндөр уулын ч бай, хадны ч бай арвин их туршлага хуримтлуулсан уулчин шүү дээ. Бид
өнөөдөр ингэж ярьж байгаа байхгүй юу, “Хэр баргийн юманд явчихаар хүн биш. Тийм
ч амархан өнгөрчихдөг хүн биш” гэж. Бид ингэж үзсэн учраас тав хоногийн турш горьдож
байгаа нь тэр шүү дээ. Ямар нэгэн байдлаар гэмтэж бэртээд нэг хэсэг ухаан алдаад
босч ирээд яаж ийгээд амиа аргалаад байж байгаа ч юм билүү гэсэн горьдлогыг зөндөө
тээлээ. Таван Богдод цаг агаар маш хүйтэн гэсэн болохоор ингээд горьдлого тасарлаа
гэж үзэж байгаа юм.

Д.Батжаргал: -Намайг 1984 онд хаданд авиралтаар хичээллэх гээд очиход
л Болдоо ах авирдаг байсан. Миний дээд үеийн уулчин гэсэн үг л дээ. Ид шижигнэсэн,
туршлагатай мундаг тамирчин. Тэмцээн уралдаанд дандаа эхний байруудыг эзэлнэ. Тийм
л хүн байсан. Түүнээс хойш тэр хүнтэй хамт олон авиралтад хамт явж байсан. Олон
амжилтыг нь мэднэ. Гадаад дотоодын олон ууланд амжилттай авирсан уулчин. Хамгийн
сүүлд өнгөрсөн аравду­гаар сарын 15-нд Отгонтэнгэрт хамт авирсан юм.

Өөрийнхөө төлөвлөсөн ажлаа гүйцээх
гээд явсан. Оргилд гарчихаад баяртай явж байгаад осолдчихлоо. Уулчдын түүхэнд ууланд
гарч байгаад биш бууж явахдаа осолдсон тохиолдол их байдаг. Буух үед хүний бие сульдчихсан,
ядарчихсан бүх юм давхцсан байдаг. Дээр нь сэтгэл нь хөөрчихсөн байдаг. Туршлагатай
уулчид бол тэр бүхнээ дарж чаддаг.

-Л.Болдбаатар гавьяатыг мэдэх хүмүүс
их өвөрмөц сэтгэлгээтэй, аливаад үргэлж мэргэжлийн талаас ханддаг гэдэг юм билээ?

Д.Батжаргал: -Чадварлаг, ур чадвартай. Хийх гэснээ хийчихдэг зантай
хүн байсан.

Б.Гангаамаа: -Юмыг хийх гэж оролддог. Оролдлоготой, хичээл зүтгэл ихтэй.
Хөдөлмөрлөдөг тийм хүн байсан.

Д.Батжаргал: -Тийм ч учраас амжилт дагуулдаг. Их өвөрмөц хүн. Цөөхөн
хүнтэй багаар дайралт хийдэг онцлогтой байсан. Арав, хориулаа авиралт хийхийг үздэггүй.

Б.Гангаамаа: -Амжилт, эрсдлийг маш сайн тооцдог. Уулын мэргэжлийн хүмүүсийн
зан л даа. Сонирхогч биш мэргэжлийн түвшний хүмүүс цөөн хүнтэй хамт авирдаг гэсэн
юм.

Л.Болдбаатар гавьяатын ойр дотнын
хүмүүсийн нэг, МУҮХ-ны тэргүүлэгч, уулын спортын ОУХМ Г.Бат-Оронготой утсаар холбогд­сон
юм. Тэрээр “Л.Болдбаатар маань хүнийхээ хувьд сайхан хүн. Хэнтэй ч найртай. Үеийнхэнтэйгээ
ах аа, эгчээ болно. Залууст зааж сургаж зөвлөнө. Ёстой нэг уулчин хүн л ийм байдаг
болов уу гэмээр сайхан, жинхэнэ гүндүүгүй монгол эр хүн. Бид хар нялх байхаасаа
хамт тоглож өссөн. Уулчин болц­гоогоод ч хамт байлаа. Үнэндээ би түүнийг амиа алдсан
гэдэгт нэг л итгэж өгөхгүй байгаа. Ингэж яримааргүй байна. Итгэхгүй байна. Байгальд
яасан их хайртай, бай­галь­тайгаа ямар сайхан харьцдаг хүн гээч. Тийм болохоор байгаль
нь ивээгээд амьд байгаа даа гэж итгэсээр л байгаа” хэмээсэн юм.

Л.Болдбаатар 1960 онд Улаан­баатар
хотод төрсөн юм байна.

Баян-Өлгий аймгийн Онцгой байдлын
хэлтсийн дарга, дэд хурандаа Б.Энхжаргалтай өчигдөр 16 цагийн үед утсаар холбогдож
дараахь мэдээллийг авсан юм.

-Эрлийн багийнхнаас хамгийн сүүлд
ямар мэдээ хүлээж аваад байна вэ?

-12 цагийн үеийн эрлийн багийг ахалж
буй онцгой байдлын хошууч Бауржаны өгсөн мэдээгээр уулын спортын мастер Х.Агваанданзан,
Б.Баасанжав, Онцгой байдлын хэлтсийн салаан захирагч дэслэгч З.Азат, Хилийн цэргийн
ахлах ахлагч Д.Болд, Л.Болдбаатарын охин Б.Үүрцайх гэсэн таван хүний бүрэлдэхүүнтэй
баг уулчдын отогт хүрчихээд байна гэсэн мэдээ ирүүлсэн.

-Цаг агаарын байдал хэр байгаа
гэнэ вэ?

-Цаг агаар гайгүй, цаг уураас хүйтний
эрч бага зэрэг суларч байна гэсэн мэдээ өгсөн. Одоогоор салхи, шуургагүй тогтуун
байна гэсэн.

Болж буй үйл явдалтай холбог­дуулан
зарим мэдээллийн хэрэг­сэл ташаа зүйл бичиж байна. Бодит зүйлийг ард түмэнд хүргээ­рэй
гэж энэ дашрамд хэлье. Мэ­дээл­лийн хэрэгслийнхэн тав арван ми­нутын зайтай залгаад
“Одоо яаж бай­на” гэж асууж лав­лаж байна. Бид эрлийн багийнх­наас цаг тутам мэ­дээ
хүлээж авч чадахгүй байгаа учир сэтгүүлчдэд хандан ажилд маань хүндрэл учруулахгүй
байхыг хүсч байна.

Өчигдөр салхи шуургатай, цаг агаарын
байдал хүнд байсан учир ажиллагаа эхлүүлэх боломжгүй байсан. Өмнөх өдрүүдэд Малчин
ууланд байрлах боломжгүй маш хүйтэн байсан. Ингээд өнөөдөр цаг агаарын байдал гайгүй
байгаа учир эрлийн багийнхан эрэн хайх ажиллагаагаа эхлүүлээд байгаа гэдгийг л зөвөөр
ойлгуулах хэрэгтэй юм.

-Нийтдээ 44 хүний бүрэлдэ­хүүнтэй
баг ажиллаж байгаа гэсэн. Нутгийн иргэд хүртэл туслахаар очоод байгаа юм уу?

-Нутгийн иргэдийг аврагч, уулч­дад
туслуулж, газарчлуулахаар гаргаад байна. 44 хүнээс тав нь дээш гараад үлдсэн бүрэлдэхүүн
нь бэлэн байдалд ажиллаж байгаа. Эхэлж гарсан багийнхан ууланд хүрээд холбоо бариад
нэмж хүч хэрэгтэй гэвэл гарахад бэлэн хүлээж байгаа гэсэн үг.  Эхний багийнхан хичнээн хүн хэрэгтэй, ямар багаж
хэрэгсэл шаардлагатай байгаагаа дуулгавал шууд гарахад бэлэн. Үүнийг хүмүүс буруу
ташаа ойлгоод байх шиг байна. Эрлийн баг цаг агаарын нөхцөл байдалд тулгуурлан төлөвлөгөө
боловсруу­лан ажиллаж байгаа ба аюулгүй байдлаа хангаж ажиллах талаар шийдвэр авч
ажиллаж байна.

-Б.Үүрцайхын биеийн байдал ямархуу
байгаа вэ?

-Эрлийн багийн бүрэлдэхүүнд хоёр эмч
ажиллаж байгаа. Эрлийн багийн өгсөн мэдээгээр Б.Үүр­цайхын биеийн байдал сайн байгаа.

-Нисдэг тэрэг гаргах талаар яригджээ.
Цаг агаар тааруу, салхитай байгаа учир харзнаж байгаа гэсэн үү?

-Нисдэг тэрэг гаргах талаар одоогоор
яриагүй. Эхний ээлжинд охиноор нь авиралт хийсэн газрыг заалгаж  аврагч, уулчид эрлийн ажил явуулахаар ажиллаж
байна гэсэн юм.

Манай сонины дугаар шилжих мөчид
дэд хурандаа Б.Энхжар­галтай дахин холбог­доход тэрээр эрлийн багийнхан Л.Болдбаа­тарын
цогцсыг олсон тухай дуул­гаад цогцсыг зөөвөр­лө­хөөр ослын газар руу нэмэлт хүч
гаргахаар болсон гэлээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Нүүрсний салбарын хө­рөнгө оруулагчдыг
шийд­вэр гаргагчидтай уулзаж хэлэлцүүлэг өрнүүлэх боломж олгодог “Coal
Mongolia-2014” чуулга уулзалт өчигдөр SS Convention center-т эхэллээ. Нүүрснээс
олдог мөнгө 45 хувиар багассан таагүй үед болж буй нүүрс­ний чуулга уулзал­тын үеэр
илтгэгчид “Сoal Mongolia”-гийн индрээс харин ч өөдрөг гэгээлэг өнгө аястай үгс унагац­гаав.

Ирэх жилүүдэд нүүрс моодноос гарахгүй,
үнэ нь өснө, хятадууд монгол нүүрсийг сонирхож бай­гаа, нүүрсээ үнэд оруулах төслүүдийг
хэрэгжүүлж эхэлсэн гэх мэт бүтээлч яриа хөөрөө энэ өдрийн хуралдааны нэг гол өнгө
байлаа.

ТӨРИЙНХӨН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧДАД
ЭЕРЭГ ОРЧИН АМЛАВ

Чуулганыг Ерөнхий сайд нээж, үдээс
өмнөх хуралдаанд нь  Уул уур­хайн сайд дэдтэйгээ,
Сан­гийн сайд, Гадаад харилцааны сайд, Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд зэрэг төрийнхөн
илтгэл тавьснаас хара­хад итгэл нь алдар­чи­хаад байгаа хөрөнгө оруулагчдыг татах
тал дээр Засгийн газар нэлээд анхаарч байгаа нь илт. Гүйцэтгэтгэх засаг­лалынхны
илтгэлүүдэд  тэгнэ, ингэнэ, тэгэх гэж байгаа
гэсэн лоозон маягийн сунжруу уйтгар­тай өгүүлбэрүүд давам­гайлсан ч Монголын Зас­гийн
газар өөр бодлого барих нь гэсэн итгэл төрө­хөөр үгс ч цөөнгүй сонсогдсон.
Сангийн
сайд  Ч.Улаан  гэхэд л гол татваруудыг одоогийнхоос нэмэхгүй,
татвар төлөгчдөөс гардаг илүү зардлуудыг багасгана, жилийн борлуулалтын орлого нь
1.5 тэрбум хүртэл өссөн зарим компа­нийн төлсөн аж ахуйн нэг­жийн орлогын албан
татварын 90 хувийг буцаан олгоно гэх мэт чихэнд чимэгтэй мэдээллийг хөрөн­гө оруулагчдад
дуулгалаа. Энэ жил нүүрсний салбараас  хагас
их наяд төгрөгийн орлого төвлөрүүлэхээр тооцжээ. Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайд
О.Чулуунбат “Нүүрсээ Хятадад нийлүүлдэг манай улсын гол  өрсөлдөгч болох Австрали, Канад, ОХУ, АНУ-ын экспорт
өнгөр­сөн хоёр жил тас­ралт­гүй өссөн, ганцхан Монголын нийлүүлсэн нүүрсний хэмжээ
л жил дарааллан унасан. Нүүрсний сал­барын экспор­тод эзлэх хувийн жин 2011 онд
47 хувь байснаас 26 хувь болтлоо буурсан нь эдийн засгийн өсөлтийн хурдыг сааруулах
нэг шалтгаан болж байна” хэмээн онцлов. Дэд сайд “Эрдэнэс Таван­толгой” “Чалко”-тай
бага үнээр гэрээ байгуулсан нь бусад компа­ниудын борлуулалтын үнэд сөр­гөөр нөлөөлснийг
хөрөнгө оруу­лагч­­даас нуусангүй. Хувийн хэвш­лийн ажилд төр оролцож удааш­руулдгийг
ч хэлж байлаа. Таван­толгойн орд дээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудыг  нэгт­гэж төр, хувийнхны хамтарсан нүүрсний экспортын
худалдаа хариуцсан аж ахуйн нэгж бай­гуу­лах санаа содон сонсогдов. Дэд сайд “Хаврын
чуулганаар төмөр замын царигийн асуудлыг шийд­вэрлэж, Тавантолгой-Гашуун сухай­тын
төмөр замын барилгын ажлыг эрчимжүүлнэ. Боомтын төмөр замыг 2014 оны гуравдугаар
улиралд багтаан ашиглалтанд оруулахаар ажиллаж байгаа” гэж ярьж байв. Уул уурхайн
дэд сайд О.Эрдэнэбулганы  илтгэлээс “Орон
нутгийн шинж чанартай татварын нэр төрлийн тоог цөөрүүлэхээр ажиллаж байгаа. Хилийн
боомтуу­дын нэвтрэх чадварыг сайжруулж, олон улсын статустай болгох бод­ло­го барьж
байна. Гашуунсухайт-Ганцмод, Шивээхүрэн-Сэхээ, Бичигт-Зүүн хатавч, Ханги-Мандал,
Ярант (Булган)-Такашикен боом­тыг үүнд хамруулна” гэсэн үг анхаа­рал татав. Ерөнхий
сайд, Уул уурхайн сайд, Гадаад харилцааны сайд гээд гүйцэтгэх засаглалыг төлөөлсөн
хүн бүрийн амнаас бид хөрөнгө оруулалтын орчныг таатай болгох талд зөндөө ажил хийсэн,
дахиад ч хийнэ гэсэн агуулгатай үгс унаж байв. Харин Монгол нүүрс ассо­циацийн Т.Наран
тийм ч өөдрөг зүйл ярьсан­гүй. Түүний үзэж байгаагаар манай улс энэ жил экспортлохоор
төлөвлөсөн 32 сая тонн нүүрсээ зарж чадахгүй гэнэ. Өмнө нь 14 компани нүүрс олборлож
байсан бол одоо 5-6 компани л экспортолж байгаа аж. Хамгийн сайн чанарын нүүрсний
үнэ гэхэд л 40 ам.дол­лараас дээш гарахаа больсон гэж компанийн төлөөллүүд ярьж
байв.

ЯМАР
ЦАРИГ СОНГОХОО ЦАГ АЛДАЛГҮЙ ШИЙДЭХИЙГ ТӨРӨӨС ХҮСЭВ

Нүүрсээ
хямд тээвэрлэж овоо мөнгө олохын тулд төмөр зам хэрэгтэй гэдэг. Гэтэл төр царигийн
асууд­лаа өнөө хэр шийдээгүй байгаа. “Coal Mongolia”-гийн ан­хаар­­лаа хандуулсан
төмөр зам нэг том өнцөг нь байлаа. Өчигдрийн хуралдааны үеэр Төмөр замын инженерүүдийн
холбооны ерөн­хий­лөгч Л.Пүрэв­баа­тар яг энэ сэдвийг хөндөв. Тэрээр “Нүүрсний
аж үйлдвэрлэ­лийг хөгжүүлэх тээ­вэр ложистикийн асуудлууд” гэсэн сэдвээр илтгэл
бэлджээ. “Монгол улс дэлхийд байдаг 48 далайд гарцгүй орнуудын нэг.  Оксфордын профес­сор далайн эрэгтэй бол та дэлхийд
үйлчилнэ, далайд гарцгүй бол та хөршүүддээ үйлчилнэ гэж хэлсэн байдаг” гэсэн үгээр
яриагаа эхэл­сэн илтгэгч “Өнөөгийн төр засгийн бодлого, үйл ажиллагаа төмөр замын
онцлог, ачаа тээв­рийн чиглэл, тоо хэмжээг хайхрал­гүй олон талт байдал гэсэн хэ­нээрх­­лээр
хөгжлийн зүй тогтлыг нь алдагдуулсан. Зам харилцаа нь дипломат харилцаанаас тогтвор­той,
түүгээр худалдаа, бизнес, эдийн засгийн харилцаа хэрэгждэг гэдгийг анзаараагүй.
Мөнхийн хөршүүд маань өөр царигтай гэд­гийг мэдээгүй, түүнийг шийдэх арга замаа
олоогүй. Хятадын төмөр зам ба тээврийн асуудал хариуцсан төрийн байгууллагатай гэрээ
хэл­цэл байхгүй” гэж төрийг шүүмжлэв.

Цариг дээр
цаг алдалгүй шийд­вэр гаргах ёстой гэсэн санааг түүнээс гадна хувийн хэвшлийн нүүрсний
компанийн төлөөллүүд ч хэлж байсан юм. “Гашуун сухайт, Шивээхүрэн боомтуудын албан
ёсны цагийн хуваарь өдрийн 8-19 цагийн хооронд байгаа нь нүүрс­ний тээвэр ачаалал
ихтэй үед  багадаж байна. Нүүрс тээвэрлэ­сэн
нэг машин хилээр нэвтрэн өнгөрө­хөд ойролцоогоор дөрвөн цаг болдог. Төмөр зам барих
асуудал удаашралтай байгаа” гэж  дэд сайд
О.Чулуунбат ярьж байлаа.  

МОНГОЛ
НҮҮРС ХЭЗЭЭ Ч МООДНООС ГАРАХГҮЙ, ГЭХДЭЭ…

Энэ өдрийн
илтгэлүүдээс хам­гийн бодитой дүгнэлт, саналуудтай, хөрөнгө оруулагчдын анхаарал
тавьж сонссон илтгэлийг Монголын уул уурхайн корпорацийн гүйцэт­гэх захирал Г.Батцэнгэл
тавив.Энэ эрхмийг нүүрсний салбарт ажилла­даг хувийн хэвшлийн том компани болох
“Энержи ресурс”-ийн гүйцэт­гэх захирал гэдгээр нь монголчууд андахгүй. Түүний илтгэл
“Мон­голын нүүрсний салбарын өнөө­гийн нөхцөл байдал, тулгарч буй бэрхшээл ба шийдэх
боломж” гэсэн сэдэвтэй байв. Манай гол өрсөл­дөгч  Австралиас гадна Хятад руу нүүрсээ нийлүүлэх сонирхолтой
шинэ улсууд гарч ирж байгаа аж. ОХУ, Индонез, Мозам­бик зэрэг шинэ тоглогчдоос гадна
Хойд Америк, Африкаас ч Хятад руу нийлүүлэх нүүрсний нийлүү­лэлт нэмэгдсэн гэнэ.
Өнгөрсөн жил Австрали, Хойд Америк, Орос илүү их хэмжээ­гээр нүүрсээ зарж чадсан
байна.  Гэхдээ Хятад гэдэг том зах зээлд нүүрс
хэзээд моодноос гарах­гүй гэдгийг тэр хэд хэдэн баримтаар нотлов. Коксжих нүүр­сийг
хэрэглэ­дэг ширэм үйлдвэрлэл өнгөрсөн жил гэхэд л Хятадад есөн хувиар өсчихөж. Зах
зээл нь таагүй байсан ч гэлээ коксжих нүүрсний импорт нь 75 сая тонн давж рекорд
тогтоосон аж. Энэ жил гурван хувийн өсөлт­тэй байх прогноз гарчээ. Одоогоор нүүрсний  үнэ сайн биш байгааг ч тэр нуусангүй. Коксжих
нүүрсний үнэ ер нь унасан учраас  Хятадын
ган үйлдвэрлэгчид далайгаар тээ­вэрлэсэн, хямд өртөг­тэй нүүрсийг шууд худалдаж
авахыг илүүд үзэх болжээ. Мон­голоос тээвэрлэдэг нүүрсний үнэ далайгаар тээвэрлэ­сэн
нүүрснийх­тэй өрсөлдөхөөр байхгүй л бол зах зээлээс шахаг­дах хандлагатай байгааг
ч тэрээр онцолсон. Түүний илтгэлээс анзаа­рахад нүүрсээ боловсруулж байж Хятад гэдэг
том зах зээл дээр гайгүй тоглогч байх боломж бүрдэх нь. Нүүрсээ түүхий­гээр нь гаргаж
байгаа тохиолдолд аль гайгүй гэснээ сорчилж олбор­лодог гэнэ. Боловсруулаад эхэлбэл
харин ийм  явдал гарахгүй аж. Олон давхар­гын
нүүрсийг оновч­той хольж, нэг стандарт бүтээг­дэхүүн гаргах, нөөцийг сорчилж ашиглахгүй
байх гэсэн санал нь содон сонсогдсон. Тэр бусад илт­гэг­чидтэй адил боом­тын төмөр
замыг богино хугацаанд ашиглал­тад оруулж, Хятадын төмөр замын сүлжээнд шууд гарц­тай
болох саналыг хэлж байлаа. Тавантол­гой-Гашуунсухайтын тө­мөр замыг ашиглалтанд
оруул­маар байна, царигийг эцэслэж шийдэх хэрэгтэй гэсэн үгсийг ч онцолно лээ. Бохайн
тэнгисийн эрэг орчмын бүсээр дамжин далайд гарцтай болох чиглэлд  яриа хэлэлцээр өрнүүлэх саналыг ч төрийнхөнд уламжлав.

ЭНЭ
ЖИЛ КОКСЖИХ  НҮҮРСНИЙ ҮНЭ ӨСНӨ ГЭВ

Дэлхийн
нүүрсний зах зээл ирэх  онд ямар байх, тэр
нь Мон­голд ямар нөлөө үзүүлэх талаар дэлхийн хамгийн том хувийн хэвш­лийн нүүрсний
компани “Пийбоди энержи”-гийн Кристофер Хагедорн чуулганд оролцогчдод сонирхуу­лав.
Тэр “Пийбоди энержи”-гийн Худалдаа болон Азийн бүс хариуц­сан ерөнхийлөгч нь юм
байна. Дэлхийн нүүрсний эрэлтийн өсөл­тийн 80 хувь нь Хятад, Энэтхэгт  байгаа учраас Монгол дэлхийн коксжих нүүрсний  экспортод гол­лох тоглогчийн нэгээр тодрох бо­ломж­той
гэнэ. БНХАУ, Энэтхэгийн нүүрсний импорт 2016 он гэхэд 100 сая тонноор нэмэгдэх төлөвтэй
байгаа аж. Зардлын өсөлт, дотоо­дын бүтээгдэхүүний чанар муудсан нь Хятадын импортыг
нэмэгдүү­лэхэд нөлөөлжээ. Коксжих нүүрс­ний үнийг унагасан далайгаар тээвэр­лэж
буй их нүүрс ирэх жил ч нэмэг­дэх гэнэ. Гэхдээ зарим улсын шинэ төслүүд удааширч,
өртөг өндөртэй уурхайнууд хаагдсанаар энэ онд 
эрэлт нь нийлүүлэлтээ давах тө­лөв­тэй байгаа гэж доктор  Кристо­фер Хагедорн ярив. Хятад улс ашиг багатай
уурхайнуудаа хааж байгаа гэнэ. Эрэлт ихсэ­хээр үнэ өснө гэсэн эерэг  таамгийг тэр хэлж байлаа. “Пийбоди энержи”-гийн
илтгэгч нүүрсний зах зээлд голлох байр суурьтай байя гэвэл нүүрс, химийн болон шатдаг
зана­рын үйлдвэрийг хөгжүүлэх хэрэг­тэй гэсэн зөвлөгөөг манайханд өгөв.

НҮҮРСНЭЭС
ШАТАХУУН ГАРГАХ ИЙМ ТӨСЛҮҮД ХЭРЭГЖЭЭД ЭХЭЛЖЭЭ

 Чуулганд оролцогчид үдээс хойшхи хуралдаанаараар
нүүрс, занарыг  гүн боловсруулах үйлдвэ­рүүдэд
анхаарлаа хандуулцгаав. Ийм үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх бо­лом­жийн талаар хэлэлцүүлэг
өрнүүлсэн юм. Нүүрснээс шата­хуун гаргах төсөл гэхэд л хоёрыг танилцууллаа. “М-Си-Эс
энержи” ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Т.Мөнх­төр Багануур энержи корпорацийн CTL төслийн
танилцуулгыг хийв. “М-Си-Эс” Солонгосын “Поско”-той хамтарч нүүрснээс шатахуун,
бай­галийн хий үйлдвэрлэх төслийг хэрэгжүүлээд эхэлжээ. Тэд FT гэдэг технологи сонгожээ.
ТЭЗҮ нь дууссан гэнэ. Инженеринг барилга угсралтын ажлыг гүйцэтгэх компа­ниуд нь
тодорхой болчихож. Кана­дын HATCH, Хятадын HQCEC, “Поско и энд си”, “M Cи Эс интэр­нэшнл”
компаниуд хамтрах юм байна. Үйлдвэр ашиглалтад орсноор жилд 2-3 сая тонн дизель
түлш, 0.6-1.4 сая тонн автобен­зин,100 мянган тонн хийн түлш үйлдвэрлэх нь. Үйлдвэрлэх
хийн түлш нь гэхэд л нийслэлийн гэр хорооллын тэн хагасыг хангах аж.  Тэгэхээр агаарын бохирдлын асуудал нэгмөсөн шийдэгдэнэ
гэж тэрээр ярьж байлаа.

Дараагийн
төслийн танил­цуулгыг “Монголын алт” компанийн төслийн удирдагч Ж.Золжаргал хийсэн
юм. Адуунчулууны цахил­гаан станц, бензиний үйлдвэрийн төсөл хэрэгжээд эхэлжээ.
Одоо­гоор эдний компани 1.5 тэрбум ам.дол­ларын бүтээн байгуулалтын төсөл хэрэгжүүлж
байгаа аж. Цементийн үйлдвэр нь энэ оноос ажиллаж эхлэх бол Цагаан сувар­гын зэсийн
төсөл 2016 онд хэрэг­жиж дуусах бололтой. Тэд нүүрсээ олборлож  зарахаас илүү боловс­руулж ахиу үнээр борлуулах
чигийг барьж эхэлсэн гэнэ. Нүүрсээ боловс­руулаад эхэлсэн компаниу­дад үнийн огцом
бууралт эрсдэл бол­доггүй учраас нүүрс, химийн сал­бар руу орсон гэж онцолж байв.
Хэрвээ энэ янзаараа гаднаас нефтиэ аваад байвал Монгол 2020 он гэхэд 4-5 тэрбум
ам.доллараар шатахуу­ны хэрэгцээгээ хангана гэсэн судалгааны дүнг тэрээр сонирхуул­сан.
Дорнод аймагт барихаар төлөвлөсөн энэ үйлдвэр Орос, Хятадын хилд ойрхон учраас гадаг­шаа
зарж ч болох гэнэ. Үйлд­вэр ажиллаж эхлэнгүүтээ жилд 400 мянган тонн бензин үйлдвэрлэх  юм байна. Үйлдвэрийн дэргэд 300 MBт чадалтай цахилгаан
станц барихаар төлөвлөжээ. Нийт хөрөн­гө оруулалт нь 2.7 тэрбум доллар аж. Хөрөнгө
оруулалтаа зургаан жилийн дотор нөхөх тоо­цоо гарчээ. Одоогоор урьдчилсан зураг
төс­лийг нь Америкийн “Флоур” ком­паниар хийлгэжээ. Үндсэн зураг төслөө удахгүй
эхлэх гэнэ.

ЗАНАРААС
ГАРГАЖ АВСАН ГАЗРЫН ТОСЫГ ЭКСПОРТОЛЖ МӨНГӨ ОЛОХ БОЛОМЖТОЙ

Чуулганд
оролцогчид  үдээс хойшхи хуралдаанаар занарын
талаар хоёр ч илтгэл  сонсов. Монголын шатдаг
занарын ассо­циа­цийн гүйцэтгэх захирал               Ч.Хаш­­чулуун Америкаас эхлээд дэлхий  даяараа анхаарч, ашиг олж эхлээд байгаа занар
Мон­голын эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэхийг ярьсан бол “Жени ойл шэйл Монголиа”
компанийн гүйцэт­гэх захирал Ц.Ганцог шатдаг зана­рыг ашиглах боломжийг онцолсон
юм. “Жени ойл шэйл Монголиа” нь Нью-Иоркийн Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй Америкийн
“Жени энержи”-гийн охин компани аж. Ц.Ганцог “Эртний  цэнгэг уст нуурын замаг, ургамал амьтны үлдэгдлийг
агуулсан чулуулгийг шатдаг занар гээд байгаа юм. Газрын доор илүү гүнд байгаа нь
газрын гүний дулааны нөлөөгөөр газрын тос, байгалийн хий болж хувирдаг” гэсэн үгээр
илтгэлээ  эхэллээ. Гүнд биш арай дээгүүр байгаа
чулуулаг нь шатдаг занар гэнэ. Газрын тосны нөөц багатай улсуу­дад шатдаг занарын
нөөц их бай­даг юм байна. Манайх шатдаг занарын нөөцөөрөө Америк, Израйль, Иорданы
адил дэлхийн анхааралд байдаг гэнэ. Занарын нөөцтэй байж магадгүй гэж таамаг­ласан
газруудын 19 хувийг нь тандахад л 800 тэрбум тонн нөөц­тэй гэсэн тоо гарчээ. Шатдаг
зана­рыг газрын гүнд жилийн хугацаанд зугуухан 300 орчим градуст халаах маягаар
газрын тос гаргаж авах юм байна. Шатдаг занарыг ийм мая­гаар газар доор хагас боловс­руулахад
газар хонхойдог гэсэн яриаг Ц.Ганцог үгүйсгэж байлаа. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас
хойш буюу 1940-1960 он хүртэл зана­раасаа шатахуун гар­гаж хэрэглэ­сэн Швейдийн
тухайн үед занарын олборлолт явагдаж байсан газрын зургийг тэрээр сонирхуулсан юм.
Олборлолт яваг­даж байсан газарт өтгөн ой, битүү өвс ногоо  ургажээ. Шведүүд зана­раа дөрвөн сарын турш
400 градус халааж байж гаргаж авдаг байсан гэнэ. Шатдаг занар олборлох тех­нологи
тэр үеэс хойш үсрэнгүй хөгжсөнийг ч илтгэгч тодорхой жишээгээр тайлбарлаж байв.
Шатдаг занарыг олборлоход хөрс хуулахгүй, үйлдвэрлэсэн хийгээ буцаагаад ашиглана,
эрчим хүчийг зөвхөн занарыг халаахад хэрэглэнэ, Монголын занараас гаргаж авах газрын
тос бусад улсынхаас хүх­рийн хүчлээрээ бага, илүү чанар­тай гэх мэт мэдээллийг тэрээр
илтгэлдээ онцолсон юм. Занараас гаргаж авсан газрын тосыг экспортолж мөнгө олох
боломж байгаа аж. Ц.Ганцог “Энэ төслийн зардал 
нь их өндөр. Асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Тийм учраас
хууль эрх зүйн зохицуулалт тодорхой байх ёстой. Одоогийн мөрдөж байгаа  Газрын тосны хууль 1991 оных. Уламжлалт бус эх
үүсвэр гэсэн ойлголт байхгүй. Харин одоо яригдаж буй хуулийн шинэчилсэн төсөлд энэ
талаар туссан” хэмээн ярьж байлаа. Эдний компанийн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн санаа
ажил болвол 2020 онд өдөрт 6700 тонн газрын тос боловсруулах чадалтай үйлдвэр ажиллаж
эхлэх нь. Уул уурхайн дэд сайд О.Эр­дэнэбулган шатдаг занараас газрын тос гаргах
төслүүдийг төрөөс дэмжиж ажиллана гэсэн үгийг чуулганы үеэр хэлж байсан юм. Чуулганд
оролцож байгаа бизнесүүд улс төр, хуулийн орчин тогтвортой байвал хөрөнгөө оруулаад
ажиллахад болохгүй юм байхгүй гэсэн агуулгатай үгсийг хэлэлцүүлгийн үеэр онцолж
байв.

Дашрамд
дурдахад чуулга уул­залт эхлэх үеэр иргэний хөдөл­гөөнийхөн хөрөнгө оруулагчдын
хуралдаж байгаа байрны гадаа хэсэг хугацаанд лоозон, зураг барьж жагссан. Чуулганд
өмнөх жилээс олон хүн оролцсоныг зохион байгуулагчид нь онцолж байлаа. “Coal
Mongolia”-д гадаад дотоодын мянга гаруй хүн оролцож байна. “Coal Mongolia-2014”
өнөөдөр үргэлжилнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголын тайз дэлгэцийн урлагт мөнхөрсөн уран бүтээлчдийн
нэг нь ардын жүжигчин Д.Чимэд-Осор агсан билээ. Чимэд-Осорын Болдтой аавынх нь
тухай ярилцсан ярилцлагыг нь дахин хүргэж байна. Нэрт жүжигчний амьдрал хийгээд уран
бүтээлийнх нь тухай ярилцлагыг уншина уу.

-Аавын тань мэндэлсний 100 жилийн ой
тохиож байна. Үр хүүхдүүдийнх нь зүгээс ямар ажил хийхээр төлөвлөсөн бэ?

-Аливаа хүний 100 жилийн ойг тэмдэглэнэ гэдэг мэдээж амаргүй. Олны дунд гэгээн
зам мөртэй явсан урлагийн энэ хүний ойг даац­тай тэмдэглэх ёстой гэж бодож
байна. Ойг тэмдэглэх саналыг үр хүүхдүүд бидний зүгээс Драмын театрт тавьсан
байгаа. Театрын зүгээс  талархалтай хүлээж авсан. Тэд ардын жүжиг­чин
Д.Чимэд-Осорын мэндэлсний 100 жилийн ойг тэм­дэглье гэсэн албан бичгийг Соёл,
спорт, аялал жуулчлалын яаманд хүргүүлсэн. Яам хамтарч ажил­лахаар болсон. Мөн
Монголын урлагийн ажилтны холбоо талар­хан хүлээн авч бүх соёл урлагийн
байгууллагууд өргөн дэлгэр тэмдэг­лэх ёстой гэж мэдэгдсэн. Энэ мэт­чи­лэн олон
сайхан албан байгуул­лага, хувь хүмүүс дэмжиж байгаа.

Бидний зүгээс хэд хэдэн номыг нь эмхэтгэх тал дээр анхаарч бай­на. Саяхан
“Жүжигчний ажиллагаа”  номыг нь ахин хэвлүүлсэн. Одоо жүжгийг
зохиол, шүлэг, дуу тэргүүт өөрийн уран бүтээлүүдийг нь эмхэтгэн ном гаргачих
бодолтой байна. Ардын жүжигчин Г.Жигжид­сүрэн гуайд аавын тухай баримтат кино
хийхээр болсныг дуулгахад үнэхээр сайхан хүлээж авсан. Мөнгө төгрөг нь
шийдэгдчихвэл эхэлчих гээд байгаа л даа. Драмын театр цэнгүүнийг нь хийхээр
болж, СУИС эрдэм, шин­жил­гээний бага хурлыг бие даан хийнэ гэсэн.

-Аавынхаа төрж өссөн нутаг усных нь тухай ярихгүй юу?

-Аав минь Богд хаант Монгол Улс байгуулагдсаны дараа жил буюу 1912 онд Архангай
аймгийн Өлзийт суманд төрсөн. Эхээс гурвуулаа. Ахыг нь Мэндбаяр гэдэг лам хүн
байсан бөгөөд Эрби гав­жийнд шавилан суудаг байгаад сүүлд шар шувталж
мужаан  болсон. Дүү нь Жамсран гэж  байсан. Ээжийг нь Банзрагч гэдэг.
Эмээ маань баян айлд зарцлагддаг ядуу нэгэн байж. Аав багадаа айлын хурга, ишиг
хариулж бай­гаад эрийн цээнд хүрэхтэй зэрэг адуу, малд нь явдаг байсан тухай
ярьдаг байлаа. Ах, дүү хоёр нь ээжээрээ овог­лож, аав Дэндэв гэсэн өөр нэрээр
овоглох болж.

-Дэндэв гэдэг нь төрсөн аав нь уу?

-Үгүй юм аа. 1933 онд аав цэрэгт татагдсан гэдэг. Цэргийн комис­соор ороход
бүдүүн дуутай хүдэр эр “Чимэд-Осор” гэж дуудаж. Аав ч “Би”
гэтэл “Овог чинь” гэхээр нь сандрахдаа “Зайдав” гээд хэлчи­хэж.
Харин өнөө цэргийн дарга “Хэн, Дэндэв гэнэ ээ” гэхээр нь бантсандаа
“Тийм ээ” гэж хэлээд Дэндэв гэж овоглох болсон гэдэг.

-Аавыг тань шаггүй зохиолч байсан гэдэг?

-1933 онд цэрэгт татагдан мо­рин зарлага хийдэг байж л дээ. Өдөр нь ийш тийшээ
явсаар бай­гаад таарна. Шөнө орондоо ороод толгой дээгүүрээ хөнжлөө нөмөрч
төмөр лаазан дотор лаа асаагаад зохиолоо бичдэг байсан гэсэн. Нэг өдөр ангийн
нууцын эрхлэгч Лувсан­доо гэдэг дарга нь үзчихээд “Энэ чинь овоо юм
болчихож” гээд аваад явжээ. Дараахан нь “Штаб дээр яаралтай дуудаж
байна. Баярын хувцсаа өмсөж сэлмээ зүү” гэхээр бүр гайхсан гэдэг.
Лувсандоо дарга нь гайхаад яахав. Сахилгад хийхгүй нь л лав гээд дагуулаад
ангийн даргын өрөөнд оруулжээ. Тэгээд “…Цэрэг нөхдийн дотор уран сайхны
ажлыг ихээхэн дэлгэрүүлсэн учир улсаас “Уран зохиолч” хэмээх цол хүр­тээсэн
байдаг шүү. Цолны үнэмлэхийг дагуулан 35 төгрөгийн үнэ бүхий гаансны сайн төмөр
толгой гар­дуулав гэж бичсэн байсан. Урла­гийн халуун бүлд багтахад зохиол
бичиж байсан нь нөлөөлсөн гэж ихэд хөөрдөг сөн.

-Ардын армийн цэрэг урлаг­тай холбогдсон түүхийг сонир­хож болох уу?

-Аав 20 нас хүртлээ айлд зарц­лагдаж байсан юм билээ. Ардын армийн байлдагчаас
Монгол Улсын ардын жүжигчин болох уран бүтээ­лийн замаа эхэлсэн нь их сонин л
доо. Хужирбулан дахь зэвсгийн үйлдвэрт хугацаат цэргийн алба хааж байхдаа
“Уран зохиолч” хэмээх цол хүртсэн нь хөдөөгийн малчин залуугийн
амьдралын хүрдийг орвонгоор нь эргүүлсэн нь мэдээж. Хуучнаар “Бөмбөгөр
ногоон”-ы үүдэнд “Уран зохиолч” цолтны үнэмлэх өвөртөлсөн
цэргийн за­луу­хан байлдагч нэлээд халган байж театрын хаалга татжээ.
Шалгаруулалтад ороход нь аавыг “Чи юу чадах уу. Дуулаад өг дөө” гэсэн
байгаа юм. Аав нутгийнхаа тухай нэг дууг солгой хоолойгоор дуулчихаж. Гэтэл
“Өөр юу чадах уу” гэхээр нь “Лимбэ үлээж чадна” гэсэн чинь
үүнийг үлээ гээд нэг лимбэ өгчээ. Өнөө лимбийг нь үлээтэл өнгө нь сааралтаад
явчих­сан чинь “За одоо боль” гэж. “Зуны халуун өдөр хонь
хариулаад явж байтал нойр чинь хүрээд сууж байтал гэнэт хэдгэнэ толгой дээр
чинь ирээд дүнгэнээд байгаа дүрийг үзүүл” гэжээ. Аав “Энд чинь хонь
байхгүй байна ш дээ” гэтэл “Хонь байхгүй. Хонийг байна гэж бод.
Хэдгэнэ ч мөн адил байхгүй болохоор байгаа гэж бо­доод үзүүл” гэж
шалгалтын комисс тушаасан байна. Дүрээ үзүүлсний дараа аавыг гарч бай гээд
гаргачихаж. Ингэж аав минь 1936 онд театрт дагалдан жүжигчнээр орсон
түүхтэй. 

Театрт ороод удаагүй байхдаа тэр оныхоо есдүгээр сарын 16-ны өдөр Ши.Аюушийн
“15 наст Адъяа” жүжгийн олны хэсэгт гарсан юм билээ. Дараа нь
Ши.Аюушийн “Яг 18” жүжгийн Ойдовт тоглосон. Бүтээсэн дүр нь 18 настай
ядуу лам Ойдов эвлэлийн гишүүний ухуул­гаар цэрэгт явсан залуугийн тухай
гардаг. Сүүлд нь цэргийн дарга болдог юм. Нэг сонин нь аавын тайз, дэлгэцийн
урлагт бүтээсэн анхны дүрүүд нь холбоочин цэр­гийн дүр байсан. Үүндээ их баяр­ладаг
байлаа.

-Аавыг тань гайхалтай уран бүтээлч гэдгээр нь Монголын ард түмэн мэднэ.
Амьдрал дээ­рээ хэр сайн аав байсан бэ?

-Аав жилд хоёр удаа төрсөн өдрөө тэмдэглэчихнэ. Эхлээд жин­хэнэ төрсөн өдрөө
тэмдэглэж бай­гаа юм. Дараа нь есдүгээр сарын 16-нд Монголын театрын алтан
тайзнаа анх гарсан өдөр. Зайлшгүй тэмдэглэх шаардлагатай. Миний ахин төрсөн
өдөр гэнэ. Бид “Аав ёстой сайхан далимдуулнаа” гээд инээлддэг байлаа.
1936-1960 он хүртэл театрт, 1960-1984 он хүртэл Монгол кино үйлдвэрт ажилласан.
Ингээд бодохоор аав минь Монго­лын урлагт хагас зуун жил зүтгэсэн байгаа юм.

Аав өөрөө их шооч хүн байлаа. Үр хүүхдүүдээ халамж хайраар дутаагаагүй. Өнгө
будаггүй хэлэхэд сайхан аав гэдэг үг л зохино. Ээжийгээ хайрлаж яваарай гэж их
захьдаг байсан. Аргагүй биз дээ 40 хүртлээ ээжийнхээд дэргэд байсан хүн юм
чинь. Бидэнд “Аавынхаа шийрийг хатааж ардын жүжигчин болоорой” гэж
байсангүй. “Аавынхаа нэрийг хугалж архичин болуузай” ч гэж хэлээгүй.
“Ганцхан ижийгээ хайрлаж яваарай” л гэж захьдаг байсан.

-Аавынхаа уран бүтээлийн жагсаалтыг гаргаж байв уу. Нэлээдгүй урт бүтээлийн
тоо гарах байх?

-Тэгэлгүй яахав. Аав 1945 онд “Цогт тайж” киноны Ли Сан Син гэгч
цэцэрлэгч өвгөний дүрийг бүтээ­сэн.

-“Цогт тайж” кинонд хоёр дүр бүтээсэн байх аа?

-Тийм ээ. Өнөөх нь “Миний эрхэм хүн Цогт хун тайжийн өлмий бат оршиг”
гэдэг бадарчингийн дүр л дээ. Энэ хоёр дүрийн хооронд асар их ялгаа байгаа биз.
Аав маань 26 жил театрт ажиллахдаа 85 дүр бүтээсэн юм билээ. Харин кино урлагт
“Цогт тайж”, “Ардын элч”, “Улаанбаатарт байгаа миний
аав”, “Хүний мөр, “Өглөө”, “Тунгалаг Тамир,
“Моторын дуу”, “Улаан дарцаг, “Мандухай сэцэн хатан”
зэрэг 39 кинонд 44 бүр бүтээсэн. Мөн Ч.Ойдовын “Зам”, Д.Нацаг­доржийн
“Учиртай гурван толгой” тэргүүтэй есөн жүжиг найруулсан бол
“Зэрэг нэмэхийн өмнө”, “Хонины найр”, “Тамирын охин”
зэрэг таван киноны ерөнхий най­руу­лагч, түүнчлэн есөн кинонд зөвлөх буюу II
найруулагчаар ажилласан. Орчуулгын кино гээд явбал тоймгүй их зүйл бий л дээ.
Зохиолч Х.Зандраабайдий гуай аавын тухай олон талт уран бү­тээлч хэмээн бичсэн
шүү.

-Хэдэн онд ардын жүжигчин болсон бэ?

-1945 онд гавьяат жүжигчин, 1981 онд ардын жүжигчин болсон.

-Чимэд-Осор гуайн үед сур­гууль соёлын мөр хөөх боломж тааруухан байсан.
Ямар сур­гуульд сурсан юм бол оо?

-Аав ямар ч сургуульд сураагүй. Тэнхимд сууж дөрвөн аргын тоо, шинэ, хуучин
үсэг заалгаж байгаа­гүй. Аав ч гэлтгүй алтан үеийн жүжигчид сургууль соёлын мөр
хөөсөн нь цөөхөн байдаг. М.Горькийн хэлдгээр “Амьдралын их сургууль
төгссөн” байхгүй юу. Урлагийнхан “Сонгодог уран бү­тээлд дүр бүтээнэ
гэдэг нэг их сургууль төгссөнтэй тэнцүү” гэдэг шүү дээ. Театрынхан
бүгдээрээ аавыг “Өвгөн Шукарь” хэмээн авгайлдаг байв. Урлагийнхантай
утсаар ярихад “Өвгөн Шукарь”-ийн хүү байна гэхэд Болд уу гээд
андахгүй шүү. Сүүлийн үеийн уран бүтээлчид “Төрд хэрэгтэй зайран” гэх
болж. Хүмүүсийн сэтгэлд хо­ногш­сон нэгэн дүр нь “Хүний сай­хан
сэтгэл” киноны Дэнзэн хэмээх усчин өвгөний дүр байна.

-Урлагийнхантайгаа илүү ойр дотно нөхөрлөж явсан байх даа?

-Манай гэрээр хамгийн их бу­жиг­надаг нь урлагийнхан л байлаа. Аав хүн
ялгадаггүй, голдоггүй хүн. Урлагийн бурхад манайхаар орж гарна. Гэр ойр болоод
ч тэр үү Ё.Шаравдоо гуай их ирнэ. Жүжигчид, уран бүтээлчид манай босгыг их ч
илээсэн дээ.

Цагаан сар тэмдэглүүлэхгүй гэж байхад аав хийнэ. Цагаан сарыг манайх шиг өргөн
дэлгэр тэмдэг­лэдэг айл байсангүй. Сэт­гэлд хам­гийн тод үлдсэн нэг дурсамжийг
хэлэх үү.

-Бололгүй яахав?

-Нэг өдөр хичээл тараад иртэл манайд хэдэн хүн сууж байнаа. Хартал Богд хаан
(ардын жүжиг­чин Н.Цэгмид), Сүхбаатар жанжин (гавьяат жүжигчин Д.Дашнамжил),
Дамбийжаа (гавьяат жүжигчин М.Цолмонбаатар) нар ирчихсэн халамцуухан суугаа
харагдав. Богд хаан Дуйнхар зайрантай буу ха­лан­гаа хундага тулгаад, хажууд нь
Сүхбаатар жанжин Дамбийжаатай тэврэлдэн дуу дуулж байхыг хара­хад үнэхээр сонин
байсан.

-Та аав, ээжээс хэдүүлээ вэ?

-Хорвоогийн жамаар энэ хор­воо­гоос буцсаар байгаад одоо найман хүүхдээс гурав
нь л үлдэж дээ.

-Аавынхаа мэргэжлийг өвлө­сөн хүн бий юу?

-Байхгүй. Аав бүх хүүхдээ дагуу­лан кинонд авч явсан. Кинонд хүртэл тоглуулсан.
Даанч жүжигчин болсон хүн байхгүй. Авьяасыг бурхан тэр болгон хүнд хайр­ладаггүй
юм шиг байгаа юм.

-Ээжийнхээ тухай ярихгүй юу. Аавтай тань хэрхэн танилцсан бэ гээд…

-1952 онд аав өөрөөсөө 20 дүү бүсгүй болох манай ээжтэй суусан байгаа юм. 40
хүртлээ аавыг хаа­гуур юу хийж явсан бэ гэсэн асуулт гарч ирдэг л дээ. Энэ
хугацаанд аав хоёр удаа гэр бүл зохиосон ч эхнэрүүд нь тэнгэр болчихсон юм
билээ. Дөч хүрэх насандаа хоёр эхнэр, гурван хүүхдээ алдсан болохоор нэг хэсэг
амьдралын жолоогоо алдахдаа хүрсэн тухай ярьдаг байлаа. Архинд ороод
урууддагийн даваан дээр ээжтэй танилцан амьдрал нь эргэсэн гэдэг шүү.
“Хэрэв би ээжтэй чинь учраа­гүй бол төв театр нэг жүжигчнээр дутаж, төв
захын архичин нэгээр нэмэгдэх байлаа” гэж ярьж байсан.

1952 онд аав Архангай аймгийн соёлын ордонд найруулагчаар ажиллаж байхад
байгууллагуудаас урлагийн номер гарган тоглодог байж. Тэр үед танилцсан юм
билээ. Ээж маань “Анх Чимэдээ ахаа, Чимэдээ ахаа гэсээр байгаад аваад
суучихсан” гэж ярьдагсан.

-Алтан үеийн уран бүтээлчид багагүй сархад хүртдэг байсан гэдэг. Чимэд-Осор
гуай уудаг байв уу?

-Балгана шүү. Аавын минь өвөг эцэг Зайдав гэгч хүн нанчид хүртэх дуртай байсан
аж. Тэр буурал аавыг минь дагуулан Орхон голыг өгсөж нэг балгадаг, уруудаж нэг
уудаг байж. Аавын ах Мэндбаяр лам хүн тул сархадаас хол, дүү Жамсран нь спорт
хөөсөн тул мөн л уудаггүй байсан. Харин аав “Идээний дээж” гээд
сэржим өргөх дуртай хүн байлаа. Хааяа бидэнд “Өвгөн ааваа дууриасан юм
байл­гүй” гэж өөрийгөө шоолон суудаг­сан.

Аав хүнийг хүн гэдэг утгаар нь харьцдаг байсан. Энэ муу хүн, энэ сайн хүн
гэхгүй. Ямар сайндаа хүмүүсийн архичин гээд тоодоггүй хүнтэй хүртэл халуун яриа
дэлгээд сууна. Тэр хүмүүс­тэйгээ ганц хоёр лонхны бөглөө мултлан суудаг байв.
Нэр хүнд, албан тушаал, цол хэргэм аавд үйлчилдэггүй байлаа. Нэг удаа “Та
ийм муухай архичинтай уугаад байхдаа яахав дээ” гэж хэлээд загнуулж билээ.
“Аав энэ чинь хүн ш дээ” гэсэн нь одоо ч санаанаас гардаггүй. Аавыг
хааяа нэг балгасан үед нь жаахан дургүй өнгө аястай зүйл хэлэхээр “Өндөг
нь тахиагаа сургадаггүй юм аа, хүү минь” гэж хариу барина гээд бод­доо.

-Чимэд-Осор гуайг өнгө­рө­хийн өмнө хөдөлмөрийн баатар Л.Цогзолмаа гуай ирж
уулзсан байдаг. Тэр үед юу ярилцсан бол гэсэн хүмүүсийн сониучирхсан зан одоо ч
хэвээрээ байх юм…

-Харин аав эмнэлгээс гарч ирээд “Нэг авдар архи, каракум, улаан малгайт,
баавгайтай чихэр, медалион шоколад, вафли аваарай” гэв. Тэгээд л өөрийн
ойр дотны ах дүү, анд нөхөд, шавь нараа дуудсан. “Өвгөн Шукарь өнөө
маргаашгүй болжээ” гэж сураг сонсоод ирсэн хүмүүс ч байлаа. Бие тааруу аав
минь хүн болгонтой сэтгэлээсээ ярилцаад сүүлд нь “Өвгөн Шукарийн сүүлчийн
хишиг тогтоочих” гээд сархад хундагалж, өөрийн гараар чихэр, шоколад
өгсөн. Ингэж л хүмүүстэй салах ёсоо хийсэн. Тэр үед юм ярьсныг нь мэдэхгүй юм.
Аав нэг өрөөнд ганцаараа хүмүүсийг хүлээн авч уулзаж байсан болохоор
Л.Цогзолмаа гуайтай юу ярьсныг мэдэхгүй.

Э.ЭНХБОЛД

Ай,
хавар цаг аа. Чи ямархан бурханлиг болоод зүрх сэтгэлийг гэрэлтүүлнэм бэ.
Зөвхөн чиний араас залуу насаа үдсэн хичнээн хүмүүн зун, намар, өвлийг
сэтгэлдээ хүлээж, зөвхөн чамтай хамт дэлгэрэхийг хүснэм гээч. Үүлсийн
сиймхээгээр
шагайх нарны илч нэмэгдэж улбар туяагаа цасны өнгөнд уусгана. Байгаль дэлхийн
энэхэн зохилцолын дүнд яргуй, яргуй үй түмэн яргуй газрын хөрс хөндөн өндийнэ.
Намар гунигтай минь хамт навчисаа гөвсөн модод дахин навчлана.

*  
                     *                               
*

Энх улирал дахин эхлэхэд ижий, нутаг бодогдоно. Шөнийн нойр хугаслан бүр их
бодогдоно. Газрын холоос нутагтаа тэмүүлэх хүлэг шиг л ижий, нутагтаа нулимс
тээгээд хүрнэ. Ижийгээ харна. Ээж догдолсон харцандаа үл мэдэгдхэн нулимстай
зогсоно. Энэ нулимс хайрын нулимс. Аав өнөөх л зангаараа хүүгийнхээ духан дээр
үнэрлэнэ. Хоёр хүүг минь намайг багад эрхлүүлэн дээр өргөдөг байсан шиг тээр
дээр өргөн үрсийг минь инээлгэнэ. Ханийг минь үнсэнэ. Хоёр дүү морин харгуй
дагасаар гэртээ ирнэ. Элэг бүтэн болно. Хэдэн өдөртөө энэ баяр цэнгэл сэтгэлд
нар адил мандана. Тийм бүлээн илчээ өгнө. Ийм л дулаан илчээр дараах хаврыг
хүлээнэ.

*                          
*                                       
*

Бага тойрогт хөл хөөр нэмэгдэнэ.
Охидын инээд гэрэл адил туяарч эрсийн сэтгэлд гэрэл сацарна. Хосууд инээмсэглэн
зөрж хайр мэдрүүлнэ. Ханийгаа бүр ч ихээр санана. Ном, дэвтэр барьсан оюутнууд
цэцэрлэгийн хашаанд сууж харагдана. Олоон жилийн өмнө яг л ингээд сууж байсан
бодогдоно. Тэгж суухдаа тэр бүсгүйн гарыг чангаар атгаж байсныг гайхан бодоод
одоо гэргийн минь болсон гэдгийг санахаар хаврыг бүр ч ихээр хайрламаар
санагдана.

*                          
*                                
*

Улаанбаатарын утаа ор мөргүй арилж эхэлнэ. Бүтэн өвлийн турш цонхоор нь юу ч
харагдаагүй Яармагийн чиглэлийн автобусны цонхоор нийслэл бүхэлдээ гоёмсог
үзэгдэнэ. Шулганах хүү минь “Миний автуус” хэмээн зорчигчдоос
харамлах мэт чангаар хэлнэ. Хүүгээ үнсэнэ. Хавар насыг минь зөөж ирнэ. Хүүг
минь өсгөж ирнэ.

Ай ийм л тунгалаг хаврыг хүлээж амьдарна. Хавар намайг хүрээлж амьдарна. Ингэж
бодохын зуур чамайг улам хайрламаар бодогдоно.

УИХ-ын
гишүүн асан Ц.Батбаяртай ярилц­лаа.

 
-Тэгэхээр
та сүү­лийн үед хаагуур, юу хийж байна вэ?

-Сонгууль
өнгөрснөөс хойш нээрээ  чимээгүй байсан
юм байна шүү. Нийтийн жишгээр л амь­дарч байна даа.

-Ямар
ажил хийж бай­гаа юм бэ?

-Ажилгүй
хүмүүс яаж амьдардаг билээ тэр л жишгээр явж байна.

-Тэгэхээр
ажилгүй байгаа гэсэн үг юм уу?

-Сонгуулиас
хойш төр, хувийн гэхээр сүртэй ажилд оролцсонгүй. Мон­голын хэрэглэгчдийн эрх
ашгийг хамгаалах нийгэм­лэгийн үндэсний хол­бооны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон.
Энэ ажлаа л хийж байна. Монголын хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэг
гэдэг бол тусгайлсан хуультай хэдхэн төрийн бус байгуул­лагын нэг. Шударга
өрсөл­дөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын харьяанд байдаг ажлуудыг манайхаас сал­гаж
шилжүүлсэн учраас холбооны эрх мэдлийн хүрээнд хий­дэг зүйлүүд хязгаарлагд­сан.
Гэхдээ бид ШӨХТГ-тай хамтраад Хэрэглэг­чийн эрхийг хам­гаалах тухай хуульд өөрч­лөлт
оруулах төслийг бэ­лэн болгоод Засгийн га­зарт өргөн барьчихсан. Үүнийг ойрын
хугацаанд УИХ-д өргөн барих байх. Төрийн зарим байгуул­лагын чиг үүргийг төрийн
бус байгууллагуудаар хийл­­гэх асуудал үүгээр шийдэг­дэх байх. Аливаа улсын
Засгийн газар үн­дэсний хөтөлбөр батлуул­даг. Энэ хөтөлбөрийг ойрын хуга­цаанд
баталж, хэрэглэг­чийн эрх ашгийн талаар олон асуудлыг ший­дэж өгөх байх гэж
найдаж бай­на. Дэлхий дээр хамгийн их хэрэг­лэгчтэй байгуул­лага нь үүрэн
телефоны ком­паниуд байдаг юм бай­на. Тиймээс энэ салбарын ажлыг сайжруулж,
хэрэг­лэг­чийн эрх ашгийг хам­гаалах чиглэл рүү анхаа­рахаар төлөвлөсөн. Мөн
монгол брэндийг шал­гаруулъя гэдэг зорилготой сургалт, уралдаан зар­лаад явж
байна. 

-Та
өөрөө хувийн биз­нес эрхлэхгүй байгаа юм уу?

-Хувийн
бизнес гээд байх юм алга. Манай дүү нар барилгын бизнес эр­хэлдэг байсан.
Гэхдээ 2012 оноос хойш бүгд зогсчихсон байна.

-Засаг
төр солигд­соноос болоод уу?

-Боломж
гарахгүй л байна.

-Намын
ажилд хэр оролцож байна вэ?

-Бага
хурлын гишүү­ний­хээ хувиар л оролцож байна. Түүнээс биш өдөр тутмын ажилд тэр
бүр орох­гүй юм. 

-Танай
нам саяхан удирдлагуудаа шинэ­чил­лээ. Энэ шинэчил­лийн талаар та ямар бо­долтой
байна вэ?

-Бид
Их хурлаа хийсэн. Намын ажлыг хийж чадна гэсэн хүмүүс бодлогоо танилцуулсан.
Тиймээс тэднийг сонгосон. Мэдээж энэ хүмүүс ажлаа хийж чадна гэдэгт итгэлтэй
бай­на. Үүнийг цаг хугацаа харуулна шүү дээ. Аливаа зүйлийг шүүмжлэх амар­хан л
даа.

-Таныг
хотын фрак­цийн хүн гэж ярьдаг. Тэр утгаараа М.Энхболдын талынх гэж боддог хүн
олон бий. Энэ утгаараа таныг намын аль нэг албан тушаалд очих байх гэсэн
хүлээлт за­рим хүмүүст байсныг үгүйсгэхгүй?

-Манай
намд фракц байхгүй шүү дээ. Санаа нийлсэн хэсэг хүмүүс л байдаг. Нэгэнтээ  намын Их хурлаар М.Энхболд даргыг  сонгосон учраас бид юм болгонд орол­цоод байх­гүй
л дээ. Шинэ бү­рэлдэхүүнээрээ намын­хаа ажлыг сайжруулъя гэдэг зорилгоор ажиллаж
байна.

-Нөгөө
талаар М.Энх­болд намын дарга бо­лох­доо МАН-ыг хамтарсан засагт оруулна гэдэг
амлалт өгсөн тухай яригд­­­даг. Үнэхээр ч үүний дагуу ажил яваг­даад байгаа
гэдэг зүй­лүүд сүүлийн үед хэв­лэлээр бичигдээд байна л даа?

-Мэдэхгүй.
Тийм зүйл байхгүй байлгүй. Манай намын дарга үнэхээр ийм бодолтой байгаа бол би­дэнд
хэлнэ шүү дээ. Лав тийм зүйл яриагүй. Энэ бол зүгээр л зориудаар нийгэмд тарааж
байгаа бор шувуу байх.

-МАН
одоо хоёр ху­ваагдчихсан. Нэг талд нь 
М.Энхболд, нөгөө талд нь Сү.Батболд, С.Бая­рын фракцийнхан га­раад
зогсчихсон “байл­даад” байх шиг ажиг­лагдаад байна уу даа?

–Зөрчилдөөд байх юу байхав. Баяр,
Батболдын фракц ч байхгүй. Мэ­дээж би намынхаа бүх хүнд сайн байх албагүй биз
дээ. Бүх хүнтэй сайхан харьцаатай хүн гэж байдаг юм уу. Нөгөө талаар алдаа­гүй
ажилладаг хүн ч гэж үгүй. Тэр ч үүднээсээ болохгүй бүтэхгүй, алдаа­тай ажил­ласан
нөхдүүд манай намд бий. Өмнөх засгийн үед алдаатай ажил­ласан зүйлүүд бай­даг.
Хөрөн­гийн биржийн менежмен­тийг Лондон­гийн бирж хийнэ гэхэд нь л “хэрэггүй”
гэж Ерөнхий сайд Сү.Бат­болдод хэлж байлаа. Гэтэл зөрсөөр байгаад
хийсэн. Одоо юу болов манай хө­рөнгийн бирж дампуур­чихсан гэдэг мэдээлэл
гараад эхэллээ шүү дээ. Сү.Батболдын үед Хоёр­дугаар цахил­гаан станц дээр
коксжсон нүүрс бо­ловсруулна гээд яриад байсан. Тэр нь одоо хаана байна.
Дампуурчих­сан байгаа биз дээ. 19 тэрбум төгрөгийг зүгээр салхинд цацлаа шүү
дээ. Үүнийг нь урьдчилж хар­сан учраас би Д.Зоригт сайдыг огц­руулах асууд­лыг
тавьж байсныг хүмүүс санаж бай­гаа байх. С.Баярын хувьд ч өнөөдөр хичнээн мөн­гөөр
гэнэ үү, АНУ-д том байшин авсан гэдэг мэдээ­лэл цацагдаж байна. Үнэн­дээ
С.Баярыг манай намд орж ирэхээс эхлээд намын дарга болох хүртлээ ямар байшинд
амьдарч байс­ныг мэднэ. Хуруугаа хө­дөл­гөж бизнес хийж байсныг нь ч санах­гүй
юм. Гэвч тийм их хөрөн­гөөр байшин авах мөнгийг хаа­наас олсныг нь хэв­лэлийн­хэн
өөрөөс нь асуугаач.

-Ерөнхийлөгчийн
зү­гээс өргөн барьсан дав­хар дээлний тухай хууль хэрэв батлагдвал да­раа­гийн
Засгийн газрыг АН, МАН-тай хамтарч байгуулна. Тэр танхимд сайдаар суух
хүмүүсийн нэг нь таныг гэсэн таа­маглалууд хөвөрч бай­лаа. Энэ талаар юу хэлэх
вэ?

–Сүүлийн үед сонин хэвлэл харахгүй
байгаа болохоор мэдэхгүй байна. Тэгээд ч МАН-ын шийдвэр гаргах түвшний хүн биш
учраас хэлж мэдэхгүй юм.

-МАН-ыг
МАХН-тай нэгдэнэ гэдэг яриа өнөө­дөр ч яригдсаар байна. Та энэ тал дээр ямар
байр суурьтай байгаа вэ?

-МАН,
МАХН хоёр нэг юмны хоёр тал шүү дээ. Тиймээс нэгдэх ёстой гэж боддог. Бүр
болдоггүй юм бол хамтарч ажиллах ёс­той. Ингэж байж улс орны төлөө зөв бодлого
гаргаж чадна.

-Танай
намаас 200, 300-гаараа МАХН руу яваад байна л даа?

-Тэр
бол зүгээр шоу. Манай намд ажиллаж бай­гаад халагдсан, болох­гүй, бүтэхгүй
нөхдүүд л явж байгаа нь нууц биш. Ма­най нам сая бүтэц зохион байгуулалтын
өөрчлөлт хийгээд нэлээд хүмүүсийг халсан шүү дээ. Тэр хүмүүс л очиж байгаа
байх. Нөгөө талаасаа МАХН-ынхан өөрсдөө тэр хүмүүсийг татаж авдаг шүү дээ. Ц.Ша­равдорж
гуайн хувьд нэг л зүйлийг хэлмээр байгаа юм. Одоо бол түүний улс төр дэх карьер
дуусаад “шүүс” нь нэгэнт шахагд­чихсан шүү дээ. Тийм хүн МАХН-д орлоо гээд ямар
нэ­мэртэй юм. Тэгээд ч өөрөө “Би Ардын намын гишүүн угаасаа байгаагүй” гэж
яриад байна лээ. Тийм юм бол яагаад Ардын намын хэрэгт хошуу дү­рээд байгаа юм
бэ л гэж асуумаар байна.

-МАН-ын
нэр нөлөө бүхий хүмүүс  МАХН руу орно
гээд зарлаад бай­гаа. Магадгүй тэдний нэг нь та юм биш биз дээ гэдэг таамаг ч
байна. Яагаад гэвэл таныг хэ­зээнээсээ МАХН руу явах хүмүүсийн тоонд оруулдаг
шүү дээ?

-Тэр
худлаа. Б.Бат-Эрдэнэ гишүүн орохгүй гэдгээ зарлачихсан. Би МАХН руу орохгүй.
Ардын намд миний найз нөхөд байна шүү дээ. Хэрвээ би МАХН руу явах байсан бол
хэдийнэ оччих байлаа. Миний үндсэн гэр маань Ардын нам. Тийм байхад МАХН руу
явж юугаа хийх юм.

-Гэхдээ
сонгуулийн өмнө МАХН руу орох хүсэл танд тодорхой хэмжээгээр байсан уу?

-Үгүй.
Тэдний зүгээс надад асуудал тавьж бай­сан. Гэхдээ үгүй гэж шууд хэлсэн л дээ.

-Та
Ардын намын нэ­рээр өндөр албан ту­шаал хашиж байсан. МАН-д ч таны оруулсан
хувь нэ­мэр бий байх. Гэвч таны яриаг сонсоход энэ на­мын асуудал надад ха­маа­гүй
гээд байгаа юм шиг ойлгогдоод байна л даа?

-Би л
УИХ-д сонгогдоо­гүй юм чинь гээд юмны араар нуугдаад зүгээр суух хүн биш.
Нийгэмд идэвхтэй байхыг хүсдэг. Тэр ч утгаараа Улаанбаа­тар хотын төлөө
ажиллаж,  дуу хоолойгоо гаргаж явс­ны
хувьд бодож явдаг зүй­лүүд бий.

-Нэгэнт
Улаанбаа­тарын асуудал руу орс­ных. Та ер нь хотын дарга байхдаа ямар ажлууд
хийсэн бэ?

-Өнөөдөр
хотын хам­гийн том асуудал нь утаа. Тиймээс нийслэлийг орон сууцжуулахаас нааш
энэ утаа арилахгүй. Хотыг орон сууцжуулах төлөв­лөгөөг аль 2007 онд гар­гасан
юм шүү дээ. Буянт-Ухаа хороолол, шинэ Яар­маг, Долдугаар хороолол, радио
телевизийн хэсэг, Дэнжийн мянгын хэсгийг орон сууцжуулна гэдэг төлөвлөгөөг бид
эхлээд гаргачихсан байлаа. Ний­тийн орон сууцнууд хаана байхав, амины орон сууц­нуудыг
хаана барихав, дэд бүтэц, шугам, сүлжээг нь яаж зохицуулах вэ гэдгийг
төлөвлөсөн юм. Мөн Улаан­­баатар хотын төв­лөрлийг сааруулах чиг­лэлийн бүх
төлөвлөгөөг гаргачихсан байлаа. Мон­гол Улсын газар нутгийн маш бага хувь дээр
энэ их хүн төвлөрчихсөн байгаа үед алслагдсан дүүргүү­дээ хөгжүүлж байж асууд­лыг
шийднэ гэдгийг тодор­хойлчихсон байлаа. Үүний хүрээнд би хотын дарга байхдаа
2007 оны ес­дүгээр сард хотод ажил­лаж байсан бүх төмрийн үйлд­вэрийг гаргах
шийдвэр гаргаж байлаа. 2008 онд арьс ширний үйлдвэрүү­дийг хотоос гаргая. Дараа
нь худалдааны захуудын хотоос зайдуу байгуулъя. Тэгээд их, дээд сургуу­лиудыг
Налайх дүүрэгт байрлуулъя гэдэг шийд­вэрүүдийг гаргаж байв. Даанч ганцхан
төмрийн үйлдвэрүүдийг нийс­лэлээс гаргаад л хотын даргын­хаа ажлыг өгсөн дөө.
Ми­ний яриад байгаа энэ аж­лууд хэрэгжиж байж өнөө­дөр Улаанбаатар хот утаа­наасаа
сална. Замын түгж­рэлийг сааруулах одоо­­гийн санаачилгууд ч на­майг Засаг
дарга байх үед гарч байсан юм. Өнөө­дөр хийгдээд байгаа энэ за­мын шинэчлэлийн
зур­гуудын дийлэнхийг тэр үед хийж байлаа шүү дээ. Өнөөд­­рийн хотын удирд­лагууд
“Бид ийм ажил хий­чихлээ, ийм шинэчлэл хий­чихлээ” гээд яриад байх юм. Хэзээ ч
тийм зүйл байх­гүй. Бидний суурийг нь тавиад өгчихсөн зүй­лийг ажил болгочихоод
өөрсдийгөө дөвийлгөөд байна л даа.

-Тэгвэл
санааг нь гар­гасан зүйлээ эрх барьж байх хугацаандаа яа­гаад ажил болгож
чадаагүй юм бэ гэдэг асуулт та нарт ирэх байх л даа?

–Санаачилсан ажлаа  хүнд сурталчилж чадаагүй нь бидний алдаа
байсан юм билээ. Мөн өөр шалт­гаан бий. 2008 онд Улаан­баатар хотын нийт
хөрөнгө оруулалт нь ердөө 40 тэр­бум төгрөг байсан юм. Гэтэл 2012 онд 160 гаруй
тэрбум төгрөг байсан.  2013 оны хотын
хөрөнгө оруулалт 860 гаруй тэрбум төгрөг болж өссөн. Ийм их төсөвтэй болсон юм
чинь энэ ажлуудыг хийхгүй гээд яах юм. Бодоод үз л дээ. 2008 онд нийслэлийн за­мыг
засч сайжруулахад ердөө  4.5 тэрбум
төгрөг оногдож байлаа. Энэ мөн­гөөр юу хийх байсан гэж. Гэтэл өнгөрсөн жил
430-аад тэрбум төгрөгийг за­мын ажилд зарцууллаа шүү дээ. Эндээс ялгаа ха­раг­даж
байгаа биз.

-Тэр
үед төр засгийн бүх эрх мэдэл танай намд байсан шүү дээ. Яагаад өнөөдрийнх шиг
бондоор ч юм уу мөнгө босгоод замын ажлыг хангалттай хийчихэж чадаагүй юм бэ.
Тэгэ­хээр одоогийн Засгийн газар бонд гаргаж, мөнгө босгосон нь  сайн юм болж. 
Ямар ч байсан танай намын үед хийж чадаагүй ажлуудыг тэд гүйцээжээ гэдэг
дүгнэл­тэд хүргэх гээд байна л даа?

-Тийм
ээ. Яалт ч үгүй бид эрх барьж байхдаа алдсан. Гэхдээ нийслэлд ийм их ажил хийх
болом­жийг олгож, төсвөө өөрс­дөө захиран зарцуулах эрхтэй болох эхлэлийг нь
тавихад миний хувь нэмэр байсан юм шүү. 
Өөрийгөө магтаж байгаа юм биш. Төсвийн удирдлага санхүү­жилтийн тухай
хуулийг 2011 онд өөрчилсөн. Тэр үед тухайн үеийн Сангийн сайд С.Баярцогтыг
албаных нь хүмүүстэй хамт дагуулж  гэр
хорооллоор яваад хотод ямар ажлууд хийх шаардлагатай бай­гааг харуулсан. Энэ нь
тэр хуулийг батлахад чухал нөлөө үзүүлсэн гэж бод­дог. Тиймээс Улаанбаатар
хотод төсвийг нь өгье гэж шийдсэн юм. Хуучин бол нийслэл хотын төсвийн 80 гаруй
хувийг улс авдаг байсан. Харин одоо Улаан­­баатар хот иргэдийн татвараар бүрдэж
байгаа төсвөө 100 хувь нийслэлд зарцуулах эрхтэй болсон шүү дээ. Намайг хотын
дарга байх үед үнэхээр мөнгө байгаагүй юм. Гэтэл одоо хот бонд гаргах ч эрхтэй
болсон байна л даа. Мөнгөтэй болсон уч­раас хотын удирдлагууд ажил хийгээд
байна шүү дээ. Үүнийг ойлголгүй өм­нөх засгийн нөхдүүдийг дандаа муулаад байгаа
нь таалагддаггүй. Гэтэл өм­нөх үеэ гар буугаар бууд­вал хойч үе чинь их буу­гаар
буудна шүү гэдэг үг бий дээ. Үүнийг санаж л явах хэрэгтэй. Аливаа юм чинь
залгамж чанартай байх ёстой.  Өнөөдрийн
гэр хорооллын дахин тө­лөв­лөлтийг ч бидний үед хийсэн нь өнөөдөр бодит ажил
хэрэг болж байна л даа. Бид суурийг нь сайн тавиад өгчихсөн. Тиймээс мөнгө
байхад үүнийг ажил болгоход асуудал биш шүү дээ.

-Ардын
нам засаг барьж байхдаа яагаад мөнгө босгож чадаагүй юм бэ. Тэгсэн хэрнээ
өнөөдөр мөнгө босгож байгаа АН-ынхныг шүүмж­лээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Тэр
үед улс орны эдийн засаг хүнд байсан. Гэтэл өнөөдөр Монголын газар доорх
баялгийг барь­цаалж байж мөнгө босгож байна шүү дээ. Түүнээс биш шинэч­лэлийн
Засгийн газар гарч ирээд мөнгө босгочихсон юм биш. Уул уурхайн баялгийг дэлхийн
анхааралд хүргэх ажлыг тэгвэл хэн хийсэн юм. Ардын нам засаг барьж байх үедээ
хийсэн юм шүү. Уул уурхайн баял­гаа эдийн засгийн эргэл­тэд оруулах асуудал
чинь  сүүл рүү биеллээ олж эхэл­сэн.
Гэхдээ үүгээрээ бид өөрсдийгөө өмгөөлөх гээд байгаа юм биш. Үнэ­хээр бид
алдаатай ажил­ласан нь үнэн. Үүнийхээ дүнд бид өнгөрсөн сонгуу­лиар ялагдал
хүлээлээ шүү дээ.

-Одоогийн
Засгийн газар, төрийн эрх ба­ригчдын талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Манайхыг
бодвол хурд­тай, алдсан ч айхгүй байгаа нь давуу тал юм шиг ажиглагдаж байна.

-Өргөө
зочид буу­далтай холбоотойгоор таныг шалгаж байгаа  асуудал юу болсон бэ?

-Хуулийн
байгууллага шалгаж л байгаа байх. Би мэдүүлгээ өгсөн. “Өргөө” зочид буудал
ашигтай ажил­ласан байснаас биш өөр ямар ч асуудал байх­гүй. Намайг хилээр гар­гахгүй
байгаа гэх мэтийн зүйлүүд лав байхгүй.

-Таныг
хотын дарга байхдаа өчнөөн газрыг хүмүүст өгсөн гэдэг яриа бий. Талбайн урд
талын газрыг зарчихсан нь үнэн үү?

-Үгүй
шүү дээ. Энэ газар Улаанбаатар хотын мэдэлд байгаа хэвээрээ. Би хотын дарга
байхдаа ямар ч компанид “Май энэ газар танайх боллоо” гээд өгч байгаагүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Амралтын
өдрүүд, тэр дундаа баасан гаригт оюутан залуус энд тэндэхийн баар, караоке, рестораныг
хөл гишгэх зайгүй болтол нь дүүргэдэг. Харин ажлын өдрүүдэд тэдгээр газрууд хэр
их хөл хөдөлгөөнтэй байдгаас гадна түүгээр үйлчлүүлдэг оюутан залуус хэр байдаг
талаар сурвалжиллаа.

 
ЭЦЭГ ЭХДЭЭ ТӨЛБӨРӨӨ ИЛҮҮ ХЭЛЖ,  АРХИНЫ МӨНГӨӨ ОЛЖ АВЧЭЭ
 

Уржигдар
орой буюу өнгөрөгч мягмар гаригийн 22 цагийн орчимд МИУС-ийн Эдийн засгийн их сургууль
буюу бидний нэрлэж заншсанаар “МУИС-ийн тав”-ын өмнөх “Tse”-д орлоо. Хэдэн сарын
өмнө дотоод тохижилтоо шинэчилж, сандал ширээгээ ч хүртэл сольжээ. Зай талбайгаа
ч өмнөхөөсөө цэлгэр болгож. Үүдээр нь оруут цэсээ барьсаар зөөгч залуу бидэн дээр
ирж “Хэдүүлээ яваа билээ” хэмээн асуухад нь “Хоёулаа” гэвэл тэрээр “Намайг дагаад
яваарай. Би та нарт суух газрыг чинь зааж өгье” гэв.

Танхимын дунд
хэсэгт байрлуулсан дөрвөн хүний ширээнүүдээс ганц хоёрхон нь үйлчлүүлэгчгүй байлаа.
“Энэ хажуугийн буйдан дээр сууж болох уу” гэвэл зөөгч “Энэ ширээнд зургаагаас дээш
хүн орж ирвэл суулгадаг юм. Хоёрхон хүнийг арай л суулгаж болохгүй нь” гэсэн юм.
Тэрээр биднээс захиалгаа аваад удаагүй байтал өөр нэгэн зөөгч ирснээ “Уучлаарай,
энэ ширээ захиалгатай юм байна. Та хоёрыг булан­гийн ширээнд шил­жүү­лээд суулгачихъя”
гэхээр нь “Анх орж ирээд суусан газраасаа хөдлөхгүй” гээд жаахан гөжүүдлэх гэвэл
“Энд суух гэж байгаа хүмүүс манай байнгын үйлчлүүлэгчид байгаа юм. Орж ирээд дандаа
энд суудаг юм. Та хоёрт бол хаана ч суусан ялгаагүй биз дээ. Хэрэв та хоёр дургүйцэхгүй
бол тэр гуравтай хамт энэ ширээн дээрээ суучих юм уу” гэх нь тэр. Булангийн, бүдэг
гэрэлтэй ширээнээс энд суух нь илүү таатай байсан тул тэдэнтэй хамт суухаар болов.

Төд удалгүй
бидний хажууд гурван залуу ирээд суув. “Орж ирнэ гэдгээ урьдчилаад хэлсэн нь болсон
байна шүү. Ажлын өдрүүдэд хэдийд ч орж ирээд хүссэн газраа сууж болдог үе өнгөрөх
гээд байна шүү дээ. Бүр даваа, мягмар гаригт ч хүртэл шүү дээ. Гэрээс чинь хэдэн
төгрөг ирсэн юм. Төлбөрийн чинь үлдэгдэл гэл үү” гэцгээж ярилцах аж. Нуруулаг бор
залуу нь “Өчигдөр гэрээс мөнгө шилжүүлээд ээ. Ээж аав хоёрт төлбөрийн үлдэгдлээ
150 мянгаар илүү хэлчихсэн юм. Одоо үрсээр байгаад 70 мянга үлдчихэж” гэв. Нэг нь
“Пөөх ганц хоногийн дотор талыг нь үрчихсэн юм уу. Битгий худлаа яриад  бай л даа” гэтэл “Өчигдөр зах гарч 50 мянгаар
нь ноосон цамд авчихсан. Тэгээд бас гурвуулаа хоол хамт идсэн  биз дээ” хэмээн их л уцаарлангуй хэлэв. “За маргалдаад
яахав. Бас ч гэж гурвуулаа мөнгөтэй л юм байна ш дээ. Захиалгаа өгье” гэв.

 
АЖИЛ ХИЙДЭГГҮЙ МӨРТЛӨӨ ШОУНД ЗАРЦУУЛАХ МӨНГӨӨ ХААНААС
Ч ОЛДОГ ОЮУТНУУД

Эхний захиалсан
зүйлээ дуусгачихаад багагүй халамцсан залуус бидэнд хандан “Адилхан эр хүмүүс юм
чинь юунд нь нэрэлхэх вэ. Тус тусдаа юм захиалж байхаар нийлээд ганц хатуухан юм
л авчихъя. Нэг ширээнд л сууж байгаа юм чинь. Бид гурвын мөнгө хүрдэггүй ээ. Оюутан
хүмүүс гэдэг чинь хэцүү шүү дээ” гэсэн юм. Бид ч цааргалах юмгүй зөвшөөрч, харин
тэдэнтэй ярилцах боломж олдсон юм. Тэднээс аль сургуулийн хэддүгээр дамжааны оюутан
болохыг асуувал өнөөх өндөр бор залуу нь хоёр найзынхаа нэг  рүү нь зааснаа “Энэ бид хоёр нэг анги. Харин нөгөөхтэй
нь би оюутны байранд хамт амьдардаг юм. Бид гурав … дээд сургуулийн оюутнууд.
Ойрд гадуур гараагүй сайхан байх чинь” гэсэн юм. Гурав дөрөвхөн хоногийн өмнө дотуур
байрандаа согтуу ороод багагүй хэл ам таталсан тэд ийн “Ойрд гарсангүй” гэсэн нь
их л хачирхалтай санагдаж байлаа. Нэгэндээ архи хундагалах бүртээ  хэлдэг ганц үг нь “За төлөө, ёроолыг нь харна
шүү”.

“Хагас
цагийн дараа хаах гэж байна. Сүүлийн захиалга өгөх үү” гээд зөөгч ирвэл оюутан залуус
юу ч дуугарсангүй. Бид мөнгөгүй ч хэрэв нэмж захиалга өгвөл дургүйцэхгүй нь харцнаас
нь илт байсан юм. Тэгтэл нэг нь “Найз охиноосоо салаад сэтгэл санаа тавгүй байхад
та хоёр найзыгаа эндээс гараад л орхиод явчихгүй  биз дээ” гэвэл нөгөө нь “Ингээд л харина гэхээр
хэнд ч утгагүй санагдаж байгаа биз дээ. Өнгөрсөн улиралд бараг бүх хичээл дээрээ
муу гарчихсан миний сэтгэл санаа чамаас дутахааргүй хэцүү байна. Сайхан “орцодчихоод”
бааранд ормоор л байна” гэснээ гурвуул утсаа гаргаж ирлээ. Хоёрынх нь товчлууртай
жижигхэн утас байсан бол нэгнийх нь мэдрэгчтэй овоо томхон утас харагдав. Мэдрэгчтэй
утас барьсан залуу “Намар аавын авч өгдөг “Iphone 4″ утсыг ломбарданд тавьж, яван
явсаар ломбард битгий хэл халаасны хулгайч ч тоох авахааргүй энэ хужаа утас л болсон
шүү дээ. Харин зөөврийн компьютерээ түр ломбардахаас. Долоо хонуулаад л авахгүй
бол найз нь бие даалтуудаа хийх ёстой” гэвэл хоёр найз нь “Тэгье ээ. Миний найз
ч жинхэнэ эр хүн шүү” гээд мөрөн дээр нь алгадан бахдалтай нь аргагүй хэлэв. “Харин
өмнөх шигээ тав хоногийн дараа гэхэд л авчихна гэж ломбарданд тавиулчихаад хоёр
сар болгож байсан шиг зүйл ахиад болохгүй биз дээ. Тэгвэл ч найз нь баларна шүү
дээ” гэж хэлэхийг нь  гадуур хувцсаа өмсөх
найзууд нь ер тоосонгүй. Бид ч тэдэнтэй хамт “орцодчихоод” бааранд орох сонирхолтой
байгаагаа илэрхийлэхэд тэд цааргалсангүй.

 
ЗӨӨВРИЙН КОМПЬЮТЕРЭЭ ЛОМБАРДАНД ТАВЬЖ
“ОРЦОДСОН НЬ”

Зөөврийн
компьютерээ авахаар дотуур байр луугаа орсон залуу нэгэндээ хандан “Цонхон доор
хүрээд ир” гэх мессэж ирүүлжээ. Яваад очтол цонхоороо компьютерээ шидчихээд “Найз
нь одоохон гараад очъё” гэв. Түүний эцэг эх нь үдэш орой байрнаасаа компьютер,
“Play station” тоглоом, “Ipad” зэрэг үнэ цэнэтэй зүйлсээ авч гарах гэвэл битгий
гаргаарай гэж оюутны байрны жижүүрээс аминчлан гуйжээ. Учир нь өөрт байсан үнэ цэнэтэй
гэх зүйлсээ бүгдийг нь ломбарданд тавиад, хэд хэдэн ч удаа эцэг эхээрээ авахуулж
байсан аж. “Би чамайг энэ харанхуй болсон байхад гаргахгүй. Аль хэдийн хаалгаа барьчихаад
байна” гэх байрны жижүүр эмэгтэйн дуу хадахтай зэрэгцэн өнөөх залуу гараад ирэв.
“За чамайг ээж аав чинь орой үдэш битгий гараарай гэж хэлсэн биз дээ. Тэднийгээ
боддоггүй яасан сонин хүн бэ, чи. Болдогсон бол хөлийг чинь хуга цохиод өрөөнд чинь
оруулж хэвтүүлэх юмсан” гэж үглэсээр  жижүүр
эмэгтэй хоцорсон юм. Тэрээр “Арай хийж л гарч ирлээ шүү. Ядаж байхад ээж аав хоёрт
ядаргаа авгай чинь хэлчихэж. Одоо өнгөрсөөн” гэсээр хэлээ гаргав. Компьютерээ
160 мянган төгрөгөөр ломбарданд тавив. Уг нь тэд 250 мянга хүргэх гэсэн боловч бүтсэнгүй. 

Шөнө дундын
00 цагаас хойш архи нууцаар зардаг хэд хэдэн дэлгүүрээс тавдугаар сургуулийн ойролцоо
баруун урагшаа зам дагуу байдаг руу нь очихоор болов. Аль хэдийн шөнийн 01 цаг болсон
хэдий ч дэлгүүрийн гадаа такси, хүмүүс овооролдон байсан. Худалдагч залуу хоёр гурваар
нь дотогш оруулж байлаа. Бидний өмнө зургаа долоон хүн байсан хэдий ч арав ч хүрэхгүй
минутын дараа бидний дотогш орох ээлж болсон юм. Архиа авчихаад “орцдохоор” хажуугийн  таван давхар байр луу орлоо. Тэр хавийн байрнуудын
орцнуудын ихэнх нь кодоор дотогш нэвтэрдэг түгжээтэй аж. Гэсэн хэдий ч тэд хаана
түгжээгүй орц байдгийг андахгүй байснаас харвал энд өмнө нь ирж “орцдож” байсан
нь илт. Дээд давхарт нь гарснаа гурвуул архиа сурмаг гэгч нь нэгэндээ аягалж, нөгөөдүүл
нь ч өгсөн даруйд нь хөнтөрч харагдав. Ийн орцонд архи уухыгаа тэд “орцдох” гэдэг
юм байна. Бааранд орохдоо зориуд ингэж нилээн халамцаж байж ордог гэнэ. Учир нь
эрүүл шахуу шөнийн цэнгээний газарт орчихоор шар айргандаа их мөнгө зарцуулдаг байна.
Тэд орцонд нэг их тухалсангүй, яаруу сандруу нэг нэгэндээ аягалж байлаа. Энэ зуур
тэд өөр хоорондоо ямар бааранд орохоо ярилцана. Хөөрхөн охид ордог, орчин нь цэвэрхэн,
зодоон нүдээн болоод байдаггүй гэх тэдний шалгуурт хэд хэдэн шөнийн цэнгээний газар
тунаж үлдсэн ч “UB palace”-ийн хажуугийн “MAX” шөнийн клубт  орохоор болов. Өнөөх компьютерээ ломбарданд тавьдаг
өндөр бор залуу нэлээд согтсон тул өрөөний найз нь хажуунаас нь түшсээр орцноос
гарав. Түүнд “Би үнэхээр согтчихлоо. Цааш явж чадахгүй нь” гээд дээд сургуулийнх
нь найз явах гэтэл “Чи миний мөнгийг үрэлцчихээд, одоо мөнгөгүй болчихоор нь явах
гэж байгаа юм уу. Ямар хөгийн новш вэ. Би өчнөөн олон чамайг уулгаж, идүүлж, байхад
чи намайг ашиглачихаад хаяж байгаа юм уу” гэснээ толгой руу нь хүчтэй дэлсчихэв.
Тэгтэл “Харилаа” хэмээн хэлж байсан найз нь үг дуугүй зөрүүлээд цохичихов. Нэг нь
салгах гэж хичээсэн болов ч хагас галзуу болтлоо уурласан согтуу залуус дийлдсэнгүй.
“Хоёул эр хүмүүс шиг үзчихье. Чи муу юу гэнэ ээ” гэсээр гадуур хувцсаа тайлчихав.
Өнөөх өндөр бор залуу бүр цамцаа хүртэл тайлчихаад, дан ганц нимгэн футбалкаа ураад
“За тэгээд алив л дээ. Би чамайг алаад өгье” гэлцсээр зодолдож эхэллээ. Хөл дээрээ
чадан ядан тогтож байгаа нэг найз нь тэднийг салгаж хүчрэлгүй, гарынх нь аясаар
ийш тийш өнхөрч унаж байгаа харагдав. Төд удалгүй цагдаа нар ирж тэднийг салгасан
юм. Харин тэд цагдаа нарыг үл анзааран, өөр хоорондоо элдэв бусын хараалын үгийг
шидэлцсээр л байсан юм.
 

ШОУДСАНЫ МАРГААШ ХИЧЭЭЛДЭЭ ЯВАЛГҮЙ
ТАСАЛЖЭЭ

Зөөврийн
компьютерээ ломбарданд тавьдаг залуутай уулзахаар дотуур байранд нь 11 цагийн үед
очтол “Чи найз нь юм байж өмгөөлж хамгаалахгүй яасан юм. Эсвэл чи нийлээд зодчихсон
юм уу. Нүүр ам нь авах юмгүй болтлоо зодуулчихсан амьтан хүнээр түшүүлж орж ирсэн.
Босч чадахгүй өрөөндөө хэвтэж байна. Бас өрөөнийх нь нэг таарсан таар шуудай байна.
“Боль,  битгий”  гэхийн оронд нийлээд л архидаж байдаг. Хачин царайтай
хоёр амьтан унтаж л байна” гээд жижүүр эгч тачигнаж гарав. Удтал загнуулсны  эцэст  өрөөнд
нь орох эрх олж авлаа. Өрөөгөөр нь шагайтал архины үнэр сэнхийв. Халаасан дахь бүх
мөнгөө сэгсэрчихсэн амьтад надаас ганц бэлэн гоймон авчраад өгөхийг аминчлан гуйж
байлаа. Эхний хоёр  цагийн хичээлээ тасалчихсан
гэнэ. Дотор нь гайгүй болохгүй бол тэр өдрийнхөө гурван цагийн хичээлийг тасална
гэдгээ нуусангүй.

 М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

  Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН