Month: January 2014

Монгол Улсын заан Б.Бат­мөнхтэй ярилцлаа.

-Сайхан өвөлжиж байна уу?

-Өнтэй сайхан өвөлжиж байна. Энэ жил идэр есийн хүйтэн
эхэлсэн гэхэд нам­раараа шахуу дулаахан сайхан л байна.

-Улсын баяр наад­маас хойш
нэлээд хэ­дэн барилдаанд өн­гөтэй барилдлаа. Хич­нээн барилдаанд зо­доглов оо?

-Заан болсноосоо хойш нэлээд олон барилдаанд зодоглосон шүү. Улсын наад­мын дараахан ээжийн маань төрсөн нутаг болох Эр­дэнэсант сумын
90 жилийн ойн баяраар барилдаж тү­рүүлсэн. 
Энэ барилдааны дараа Төв аймгийнхаа 90 жилээр түрүүл­лээ. Том цол­той
болчихоод аймгийнхаа ойд барилдаж нутгийн түм­нээ баярлуулна гэсэн хүсэл
биелэлээ олсон. Шинэхэн заан аймгийнхаа наадмын түрүүг авна гэдэг бөх хүний
хувьд сайхан явдал. Ер нь наадмаас хойш нийтдээ заалны арваад барилдаан
болсон. Үүний таван барил­даанд нь би зодоглолоо. Өн­гөрсөн арваннэгдүгээр
сарын 26-нд Улс тунхагласны баярт зориулсан барилдаанд үзүүр­лэсэн. Мөн оны өм­нөхөн
бол­сон Дөрвөн уулын хишиг ба­рилдаан, Монгол Улсын Ерөн­хийлөгчийн нэ­рэмжит
цомын төлөөх шилдэг 128 бөхийн барилдаан хоёрт шөвгийн дөрөвт үлдсэн. Харин
нөгөө хоёр барил­даанд нь дөрвийн даваанд өвдөг шороодсон юм байна. 

-Цагаан сарын ба­рилдааны
бэлтгэлдээ орчихсон уу?

-Сар шинийн барил­дааны бэлтгэлээ базааж л байна. Сараас өмнө
ирэх ням гаригт Үндсэн хууль батлагдсаны өдөрт зориул­сан барилдаан болно. Энэ
барилдаанд зодог­лоно доо.

-Цагаан сарын ба­рил­даанд
хэн түрүүлэх бол. Та өөртөө хэр итгэлтэй байна?

-Ер нь байнгын бэлтгэл­тэй бол ямар ч барилдаанд ам­жилт
гаргаж чадна гэж боддог. Тиймээс энэ оны отгон барилдаанд сайн л барил­дахыг
хичээх болно.

-Бэлтгэлээ яаж хийж байна?

-Ер нь долоо хоногийн таван өдөр байнга л бэлт­гэлтэй байна.
Хоёр өдөр нь үндэсний бөх, хоёр өдөр нь штангны бэлтгэл буюу хүчний бэлтгэл
хийдэг. Харин нэг өдөр нь сагс тоглох ч юм уу хөдөл­гөөнтэй спорт тоглоом
тоглодог. Өвлийн цагт дээрх бэлтгэлийг хийнэ. Зун боло­хоор арай өөр. Өвөл
байнгын бэлтгэл хийдэг боло­хоор зун­даа хөнгөн ам­рах маягаар бэлтгэлээ ба­заана.
Манай Төв аймгийн “Дүнжингарав” дэв­жээний­хэн зургаан сарын 10-д өнгөрөө­гөөд
бэлтгэлд гарчихдаг. Өглөө цэвэр агаарт гүйж, хөл бөмбөг тог­лоод өнждөг. 

-Одоо таны өндөр, жин хэд
вэ. Бөхчүүдэд өрсөл­дөгчөө унагаа­хын тулд би­еийн масс чухал. Бэлт­гэлийн үеэр
жингээ барих хүнд биз?

-Бусдад бярдуулахгүйн тулд мэдээж биеийн жин чухал. Гэхдээ
олон жил бэлт­гэл хий­гээд ирэхээр жингээ зохи­цуулаад сурчих­даг. Одоо миний
жин 110 килог­рамм. Өмнө нь энэ жинд хүсээд ч хүрэхгүй үе байсан. Харин өндөр
180 см. Жингээ дахиад нэмэх бодолгүй байгаа.

-Таны хувьд өнгөр­сөн
наадмаар начин цолноос шууд заан хэмээх эрхэм цолонд хүрсэн. Заан цол хүрт­сэнээс
хойш хү­мүүсийн хандлага хэр байна?

-Заан цолны сайхныг ёс­той л мэдэрч байна. Ард түмний хүндлэл
хайр над руу өмнөхөөс илүү их хүчтэй ирж байх шиг санагдах болсон. Ам авч
барилдахаас өгсүүлээд сайхан зүйл зөндөө бий. 

-Тэгвэл бөхчүүдийн цол­ны
эрэмбэ гэдгийг жинхэнэ мэдэрч байгаа юм биз дээ?

-Ёстой тийм. Улсын заан гэсэн сайхан цол авснаас хойшхи
барилдаанд зо­дог­лоход зүүн, баруун жигүүрийг л манлайлаад байгаа. Бөх­чүүд
цолны эрэмбээ дагаад ёс жудагтай байх ёстой гэх зэрэг үнэхээр өөр байдаг юм
байна. Харц, дэвээ шаваа хүртэл арай ихэмсэг, бардам байх шиг санагд­даг.
Үндэсний бөхийн бүх цол сайхан. Гэхдээ заан гэдэг амьтан өөрөө их амар амгалан,
тайван амьтан гээд бодохоор бүр сайхан са­нагддаг шүү.

-Гэхдээ таны хувьд шинэ
цолонд хүрэхдээ нэг их дуншаад бай­даггүй гэж бөх сонир­хогчид ярьдаг. Зарим
бөхчүүд улсын цолонд хү­рэх гэж олон жил ба­рилдсан байдаг шүү дээ?

-Бөх хүн бүрийн хүсэл улсын цол. Улсын цолтой болохын тулд их
хөдөлмөр шаарддаг. Харин миний хувьд эргээд харахад нэг их зовлон ороогүй юм
шиг. Анх  2007 онд бүх цэргийн наадамд
үзүүр­лэж, цэргийн заан болоод сарын дараа Архангай аймгийн баяр наадамд түрүүлж,
аймгийн арслан цол хүртсэн. Дараа нь 2011 онд Төв аймгийнхаа баяр наадамд
түрүүлж, хурц арслан болоод гурав хоногийн дараа улсын начин болж байлаа. Харин
өнгөр­сөн наадмаар харцага цол алгасаад заан хэмээх эрхэм цолны эзэн болсон.
Энэ бол мэдээж аав, ээж, нутаг усныхны минь заяа түш­сэнийх гэж дотроо бодож,
бахархаж явдаг. Гэхдээ улсын начин цол надад тийм амархан ирээгүй. Би бэлтгэлээ
уйгагүй хийдэг байсан. Улсын наадамд дөрөв дэх жилдээ барилдаж байж начин цол
авч байлаа. Анх улсын наадамд зо­доглохдоо А.Цацабшир, дараа жил нь  Б.Сангисүрэн, гурав дахь жилд нь
Б.Суманчулуун зэрэг бөх­чүүдэд өвдөг шороодож, наадмын торгон ногоон дэвжээг
орхиж байсан юм. Тэгээд дөрөв дэх жилдээ нөгөө хуримтлагдсан хор шар гарна биз
дээ.  Яаж дөрвөн жил дараалан дэвжээний
шороо арчихав гэж бодоод зоригтой ба­рилдаж начин болж байлаа. Тэр жил үнэхээр
сайхан дурсамж үлдээсэн.   Харин энэ жил
миний ивээл орж байсан болохоор бас л одтой сайхан барилдлаа гэж бодож сууна.
Бэлтгэл ч сайхан таарсан.

-Начин цолноос шууд заан цолонд
хүрэхэд юу бодогдож байв?

-Энэ жилийн наадмын даваа бүр л хүнд байсан. Хоёрын даваанд
Баянхонгор аймгийн заан Батгэрэл ахтай таарч, гурвын даваанд  улсын начин Ж.Чулуун­батыг амлаж давсан.
Харин дөр­вийн да­ваанд Говь-Алтай аймгийн улсын харцага Ж.Амартүв­шин­тэй
оноолт таарч, шахаж татах мэхээр өвдөг шо­роодуулсан.  Харин тавын даваанд Ц.Содномдорж хар­цага
намайг амладаг бай­гаа. Тэгээд харцагыг дав­чихаад начин цолоо ба­талсандаа
баярлаад зур­гаагийн да­ваанд хэн намайг амласныг ч мэдээгүй. Ма­най засуул ч
мэ­дээгүй байсан. Дэвжээн дээр гараад Ч.Сан­жаа­дамбатай барил­дахаа мэ­дээд
ямар ч байсан тахимдах дархан мэхээ хийнэ дээ гэж бодоод шууд л элэг сэнжний
бүснээс зайлаад давсан. Наад­­маар үзүүр, түрүү бу­лаацалдана гэж таамаг­лаж
байсан бяртай, чадалтай бөхчүүдийг дав­сны дараа сэтгэл нэг их онгойгоод ууж­раад
явчихсан шүү. Баяр­ласан ч гэж жигтэйхэн.

-Барилдааны үеэр дар­хан
мэхээ гаргахгүй үе байх уу?

-Байлгүй яахав. Бөх бол­гон өөрийн гэсэн ба­рил­дааны
онцлогтой. Ту­хайл­бал, наад­маар долоо­гийн даваанд харцага Н.Батсуурь­тай
туна­сан. Өмнө нь олон удаа барилдаж бай­сан болохоор миний барил­дааныг
андахгүй. Тиймээс дайрч ороод баруун зол­гооны барьцнаас шахаж татаад араар нь
гарч мор­доод хаясан. Тэр үед Батсуурь харцага тахимдана гэж бодоод барилдсан.
Энэ мэтчилэн тухайн үеийн ба­рилдаанаас хамаарч барьц алдахгүйг хичээнэ дээ.

-Их шөвөгт үлд­чихээр үзүүр,
түрүү ойрхон санагдсан уу?

-Ёстой үзүүр, түрүү бо­доогүй. Дараагийн барил­даан л нүдэнд
харагдаж байсан.  Г.Эрхэмбаяр аварга
бяртай учраас хэт золгож барилдахгүй байхаар шийд­сэн. Би уг нь хэд хэдэн удаа
дайрч мэхээ хийсэн. Гэвч түрүүлэх бөхийн өнгө тодор­хой байдаг юм билээ.

-Ц.Содномдорж харцага таныг
гурван ч удаа ам авч байсан санагдаж байна. Яагаад заавал таныг ам авдаг юм бол
оо. Ямар нэг хувийн шалтгаан бий ч гэж хүмүүс ярих?

-Зүгээр л барилдаан таар­даг шиг санагддаг. Нэг нэг­нийхээ
барилдааныг мэд­дэг хүмүүс барилдахад их эв­тэйхэн тал бий л дээ. Хоёулаа
аймгийн цолтой байхаас эхлээд олон ч удаа таарч барилдаж байсан юм. Ц.Сод­номдорж
бид хоёр улсын наадамд гурван жил дараа­лан таарч байна. 2011 оны наадмаар
зургаагийн да­ваанд намайг ам аваад би унасан. 2012 онд бас л дөрвийн даваанд
амлуулж унасан. Харин энэ жил дахиад амлуулж магадгүй гэж бэлтгэлээ сайн
хийсэн. Бод­соноор яг л ам авсан.  Тий­мээс
зоригтой дайрч золгоод барилдсан. Зүүн золгож татаад хоёр тийшээ болоход би
хавираад өвдөг шороо­дуулсан. Хэрвээ бид хоёрын дунд хувийн шалт­гаан бай­сан
бол тэгж сайхан ёс, жудаг­тай тахимаа өгөхгүй шүү дээ.

-Цолныхоо найрыг наймдугаар сард
хий­сэн сураг­тай. Нут­гийнхан нь  цолыг
тань хэр мялаав?

-Заан цолныхоо найрыг Баян­хангай сумандаа хий­сэн. Аймгийн
удирдлага болон нутгийн зөв­лөлөөс хамтарч миний энэ унаж яваа “Ланд-200”
машиныг бэлэг­лэсэн. Сум сайхан наадам зохион байгуулж өглөө. Бас азарга адуу,
зуун бог мал бэлэглэсэн. Нутгийн зон олон маань цолыг минь үнэхээр сайхан
мялаасан шүү. Багын минь хүсэл мөрөөдөл зах зухаасаа биелж л явна.

-Та бага насныхаа дурсамжаас
хуваал­цахгүй юу. Баянхангай гэхээр баруун аймаг руу явахад дайраад гардаг зам
дагуу Ата­рын гуанзтай айлуу­даар төсөөлдөг?

-Атар чинь Баянхангайн нэг хэсэг. Баянхангай сумын төв нь
Атарын архан талд уулын бэлд байдаг шүү дээ. Замд их явдаг хүмүүс сайн мэднэ.
Миний хүүхэд ахуй нас тэр уулын бэлд л өнгөрсөн. Аав маань Завхан
аймгийн Яруу сумынх. Аавыг төрөөд долоо ч хоноогүй байхад хотод ирсэн юм гэдэг.
Ээж харин Төв аймгийн Эр­дэнэсант сумын иргэн. Аав, ээж маань Баян­хангай
суманд ирээд удаагүй би төрсөн юм билээ. Оюутан болж хотод амьдартлаа л сумын
төвдөө амьдарсан даа.

-Нутагтаа хэр их очиж байна.
Аав, ээж тань нутагтаа амьдарч байна уу?

-Зав гарвал л нутгийн зүг давхиж байна. Ээжийн талын
хамаатнууд нэлээд хэд бий. Харин ээж маань хэдэн жи­лийн өмнө өөд болсон. Би
нэг эрэгтэй дүүтэй. Аав, дүү хоёр хотод амьдарч байгаа. Харин би эхнэр, хүүх­дүүдийнхээ
хамт амьдардаг.

-Саяхан бүл нэмсэн гэж
сонссон. Одоо хэ­дэн хүүхэдтэй вэ?

-Тийм ээ. Саяхан шинэ хүнтэй болоод сайхан л бай­на. Одоо
гурван хүү­хэдтэй, тавуулаа амьдарч байна. Тамирчин хүний ар талыг  эхнэр хүн л авч явдаг. Тий­мээс ханьдаа
хайртай шүү гэж хэлмээр байна.

-Таныг “Шонхор” дээд
сургуулийг төгс­сөн гэдгийг хүмүүс мэ­дэх байх. Арван жил­дээ барилддаг байв
уу?

-Баянхангай сумын дунд сургуульд байхдаа ба­рилддаг байсан.
Манай биеийн тамирын багшийг Алтанхуяг гэдэг байсан юм. Биеийн тамирын багшийн­хаа
удирдлага дор секцэнд их явдаг байсан. Анх тэгж барилдаанд сонирхолтой болсон.
Харин дараа нь ул­сын начин Ю.Алтансүх ахын гар дээр хичээллэсэн. Ю.Алтансүх
начин чинь манай нутгийн ах. Тэгэхээр манай сум чинь улсын цолтой хоёр бөхтэй
байхгүй юу. Харин оюутан байхад Баянхонгор аймгийн арслан Дамдин багштай
бэлтгэл хийдэг байсан. Сургуулиа төгссөнөөс хойш өдийг хүр­тэл Д.Сэрээтэр баг­шийнхаа
удирдлага дор барилдаж байна. Миний багш нар бүгд л өөр өөрийн гэсэн онцлогтой сайхан
хүмүүс. Тэднээрээ бахархаж, хүндэлж явна.

Энэ дашрамд Онцгой байдлын ерөнхий газар, “Аврагч” спорт
хороо болон “Дүнжингарав” дэв­жээний­хэндээ талархаж явдгаа илэр­хийлье.

 

Д.ДАВААСҮРЭН

 

НАМЗХ-ны дэд ерөн­хийлөгч Ё.Нямжавтай
ярилцлаа.

-НАМЗХ МАН-ын дэр­гэдэх залуусын
то­моо­хон хүч. Танай хол­бооны зүгээс ямар аж­лууд хийхээр төлөв­лөөд байна вэ.
Сүүлийн үед гудамжинд жагса­хаас өөр ажилгүй гэсэн нэр зүүгээд байна шүү дээ?

-НАМЗХ Монгол орны өнцөг булан бүрт
байгаа эрч хүчтэй 60 гаруй мян­ган залуусыг эгнээндээ нэгтгэсэн залуучуудын хамгийн
том байгууллага. Нэг зүйлийг тодотгоход улс төрийн намын дэргэ­дэх залуучуудын бай­гуул­лага
гэхээр улс төрийн ихээхэн амбицтай залуусын нэгдэл хэмээн хараад байгаа юм. Бид
аль болох улс төржилгүй залуу хүмүүс хөгжих ний­гэмдээ хэрэг тустай амьд­рахад боломж
бололцоо олгоё гэдэг байр суури­наас ажилладаг. Ямар ч залуу хүний өмнө НАМЗХ-ны
хаалга үргэлж нээлттэй байдаг. Нөгөө талаас манай холбоо МАН гэдэг томоохон улс
төрийн хүчний дэргэд байдаг залуучуудын бай­гууллагын хувьд улс төрийн чиг баримжаатай
томоохон акцуудыг тас­ралт­гүй хийсээр ирсэн. Сүүлийн ажлуудаас дура­хад оны өмнө
хүний эрхийн өдрөөр 76 асууд­лыг дэвшүүлж, 76 минут чимээгүй суулт хийлээ. Өнөөдрийн
Монголын нийгэмд тулгамдаад буй асуудлуудыг социо­ло­гийн судалгаагаар гаргаж ирсэн
юм. Үүнийгээ төрийн түшээдэд өргөн барьж, цаашдаа шийдүү­лэх гарц боломжийн  араас нь явж үр дүнг нь үзнэ хэмээн бодож байна.
Дараагийн томоохон ажил нь оны босгон дээр болсон “Алтан сарнай-2013” оны шилдгүүдийг
шалгаруулах томоохон ёслолын ажиллагаа бол­сон. Уламжлал болон 13 дахь жилдээ болсон
уг наадам сүүлийн жилүү­дэд ард түмний дундаас санал авч оны шилдгүү­дийг тодруулдаг
болсон нь улс төрийн зорилготой биш гэдгийг хүмүүс ойл­гох болжээ. Уг шагналын эзэд
нийгэмдээ үнэхээр ихийг хийж бүтээж байгаа нь иргэн бидэнд ил тод байна. Тиймээс
“Алтан сарнай” наадамдаа бид сэтгэл хангалуун байдаг. 

НАМЗХ-ны залуусын үйл хэргийн хэтэрхий
нэг өнцгөөс харж туйлширч байгаа юм болов уу. Бид ард түмэнд дуу хоолойгоо нээлттэйгээр
хүргэх нэг арга нь Засгийн газрын ордны урд жагсаал хийж болно. Яагаад бид жагсаж
болохгүй гэж.

-Пүрэв гаригт жаг­саал зохион байгуулна
хэмээн яригдаад байна. Заавал яагаад улс төрийн жагсаал гэж?

-Энэ сарын 13-нд Үнд­сэн хуулийн ойн
өдөр болно. Тэртээ 1924 онд анх Үндсэн хуультай болж, Бүгд найрамдах улс гэдгээ
тунхагласнаас хойш 1992 онд Ардчил­сан Үндсэн хуулиа батал­сан. Монголчууд хууль
хуулийн дээд Үндсэн хууль хэмээн ярьдаг. Учир нь Үндсэн хуульд хүний эрхийг дээд
зэргээр ба­талгаажуулж өгсөн бай­даг. Хүн болгон тэгш эрх­тэй гэдгийг тунхагласан.

Гэвч Засгийн газрын тэр­гүүн Н.Алтанхуяг
үндсэн хуулиа удаа дараалан зөрчиж байгаа нь ард түмнийг хуулиа мэдэхгүй, хуулийн
өмнө ноомой байна гэж дээрэлхэж байгаа  мэт
байна. Нөгөө талдаа Ерөнхий сайд маань хэнэггүй, хариуц­ла­гагүйгээсээ болж алдаа
гаргаж байгаа юм. Тий­мээс бид Үндсэн хуулийн өдрийг угтан Чингэсийн талбай дээр
энэ сарын 9-нд Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 40 метр урттай­гаар хэвлэн Үндсэн хуу­лийг
зөрчихгүй байх тал дээр өөрсдийн дуу хоо­лойг хүргэх гэж байна. Бид Ерөнхий сайдыг
Үнд­сэн хуулиа зөрчиж байгаа юм бол “огцор” эсхүл энэ Үндсэн хуулийг “оршуул” гэж
байгаа юм. Уг жагсаалын нэр нь “огц­руулах уу, оршуулах уу” гэдэг нэрийн дор явагдана

-Ерөнхий сайдыг ямар Үндсэн хууль
зөрч­сөн гэж үзэж байгаа юм бэ?

-Ерөнхий сайдын гарга­сан ал­даа­нуудыг
он сартай нь дурд­чихъя. Монгол Улсын Засгийн газ­рын 83 дугаар захи­рамжаар ТЕГ-ын
дэд дар­гаар Ариунсанг томил­сон нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйл­дэл болсон. Мөн 39
дүгээр тогтоо­лоор Стан­дартчилал хэмжил зүйн газрын дарга Ган­төмөрийг Үндсэн хуулийн
41 дүгээр зүйлийн 1 дэх заалт, 38 дугаар зүйлийн хоёр дахь хэсгийн нэг дэх заалт,
38 дугаар зүйлийн хоёр дахь хэсгийн долоо дахь заалтыг зөрчин ажлаас нь чөлөөлсөн.
Түүнчлэн Хөвсгөл, Дорнод аймгуудад Ерөнхий сайд аймгийн Засаг даргын үүрэг гүй­цэтгэгч
нарыг томилсон нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл болохыг хүлээн зөвшөөрсөн. Ерөнхий
сайд Үндсэн хуулийн цэцийн хуралдаан болохоос нэг хоногийн өмнө тог­тоолоо хүчингүй
болгосон. Дорнод аймгийн Засаг даргад Бадамсүрэнг нэр дэвшүүлэхэд төрийн албанд
гурваас дээш жил ажилласан байх ёстой гэсэн шалгуур тавьсан бо­ловч, Баянхонгор
аймагт Жаргал­сайхан, Төв аймагт Батбаяр нарыг Засаг даргаар томилсон. Тэд өмнө
нь төрийн албанд ажиллаж байгаа­гүй хүмүүс.

Пүрэв гаригт төв талбай дээр болох
акц дээр Ерөнхий сайд хүрэлцэн ирэх боломжгүй бол хажуугаар нь явахдаа сонсох боломжтой.
Бид бүх мэдээллээ чанга яригчаар зарлах юм. Үүнийг жагсаал гэж үзэх үү, үгүй юу
гэдэг нь харьцангуй ойлголт. Энэ бол бидний сонгож авсан эсэргүүцлийн нэг хэлбэр.
Заавал жагсаал гэж битгий хүлээж аваасай.

-МАН мөнгөгүй болсон тул НАМЗХ
“Алтан сарнай” наадмаа “Next stop” наадмаас дутуугүй хийх ёстой хэмээн намынхаа
гишүүдээс хандив авлаа гээд байгаа. Энэ жил “Алтан сарнай” наадам хэцүүхэн болжээ
гэх юм?

-Бид аливаа зүйлд хэлбэр, хөрөнгө
мөнгөөр уралддаг хүмүүс биш. Хамгийн чухал нь агуулгаа зөв хадгалж, ач холбогдол,
үр дүнг нь бодож ажлаа хийхийг хүсдэг. Үүний бодит жишээ “Алтан сарнай” наа­дам
гэж бардам хэлнэ. МАН Зас­гийн эрх барьж байхдаа, мандаж байхдаа гэнэт ухаараад
хийчихсэн юм биш. “Алтан сарнай” наадам сурталчилгаа биш. 2001 оноос хойш Монгол
Улсад үнэхээр хийж бүтээж байгаа хүмүүсийг гарган ирж, хүмүүс түүнээс үлгэр дуурайл
авах ёстой гэдэг утгаар хийж эхэл­сэн. Энэ жилийн наадмыг би сай­хан болсон гэж
бодож байгаа. Хамгийн гол нь агуулгаа хадгалж чадсан. Тэр ч утгаараа хүмүүст таалагдсан.
Тиймээс “Алтан сарнай”-г ямар нэгэн тансаглал хэмээн ойлгож болохгүй. Наадмын тухай
элдвийг харлуулан ярьж байгаа бол аливаа зүйлийг хүчээр харлуулах гэсэн ядмагхан
арга байна гэж хэлмээр байна.

-Оны өмнө НАМЗХ Л.Оюун-Эрдэнэ ерөнхийлөгчийгөө
га­даа­дад сурч байхад нь солих гэж байна гэсэн яриа гарч байсан. Ерөнхийлөгчөө
сольсон уу?

-Л.Оюун-Эрдэнэ ерөнхийлөгч маань АНУ-д
Харвардын сургуульд сурч байгаа. Мөн НАМЗХ-ны дэд ерөнхийлөгч нараас, удирдах зөв­лөлийн
гишүүдээс хэд хэдэн хүн АНУ, Англид суралцахаар явсан. НАМЗХ-ны зүгээс залуусаа
хөг­жүүлэх ёстой. Дараа дараагийн улс төрийн тоглолт, сонгуулиудад бодлогоор дэмжиж
хөгжүүлэх ёстой гэдэг дээр санал нэгдсэн. НАМЗХ-ны залуус АНУ-д сургал­тад хамрагдаад
ирсэн. Дараа дараагийн сургалтдаа хүмүүсээ хамруулахаар ажиллаж байна. НАМЗХ-ны
удирдлагууд солигдох­гүй. Бид удирдлагад шүтэж, удирд­лага давамгайлсан байгууллага
биш гэдгийг хийж буй багийн  ажлуудаас харагдаж
байгаа байх.

-НАМЗХ-ноос улс төрийн карьераа
эхэлсэн хүмүүс олон байдаг. НАМЗХ-г улс төрд орох шат болгож байгаа нь үнэн үү?

-НАМЗХ улс төрд орох гэсэн залуусын
дамжлага бааз биш. Монголын залуучуудын байгуул­лага. Гэхдээ бидэнд тодорхой хэмжээний
боломжийг олгодог. НАМЗХ-оос хоёр ч УИХ-ын гишүүн төрөөд намын Ерөнхий нарийн бичгийн
дарга, нарийн бичгийн дарга нар гарсан тул манай холбоог улс төрийн амбицтай гэж
ойлгож магадгүй. Нэг талдаа бид­ний нөөц боломж, чадавхийг үнэлсэн хэрэг болов уу
гэж бодоод байгаа юм. НАМЗХ-ноос МАН-ын ирээдүйн боловсон хүчин бэлтгэгддэг том
байгууллага гэдэг нь харагдаж байгаа юм.

-Таны хувьд цаашид хэрхэн ажиллая
гэсэн бодолтой байгаа вэ?

-Би эмэгтэй хүний хувьд цаа­шид энэ
тал дээр анхаарч ажиллая гэсэн бодолтой байгаа. Засгийн газар 2014 оныг “Гэр бүлийг
дэм­жих жил” болгон зарласан. Өнгө­рөгч оны сүүлээр гэр бүлийн хүчир­хийллийн томоохон
хэргүүд гар­лаа. Тиймээс “Гэр бүлийг дэмжих жил” болгон зарласан нь сайшаал­тай
боловч Засгийн газар үүнийгээ ажил болгох ёстой. Энэ зүйл тун­хагийн шинжтэй өнгөрөх
ёсгүй. Нийгмийн бүхий л давхаргыг хам­рах нь хамгийн чухал. Монгол Улсын нийт хүн
амын 51 хувь нь эмэгтэй. Тиймээс эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлт, ажлын байрны хомсдол,
эмэгтэйчүүдийн хүчир­хий­лэл зэрэг сэтгэл зовоосон олон асуудлууд байна. Үүнд НАМЗХ
хэрхэн дуугарах ёстой вэ гэдгээ бид тодорхойлно.

-Намын зүгээс залуучуу­дын­хаа
саналыг хэрхэн хүлээж авч байна вэ?

-Намын XXVII Их хурлын өмнө намын
шинэчлэлийн талаар бид зоригтой дуугарч, өөрчлөлтийг хийхийн төлөөх томоохон алх­мууд
залуучуудаас гарсан. Залуу­чууд намын булгаа болсон авлига тэргүүт зүйлсийн талаар
залуус дуугарсан нь нам шинэчлэлийг хийх гол хүч нь мөн болохыг тодор­хойлсон. Түүний
дараа ерөнхий нарийн бичгийн дарга, нарийн бичгийн дарга нараар залуу хүмүүс сонгогдсон.
Тиймээс нам залуу­чуудтайгаа хамтарч ажиллаж, үгийг нь сонсдог хэмээн бодож байгаа.

-Монголын сайхан бүсгүй­гээр тодорч
явсан та хэзээнээс НАМЗХ-д харьяалагдах болов. Залуу хүний хувьд улс төрд ороход
бэлэн үү?

-Би НАМЗХ-нд нэгдээд дөрвөн жил болж
байна. Гэсэн ч уг байгууллагын юу хийдэг, юуны төлөө ажилладаг гэдгийг нь 2001 онд
мэдсэн. Би 2001 онд МАН-д гишүүнээр элсэж байсан юм. Түүнээс хойш хэсэг хугацаанд
БНХАУ, АНУ-д мэдлэг боловс­ролоо дээшлүүлэхээр сургуульд яваад ирсэн. Улс төрд орох
болсон нь улс төрч болж чадах, чадахгүй гэдэгтээ бус өөрийн чаддаг зүйлээ эх орон,
ард түмэндээ зориулах явдал гэж ойлгодог. Үүнийг цаг хугацаа харуулах байх. МАН
түв­шин түвшиндээ боловсон хүчнүүд, ирээдүйн улс төрчдөө бэлдэж байдаг юм. Тэдний
нэг болж чадах эсэх нь миний мэдрэмж, мэдлэгээс гадна гар нийлэн ажиллах багаас
шалтгаалах болно.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын 2012 оны сон­гуулийн үр дүнгээр
бий болсон парламент   байгуулагдаад бараг
хоёр жилийн нүүр үзэх гэж байна.  Гэвч энэ
сон­гуулиар мөнгө тарааж,   төрийн эрх мэдлийг
хууль бусаар авчихаад өнөө­дөр УИХ-ын гишүүн гэдэг нэр зүүгээд явж байгаа эрхмүүдийн
асуудал яригд­саар байна. Ту­хайл­бал, Увс аймгийн тойргоос Ардын намын нэрээр сонгогдсон
хоёр гишүүн мөнгө тараасан гэдэг нь шүүхээр тогтоогд­чихсон гэж байгаа. Сон­гогчид
тэднээс авсан мөн­гөө тушааж, түүнийгээ хэд дахин үржүүлж төрөөс урамшууллаа хүртсэн.  Тиймээс СЕХ 
“Увсын” гэх хоёр гишүүний мандатыг хүчингүй болгох л үлд­чихээд буй тухай
яригд­саар өдий хүрлээ. Энэ маргаан дуусаагүй бай­тал шинээр нэг хэрэг ман­дав.
Ардын намаас ахиад нэг “мөнгөний гишүүн” парламентад сонгогдсон тухай мэдээлэл сүүлийн
үед цацагдлаа. Тэр нь Дорноговь, Говьсүмбэр аймгийн зургадугаар тойр­гоос УИХ-д
сонгогд­сон Ж.Батсуурь гишүүн.

Өнгөрсөн УИХ-ын сон­гууль мажоритар болон пропорциональ гэсэн
холимог  тогтол­цоогоор явсан учраас Монгол
Улсыг 26 тойрогт хуваасан билээ. Тиймээс Дорноговь, Говьсүмбэр аймгийг нэг тойрог
болгож, нэг мандат олго­сон тул үүний төлөө намуудын нэр дэвшигчид өрсөлдсөн юм.
Гэтэл энэ­хүү тойрогт Ардын на­маас нэр дэвшсэн Ж.Бат­суурь нь сонгуулийн сур­тал­чилгааны
үеэр хууль зөрчсөн үйлдлүүдийг удаа дараа гаргаж байсан гэнэ. Сонгогчдын сана­лыг
татах зорилгоор биеийн тамирын урал­даан, тэмцээн, баяр наа­дам, урлагийн тоглолт,
төлбөрт таавар, бооцоот болон мөрийтэй тоглоом зохиож ивээн тэтгэхийг Сонгуулийн
хуулиар хо­риглосон. Элдэв хүлээн авалт, дайллага, цайлла­га, сонгуулийн бус олон
нийтийн арга хэмжээ зохион байгуулах нь ч хориотой атал Ж.Бат­суурь гишүүний шадар
туслагч Л.Оюунсайхан хөдөлмөрийн хүндэт ме­да­лиар шагнуулсныхаа баярыг сонгуулийн
сур­тал­чилгааны үеэр тэм­дэглэж, наадам хийж, овоо тахижээ.

Энэ  үед нь Дорноговь аймгийн АН-ынхан тойр­гийн хороондоо
гомдол гаргаж байсан аж. Тэд гомдолдоо “МАН-аас нэр дэвшигч Ж.Батсуурийн шадар туслах
Л.Оюун­сайхан нь хурдан морь уралдуулан баяр наадам зохион байгуулж, шашны зан үйл
ашиглаж овоо тахих зэргээр УИХ-ын сонгуулийн тухай хуу­лийн 35 дугаар зүйл,
35.18.9, 35.18.12, 35.18.13, 35.20 дугаар зүйлүүдийг зөрчлөө” гэсэн байна. Гэвч
тэдний гомдлыг тухайн үед авч хэлэлцээгүй юм байна.

Уг нь Сонгуулийн тухай хуулийн
35.20-д “Нам, эвсэл, нэр дэвшигч, нам, эвслийн сонгууль эрхэлсэн байгууллага, түүний
ажилтан, нэр дэв­шигчийн шадар туслагч, ухуулагч нь сонгуулийн сурталчилгаандаа
али­ваа шашны сургаал, жаяг дэгийн дагуу үйлддэг ху­рал хуруулах, сан тавиу­лах,
майдар эргэх, жасаа уншуулах, даллага ава­хуулах, тахилга мөргөл үйлдүүлэх, овоо
тахих зэрэг үйлдэл, үйл ажилла­гааг зохион байгуулсан, түүнд оролцсон, ийм арга
хэмжээг санхүүжүүлсэн, шашны эд өглөгийн зүйл, хэрэгсэл тараасан бол шашны зан үйл
ашигла­сан гэж үзнэ” гэсэн байна.  Хэрэв энэ
заалтыг зөрч­сөн нь  нэр дэвшигч, нам, эвслийг
сонгуульд бүрт­гүүлснээс хойш тогтоогд­сон бол нэр дэвшигчийг нэрийн жагсаалтаас
ха­сах, нам, эвслийг сон­гуульд оролцохоор бүрт­гэсэн тухай шийдвэрийг хүчингүйд
тооцох үндэс­лэл болно. Энэ шийдвэ­рийг Сонгуулийн ерөнхий хороо нийтэд мэдээлнэ
гэдгийг ч Сонгуулийн хуульд тодоос тод тусга­жээ. АН-аас тухайн үед гаргасан гомдлыг
авч хэлэлцсэн бол хуулийн дагуу ийм арга хэмжээ авах байжээ.

Үүнээс гадна нэр дэв­шигч Ж.Батсуурь
өөрөө мөнгө тараасныг зарим сонгогчид баталж байгаа аж.  Тухайлбал, Ж.Бат­суурь гишүүн 2012 оны зургадугаар
сарын 24-нд Говьсүмбэр аймгийн Сүмбэр сумын тавдугаар багийн нутаг Жарангийн худаг,
Цайдамын орчимд гуравдугаар багийн бо­лон тэр хавийн малчид, сонгогчдыг цуглуулан
уулзаж бүгдэд нь тус бүр 100 мянган төгрөг өгч архиар дайлсан гэнэ. Тухайн үед энэ
уулзалтад очсон иргэн Г.Чойдовдаш  “2012 оны
зургадугаар сарын 24-ний оройн 22 цагийн орчимд Майнбаяр манайд ирээд “Ж.Бат­суурь
энэ хавийн хүмүүс­тэй уулзана гэнэ” гэж хэл­сэн. Ингээд  бид хамтдаа Цайдамын урд товгор дээр очтол  гурав, дөрвөн том жийп машин болон тэр хавийн
малчдын машин зогсч байсан. Бас тэнд Ж.Батсуурь хуучин аймгийн орлогч даргын хамт
байсан. Одоогийн аймгийн орлогч дарга Отгонжаргал болон мал­чид байлаа. Ж.Батсуурь  Соёмбо архи задлан малч­дад хандан хундага өргөсөн.
“МАН болон намайг дэмжээрэй” гэж хэлээд тэнд цугласан хүн бүрт 100.000 төгрөг өгсөн”
хэмээн ярьжээ.

Мөн Замын-Үүд су­мын иргэн Н.Ганчимэгийг
нэр дэвшигч Ж.Бат­суу­рийн ухуулагчаар ажил­луу­лах нэрээр 250.000 төгрөг өгсөн
байна. Гэтэл сүүлд  нэр дэвшигч Ж.Бат­суурийн
албан ёсны ухуу­­­лагчдын нэрсийн жаг­­­саалтад Н.Ган­чимэ­гийн нэр байгаагүй аж.  Түүнчлэн сонгуулийн сур­талчилгааны үеэр Ж.Бат­суурь
гишүүн Сүмбэр суманд өөрийн зурагт самбарыг байр­луулах­даа “Багануур зүүн өм­нөд
бүсийн цахил­гаан түгээх сүлжээ” төрийн өмчит компанийн өрмийн машиныг дай­чил­сан
бай­на. Монгол-Оросын Зас­гийн газрын хамтарсан “УБТЗ”-ын харьяа гал унт­раах ан­гийн
автомашин болоод ажилтнуудыг нь ч самбар байрлуулахдаа ашигла­жээ. Ингэснээрээ Ж.Бат­суурь
гишүүн Сон­гуулийн тухай хуулийн 35.17-д “Ээлжит сонгуу­лийн жил эхэлснээс хойш
санал хурааж дуустал сон­гуульд оролцох нам, эв­сэл, нэр дэвшигч сон­гуулийн сурталчилгаатай
холбогдсон гадаад улсын иргэн, хуулийн этгээдийн зөвлөгөө, тусламж, дэмж­лэгийг
шууд болон шууд бус хэлбэрээр авахыг хо­риг­лоно”, 35.18.15-д “Тө­рийн байгууллага,
түүнч­лэн төрийн өмчит болон төрийн өмчийн орол­цоо­той хуулийн этгээдийн тээврийн
хэрэгсэл, бусад өмч хөрөнгийг төлбөртэй буюу төлбөргүйгээр сур­талчилгааны материал
хэвлэх, олшруулах, тээвэр­лэх зэрэг аливаа хэлбэрээр сонгуулийн сурталчилгаанд ашиг­лах”,
35.18.16-д “Сон­гуулийн сурталчилгаанд улс төрийн албан хааг­чаас бусад төрийн албан
хаагч аливаа хэлбэрээр оролцох, түүнчлэн улс төрийн албан хаагчаас бусад төрийн
албан хаагч болон насанд хүрээгүй иргэнийг татан оролцуу­лах” гэж заасныг зөрчсөн
гэнэ.

Нэр дэвшигч Ж.Бат­суурь сонгуулийн
шта­бын дарга Х.Бал­сан­дорж, Говьсүмбэр айм­гийн Засаг даргын орлогч, тус аймгийн
МАН-ын дар­га О.Отгонжаргал, Сүмбэр сумын Засаг дарга, тус сумын МАН-ын дарга, Шивээговь
сумын Засаг дарга, тус сумын МАН-ын дарга Б.Даваадолгор  нарын хамт хорхог боодог хийж, Сүмбэр, Шивээговь
сумын малчдыг дайлж, цайлсан гэж байгаа. Үүнийг нь иргэн Т.Эр­дэ­нэбаяр нотолж байгаа
аж. Тэрээр “Манай багийн дарга “Сонгуулийн сур­тал­чилгааны ажлаар Өгөөм­рийн голд
очно. Олон айл байгаа учир танайд хүмүүсээ цуг­луул­на. Нэг ямааны хэрэг бай­на.
Бэлдэж байгаарай” гэж хэлсэн. Тэр ямаагаа сүүлд нь 80000 төгрөгөөр өгсөн. Ямаагаа
боож цуг­ларсан хүмүүсийг дайл­сан. Ирсэн хүмүүс нь Сүм­бэр сумын Засаг дарга Хишигт,
Шивээ овоо ком­панийн захирал Х.Бал­сандорж, аймгийн Засаг даргын орлогч Л.Отгон­жаргал,
багийн Засаг дарга Наранчимэг нар байсан. 
Ухуулах ажлаар МАН-ын мөрийн хөтөл­бөр, сонин, сэтгүүл, ил захидал, ном товхимол
тарааж саналаа өгөхийг уриалсан. Ганц манайд ч ингээгүй. Отгонсүрэн­гийнд олон хүн
дайлуул­сан байсан” хэмээн өргө­дөлдөө бичжээ. Үүгээр зогсоогүй Ж.Бат­суурь ги­шүүн
суртал­чил­гааныхаа үеэр тухайн үед МАН-ын дарга бай­сан С.Батбол­дын хамт зургадугаар
сарын 12-ны өдөр иргэд сонгогчидтой уулзаж, 
“До­лоон бурхан харва­даг­гүй” гэдэг киног үнэ төлбөргүй үзүүлсэн бай­на.
Энэ нь мөн л сон­гог­чид мөнгө, эд бараа төлбөргүй тараах эвсэл хөнгөлөлттэй үнээр
ху­дал­даж, аливаа үйлчил­гээг төлбөргүйгээр болон хөнгөлөлттэйгээр үзүүлэ­хийг
хориглосон Сонгуу­лийн хуулийг зөрчсөн үйлдэл болжээ. 

Цаашилбал  2012 оны зургадугаар сарын 21-ний өдөр Улаанбаа­тар-Замын-Үүд
чиглэ­лийн суудлын галт тэргийг Чойр өртөөнд ирэх үеэр нь иргэдэд урлагийн тог­лолт
үнэгүй үзүүлсэн гэнэ. Мөн “Шивээ-Овоо” тө­рийн өмчит компанийн захирал Х.Балсан­дор­жийг
Ж.Батсуурь гишүүн сонгуулийн штабын дар­гаараа ажиллуулсан нь Нийтийн албанд нийтийн
болон хувийн ашиг со­нирхлыг зохицуулах ту­хай хуулийн 13 дугаар зүй­лийн нэг, Сонгуулийн
тухай хуулийн 35.18.16 дугаар зүйлийг тус тус зөрчсөн юм байна. Энэ бүхэн нь нотлох
баримт­тай гэж үзсэн учраас сон­гуулийн дараа буюу дол­дугаар сард АН-ынхан цагдаа,
прокурорын бай­гууллагад гомдол гарган хэргийг шалгуулжээ. 

Ж.Батсуурь гишүүний тараасан мөнгийг
авсан иргэд ч нотолгоо болгон өргөдөл гаргаж баталгаа­жуулсан байна. Тухайл­бал,
Сүмбэр сумын иргэн Ч.Баярсайхан  “2012 оны
зургадугаар сарын 24-ний орой 22.00 цагийн үед Сүмбэр сумын тавду­гаар багийн нутаг
Жаран­гийн худгийн орчимд УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшигч Ж.Батсуурь бо­лон түүний
дагалдан яваа хүмүүс иргэдтэй уулз­сан билээ. Уулзал­танд манай багийн Сан­жаа ах,
Чой ах, Гэрэлээ, Батжаргал, Майнбаяр, Отгонсүрэн нар байсан.  Ж.Батсуурь “Айлуудаар сурталчилгаа хийж яваад
ирлээ. Жаа­хан оройтчих­лоо. Одоо шууд Далан­жаргалан, Айраг сумдаар дайраад Сайншанд
орно” гэж хэ­лээд зам асуу­сан. Явахаа­саа өмнө “Намайг дэм­жээрэй” гээд тэнд цуглар­сан
бүх хүнд 100.000 төг­рөг өгсөн” хэ­мээн өргө­дөлдөө бичжээ. Тэднээс гадна П.Саран­гэрэл,
Бат­цоож нарын иргэд ч Ж.Батсуурь гишүү­нээс 100 мянган төгрөг авснаа нотолж байгаа
юм байна. Ийм нотлох ба­римтуудыг үндэслэн Ж.Батсуурь ги­шүүн 2012 оны сонгуу­лиар
хууль зөрчсөнийг Говьсүмбэр аймгийн цаг­даагийнхан тогтоож, нийслэлийн про­курорын
газарт шилжжээ. 

Прокурорын газар Ж.Батсуурийг Эрүүгийн
хуулийн тусгай ангийн 130 дугаар зүйлийн 130.2-т заасан гэмт хэрэгт гэм буруутай
гэж үзэн яллах дүгнэлт үйлдэн харьяал­лын дагуу Сүх­баатар дүүргийн шүүхэд өнгөрсөн
2013 оны дө­рөв­дүгээр сард шил­жүүл­жээ. Эрүүгийн хуулийн 130.2-т “Энэ хэргийг
хүч хэрэглэж буюу хүч хэрэг­лэхээр заналхийлэх, хуурч мэхлэх, эд мөнгөөр татах,
санал худалдаж авах зэрэг аргаар үйлдсэн бол тодорхой албан ту­шаал эрхлэх, үйл
ажил­лагаа явуулах эрхийг хоёр жил хүртэл хуга­цаагаар хасч, хөдөлмө­рийн хөлсний
доод хэм­жээг далан нэгээс нэг зуу дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрө­гөөр
торгох, эсхүл гурваас дээш зургаан сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ”
хэмээн заасан байдаг аж.

Гэвч Сүхбаатар дүүр­гийн шүүх “яллагдагч
Ж.Бат­суурийг яллах дүг­нэлттэй хамт шүүхэд 
хүлээлгэн өгөөгүй” гэдэг шалтгаанаар хэргийг хү­лээн авахаас татгалзсан юм
байна. Учир нь  УИХ-ын гишүүн Ж.Батсуурь  халдашгүй бүрэн эрхтэй гэдэг  үндэслэлээр өнгөр­сөн хугацаанд хууль хянал­тын
байгуулла­гынх­ны дуудсан цагт очиж мэдүүлэг өгөөгүй байжээ. Ингээд Сүхбаа­тар дүүргийн
шүүх хэр­гийг хүлээн авахаас тат­галзсан учраас прокуро­рын газрынхан Ж.Бат­суурь
гишүүний хэргийг Эрүүгийн байцаан шийт­гэх хуулийн 250.1.3-т заасны дагуу дипломат
дархан эрхтэй холбон тайлбарласнаар хэргийг 
түдгэлзүүлсэн байна.

Харин АН-ынхан өн­гөрсөн наймдугаар
сард энэ асуудлаар улсын ерөн­хий прокурор Д.Дор­лиг­жавт хандан дахин гомдол гаргасан
юм бай­на. Тиймээс хэргийг нийс­лэлийн прокурорын газар дахин нягтлаад саяхан Сүхбаатар
дүүрэгт шил­жүүлсэн гэнэ. Прокурор өмнө нь гаргасан яллах дүгнэлтээ баталгаажуул­сан
байж магадгүй аж. Одоогийн байдлаар Сүх­баатар дүүр­гийн шүүх хэргийг хүлээж авахгүй
гэж мэдэг­дээгүй байгаа учраас асуудлыг шүүх эцэслэх бололтой. Хэрэв шүүх Ж.Батсуурь
гишүү­нийг Сонгуулийн хууль зөрч­сөн гэж үзвэл түүний УИХ-ын гишүүн байх хо­ног
тэр үед дуусгавар бо­лох бололтой. Ямар­тай ч Ж.Батсуурь гишүүн Сон­гуулийн тухай
хуу­лийн 35 дугаар зүйлийг зөрчиж, сонгогчдод мөнгө, эд зүйл тараасан нь тогтоогдвол
түүний УИХ-ын гишүүний ман­датыг Сонгуулийн ерөнхий хороо хүчингүй болгох эрхтэй
юм байна.

Я.МӨНГӨН

Жүдо бөхийн
дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний мөнгө, самбо бөхийн дэлхийн аварга, Монгол
Улсын гавьяат тамирчин Дашдаваагийн Амартүвшинтэй ярилцлаа.

-Шинэ оны босгон
дээр Гавьяат тамирчин болсонд баяр хүргэе. Таны хувьд өнгөрөгч он амжилтаар жигүүрлэсэн
он болж өнгөрсөн байх аа?

-Өнгөрөгч он Монголын
жүдо бөхийн холбооны хувьд олон сайхан амжилт гаргасан жил байлаа. Жүдо бөхийн анхны
эмэгтэй дэлхийн аваргатай боллоо. Би өөрөө ДАШТ-ээс мөнгөн медаль хүртсэн. Миний
гаргасан амжил­тыг төр засаг өндрөөр үнэлж Монго­л Улсын гавьяат тамирчин цол хүртээсэнд
сэтгэл өндөр байна. Оны өмнө шинэ жилд оролцоод нэг өдөр бэлтгэлдээ явж чадаагүй
тул О.Балжинням багшаас чөлөө авчихсан байсан юм. Маргааш өглөө нь Балжаа багшаас
дуудлага ирэхээр нь “Өнөөд­рөөс бэлтгэлдээ хийгээрэй” гэж хэлэх гэж байна гэж бодсон.
Нэг өдрийн бэлтгэлээс чөлөө авчихсан байсан тул нэлээд эмээнгүй гар утсаа автал
багш “Амараа Монгол Улсын гавьяат тамирчин боллоо. Баяр хүргэе” гэж хэлсэн. Багшаас
бэргэж байсан хүн чинь гэрээр дүүрэн “Ура” хашгирсан. Гэтэл багш инээгээд “Одоо
хувцсаа бэлдээрэй” гэж хэлэхэд л анх гавьяат тамирчин болсноо мэдсэн. Гавьяат тамирчин
болсны сэтгэл хөөрөл одоо л дарагдаж байна. Монгол Улсын гавьяат тамирчин болоход
үнэхээр сайхан байсан. Гэсэн хэдий ч энэ их хайр хүндлэлийг дааж, гавьяатын хэмжээнд
барилдах хариуцлага оногдож байгааг ухаарсан.

-Та Төв аймгийн
Угтаал-Цайдам сумын унаган хүүхэд. Халхын алдарт Д.Хадбаатар аваргын араас нутгаа­саа
тодрон гарч ирж буй бөх гэлцэх юм. Төрсөн нутаг усныхаа тухай ярихгүй юу?

-Намайг Хадаа аваргатай
зүйрлэж болохгүй. Монгол даяар алдар нэрээ цуурайтуулсан энэ аваргын дэргэд би чинь
жаахан хүүхэд байхгүй юу. Миний бага нас Угтаалд өнгөрсөн. Сумын төвийн хүүхдүүд
ямар л байдаг билээ. Яг л тэдэн шиг найзуудтайгаа дээл, хувцсаа уран унан, босч,
дэггүйтэж өнгөрсөн. Зундаа Асгат хайрханыхаа бэлд өдөржин усанд шумбаж өнжинө. Намайг
багад аав, ээж минь өөд болсон тул би эмээгийн хүүхэд болж Улаан­баатарт ирсэн.
Айлуудад эмээгийн эрх хүүхэд байдаг даа. Би яг л тийм жижигхэн эрх, шар дэггүй нь
дэндсэн жаал байлаа.

-Таныг багаасаа
л хагацал үзэж, элэг бүтэн байхын жаргалыг мэд­рээгүй гэсэн. Аав тань мэнд байхдаа
бөхийн эрдэмд хөтөлж байв уу?

-Би аав, ээжийгээ
бүүр түүрхэн санадаг юм. Би мэдээ ороод удаагүй байсан болохоор сайн мэддэггүй юм
л даа. Хөдөөний хүүхдүүд бүгд барил­даанч байдаг. Би ч гэсэн тэдний нэг. Бие жижиг
болохоор барилдаад унана. Унасан ч гэсэн заавал давж байж санаа амардаг хүүхэд байв
шүү. Би дөрөв­дүгээр анги төгстлөө Угтаалд сураад дараа нь эмээгээ бараадан Хайлаастад
шилжиж ирсэн. Өдгөөгөөс 12 жилийн өмнө бөхийн спортоор хичээллэж эхэлсэн. Анх
10 гаруй хүүхэдтэй Спор­тын төв ордонд ирж Ж.Баярсайхан багшийн шавь болсон нь миний
тамир­чин болох эхлэл байсан юм. Өнөөдөр миний гаргаад буй багахан амжилт анхны
минь багштай салшгүй холбоотой. Би багшийнхаа дархан мэхийг сурсан гэж өөрийгөө
боддог шүү.

-Тэр нь ямар мэх
вэ?

-Багшийн болон миний
дархан мэх баруун талдаа халз хутгах мэх л дээ. Бэлтгэл сургуулилтын үед давтаад
байж чадахгүй хирнээ, цаг дуусах үед, хожиг­дож яваа үед өөрийн мэдэлгүй хийчих­сэн
байдаг юм. Би Хайлаастын 72 дугаар дунд сургуулийг 2005 онд төгсөөд Мон-Алтиус Биеийн
тамирын дээд сургуулийг Багш дасгалжуулагч мэргэжлээр дүүр­гэсэн. Одоохондоо өөрөө
тамирчин байгаа тул мэргэжлээрээ хараахан ажиллаж эхлээгүй байна. Би их спортын
замналаа өндөр­лүүлээд мэргэжлээрээ ажиллах болно. Гэхдээ “Би хэзээ нэгэн цагт барилдахаа
болино” гэхээр сэтгэлд нэг л бууж өгөхгүй байдаг. Энэ тухай бодсон шөнө нойр хулжчихдаг.

-Багадаа та жижигхэн
биетэй байсан гэлээ. Яагаад заавал их спортыг сонгох болсон юм бэ?

-Би дээрээ гурвэн
эгчтэй. Айлын бага хүүхэд. Яагаад ч юм эгч нарыгаа хамгаална гэж боддог байлаа.

-Юунаас хамгаална
гэж?

-Тэрийг сайн мэддэггүй
юм аа. Бодвол болж бүтэхгүй юм юмнаас эгч нарыгаа хамгаална гэж боддог байсан байж
магадгүй. 20 кг ч хүрэхгүй жаахан хүүхэд байж их том юм боддог байсан байгаа биз.
Би багаасаа л барилдах дуртай байсан. Хоёр хүн өөд өөдөөсөө хараад өрнө гэдэг гайхалтай
санагддаг. Багын энэ бодол одоо ч гэсэн сэтгэлд хүч нэмдэг хэвээрээ л байна.

-Хичээлдээ номдоо
хэр шамддаг байв. Ихэнх тамирчид бэлтгэл гээд хичээл номоо цалгардуулсан байдаг
юм билээ?

-Багадаа давгүй сурлагатай
байсан. Таны хэлдгээр бөхийн бэлтгэл хийж эхэлснээс хойш хичээл цалгардсан тал бий.
Зарим үед нэг сарын бэлтгэлд гараад ирэхэд мэдэхгүй хичээл ор­чихсон байдаг байлаа.

-72 дугаар сургууль
чөлөөт бө­хөө­­рөө алдартай. Анх чөлөөт бөхөөр спортын гараагаа эхлүүлсэн үү?

-Тийм ээ. Манай сургууль
Лу.Энх­баяр багш багшилдаг байсан. Түүнээс хойш ч чөлөөтийн мундаг багш нар манай
сургууль дээр бэлтгэл хийлгэдэг байв. Би харин чөлөөт бөхөөр хичээл­лэлгүй шууд
л самбо, жүдо бөхөөр хичээллэсэн. Анх Ж.Баярсайхан баг­шийн шавь болоод үдээс хойш
бэлтгэл хийдэг байлаа. Манай үеэл Пүрэвдорж гээд залуу өглөөний ээлжинд бэлтгэл
хийж байсан юм билээ. Бид хоёр таарал­дахаараа би бөхийн бэлтгэл хийж байгаа гээд
л яваад байдаг байсан. Сүүлд амралтын өдөр нэгдсэн бэлтгэл хийхдээ хоёулаа Баяраа
багшийнхаа шавь болсныг мэдсэн. Пүүжээ маань 81 кг-ын жинд барилддаг.

-Дэлхийд эх орныхоо
нэрийг дуурсгах сайхан. Үүнд хүрэхийн тулд асар хүнд даваануудыг давна биз?

-Тамирчин хүнд бэртэл,
гэмтлээс эхлээд шантрах үе тохиолдож л байлаа. Багадаа жин хасахаас эхлээд хэцүү
зүйл их байсан. Жин хасч байхад хүйтэн ундаа, зайрмаг идэхийг мөрөөддөг байсан минь
санаанаас гардаггүй юм. Харин сүүлийн жилүүдэд жин хасах зовлонг мэдэрсэнгүй. Би
2008 онд самбо бөхийн ДАШТ-нд 52 кг-ын жинд барилдан тавдугаар байрт шалгарсан.
Түүнээс хойш “За болъё. Ингэж их жин хасч болохгүй” гээд жүдо бөхийн 60 кг-ын жинд
барилдахаар шийдсэн. 2009 онд жүдо бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцоод
хүрэл медаль хүрт­сэн. Ингэж л жүдо бөхийн тамирчин болох гараагаа эхэлсэн.

-Тэгвэл та чинь
өмнө нь сам­богоор барилдаж байгаад сүүлд жүдо бөх рүү орж ээ?

-Харин тэгсэн юм.
2009 оноос жүдогоор хичээллэсэн. Надад жүдо бөхийн өсвөр үе, залуучуудын улсын аваргын
нэг ч медаль байдаггүй юм. Харин самбо бөхийнх бол олон л доо. Жүдо бөхийн доод
жин 55 кг-аас эхэлдэг. Тэгэхэд миний жин 48 кг-д барилддаг байсан болохоор жингийн
зөрүү гардаг байсан.

-Хэдэн онд самбо
бөхийн дэл­хийн аварга болж байсан бэ?

-2006 онд 48 кг-ын
жинд самбо бөхийн Залуучуудын дэлхийн аварга болсон. 2007 онд дэлхийн аваргаас мөнгөн
медаль хүртсэн.

-Монголын жүдо
бөхийн хөнгөн жин дэлхийд дээгүүр эрэм­бэлэгддэг. Тэр дундаас өөрийгөө тодруулан
ДАШТ-нд оролцоно. Тэр дундаа медаль хүртэнэ гэдэг хэцүү байв уу?

-Энэ өрсөлдөөн дунд
л тамирчин бид биенээ ирлэж, хурцалж байдаг юм. Жиндээ өрсөлдөгчгүй байх шиг гунигтай
юм байхгүй. Жиндээ олон өрсөлдөгчтэй болох тусмаа “Би түүнээс илүү бэлтгэл хийнэ.
Би сайн барилдах ёстой” хэмээн өөрийгөө дайчилдаг эрэмгий чанарт суралцдаг. Энэ
бол цагаахан атаархал гэх юм уу даа. Өнгөрсөн жилийн хувьд би оролцсон бүхий л тэмцээндээ
бо­ломжийн амжилт гаргасан. 2013 он гараад Турк, Баку гээд оноо өгдөг тэмцээнүүдэд
финалдаж, түрүүлээд байсан. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн.
Ч.Болдбаатар маань Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож байх­даа бэртэл авсан
тул Г.Болдбаатар бид хоёр жингээсээ ДАШТ-нд явсан.

-Өнгөрсөн дэлхийн
аваргын барилдаануудаа эргэн дурсахгүй юу. Аваргын төлөөх Японы бөхийг яалт ч үгүй
ялчих шиг санагдаад байгаа?

-Дэлхийн аваргын эхний
өдөр зур­гаан тойрог барилдаж мөнгөн медаль хүртсэн. Эхний тойргийн барилдаанаа
Хойд Солонгосын Ян Хьёк-Чолтой барилдсан. Тэр их хүнд барилдаан болсон. Намайг бярдаж
барилдаж байсан тул би хүчийг нь дагуулж барилдсан юм. Хойд Солонгосын бөхчүүд ер
нь шийд­чихсэн хүмүүс байдаг. Тэр нь ч барил­даанд нь нөлөөлдөг байх. Хоёрдугаар
тойрогт Африк тивийн аварга Яссин Моудатирийг боох мэхээр ялж, дараа­гийн тойрогт
Бээжингийн олимпийн мөнгө, дэлхийн аваргын мөнгөн медальт Авст­рийн Людвиг Пайшерыг
ялсан. Манай үндэсний бөхийн бусгах мэхийг ойлгох­гүй байсан тул хоёр удаа бусгаад
ялсан л даа. Хэсгийн аваргын төлөө жингийнхээ гол өрсөлдөгч Ганбатын Болдбаатартай
барилдсан. Өмнө нь би хоёр ялагдчихаад байсан юм. Бидний барилдаан оноо авалцалгүй
торгуулиар би ялсан. Болдоо үнэхээр хэцүү тамир­чин. Би ч Болдоод хэцүү санагддаг
байх. Бид бүх хүчээ гаргаж барилдсан боло­хоор дэвжээнээс буухад ёстой л сүг болчихсон
байсан. Гар юу ч атгаж чадахгүй, хамаг тамираа барчихсан байхад намайг дэлхийд нэр
алдраа цуурайтуулсан Гүржийн алдарт бөх Амиран Папинашвили хүлээж байлаа. Болдоо
бид хоёр ядарчихсан сууж байхад Түвшээ ах (олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр) ирээд дараагийн
барил­дааны тухай зөвлөгөө өгч, зохион байгуулагч нарын хоолноос авчирч Болдоо бид
хоёр өгч байлаа. Түвшээ ах үнэхээр их гүйсэн дээ.

-Г.Болдбаатартай
дэлхийн авар­гын дэвжээнд тулах ямар байсан бэ?

-Тамирчин хүн гэдэг
тэр дундаа нэг жингийн тамирчид гэдэг жирийн үед хамгийн сайхан найзууд дэвжээн
дээр хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч байдаг. Дэлхийн аваргад явахаас өмнө Болдоо маань
хөлдөө гэмтэл авчихсан байсан. Тиймээс би хөлийнх нь гэмтлийг сэдрээх­гүйн тулд
гэмтэлтэй хөлтэй нь барил­даагүй. Барилдаан дууссаны дараа Болдоо маань “Түрүүлнэ
шүү. Алтан медаль аваарай” гэсэн. Болдоо дараа Амиран Папинашвилитай барилдсан.
Би Гүржийн ард түмнийг халуун цустай гэж боддог. Тэд нээх сонин хайнга хүмүүс байдаг
хирнээ барилдана гэж баавар­ласаар байгаад таарна. Уулынхан биеийн хөгжил сайтай
тул хүчтэй гэж жигтэйхэн. Түүнтэй барилдахын өмнө бие халаал­тын өмнө Түвшээ ах,
дасгалжуулаг­чидтайгаа ярилцаж байж дэвжээнд гарсан. Амиран Папинашвили дэвжээнд
гарахын өмнө зүгээр зогсож байхдаа муухай орилоод, шүгэлдээд, өөр дээрээ ус цацаад,
шашныхаа үгийг чангаар уншиж байсан. Намайг л цочоож, айлгах гэж байсан юм болов
уу. Нүдээ ирмээд чамайг даа гэсэн байртай байсан. Би ч хариугаа өгөлгүй өөдөөс нь
инээгээд эрхий хуруугаа гозойлгож байсан юм. Хүмүүсийг харахад хоёр хүн алхаж гарч
ирээд барилддаг гэж боддог. Харин дэвжээнд гарахын өмнө том тулаан болдог. Папинашвили
өмнө нь намайг хоёр ялчихсан байсан тул сэтгэл зүйн хувьд илүү байсан байх. Би харин
“Энэ удаа хариугаа авна” гэж бодсон. Ганцхан Папинашвилитэй барилдаад үхэх гэж байгаа
юм шиг л ялахын төлөө зүтгэсэн. Би бэлтгэл дээр О.Балжинням, Д.Баттулга багш  нартай баруун тулж байгаад баруун хөлд мордох
мэхийг давтаж, ярилцаж байсан. Тэр мэхээ ч даацтай хийсэн.  Амиран Папинашвили надад ялагдчихаад хоёр гараараа
толгойгоо салаавчлаад, үглээд л яваад байсан. Гурван тор­гуулиар намайг хожиж явсан
болохоор барилдаан дуусахад 20 секунд дутуу байхад цэвэр ялагдсандаа итгэж өгөхгүй
байсан биз. Тэр шокноосоо гарч чадалгүй байсаар хүрэл медаль ч хүртэж чадаа­гүй.
Надад ялагдчихаад тэр чигээрээ заалнаас гараад явчихсан. Дасгал­жуулагч нь хувцсыг
нь бариад аргадаад дагаад яваад байгаа нь харагдсан.

Аваргын төлөөх барилдаанаа
Гранд слам, гран при, мастерст түрүүлсэн, өсвөр, залуучуудын дэлхийн аварга Японы
алдарт бөх Наохиса Такатотой хийсэн. Энэ тамирчныг сүүлийн хоёр жил ямар ч бөх ялж
чадаагүй. Хүмүүс надаас медальдаа ханачихсан уу гэж асууж байсан. Би медальдаа ханаагүй.
Барил­даан уг нь боломжийн байсан ч би боломжоо ашиглаж чадаагүй. Унасан бөхөд шалтаг
мундахгүй гэгчээр одоо ярилаа гээд хүмүүс гайхах болов уу.

-Гайгүй биз дээ.
Аваргын төлөөх барилдаан эргэлзээтэй болсон гэж манайхан ярьсаар байгаа шүү дээ?

-Яг ямар шалтгаанаар
намайг тор­госныг ойлгоогүй. Уг нь дэвжээнээс ухарч гарсан, тал барьц барилаа, буруу
барилаа гээд торгодог байтал юу ч болоогүй байхад л гараа эргүүлээд торгоод байсанд
нь гайхдаг юм. Намайг торгохын өмнө би босоо үүрч тэнцвэр алдуулсан энэ мэтчилэн
идэвх гаргаад байхад яагаад торгоод байгааг барилдаж байхдаа ойлгоогүй. Зүгээр адилхан
торгууль­тайгаар дуусгаад голден скор буюу алтан оноогоор ялагчийг тодруулсан бол
надад харамсах зүйл байхгүй л дээ.

-Өдөрт хоёр бэлтгэл
хийдэг боло­хоор чөлөөт цаг гэж гарах юм уу?

-Ням гаригт л амардаг.
Бусад үед чөлөөт цаг ёстой гардаггүй юм. Манай Балжаа багш цэргийн хурандаа цолтой
хүн болохоор цагийг ягштал баримтална. Бид өглөөний найман цагт бэлтгэлээ хийж эхэлдэг.
Өдөр гэртээ харьж жаахан амраад 16 цагт дахин бэлтгэл хийдэг.

-Хэзээнээс Хил
хамгаалах ерөнхий газар харьяалагдах болсон бэ?

-2010 оны гуравдугаар
сарын гурав­ны өдөр ХХЕГ-ын “Хилчин” спорт хороонд харьяалагдаж эхэлсэн. Тэр өдөр
баасан гариг байсан. Анги нэгдсэн байсан өдөр манай штабын дарга байсан дэд хуран­даа
Мөнхбат “Тушаал гарчихсан. Одоо тангаргаа өргө” гэдэг юм. Би юу ярихаа мэдэхгүй
Лувсанпүрэв, Пүрэвсүрэн гээд хоёр багшаасаа “Би юу яринаа” гэтэл “Өөрийгөө товчхон
танилцуулаад буугаад ир” гэсэн. Цэлийсэн том тайзан дээр гараад өөрийгөө танилцуулсан.
Гэтэл “Зорилгоо хэл” гэхээр нь “Бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийж, Монгол Улсын гавьяат
тамирчин болно” гээд хэлчихсэн. Сандарсандаа тийм том амлалт өгчихсөн хэрэг л дээ.
Оны өмнө гавьяат тамирчин болсны дараа ХХЕГ гурван гавьяатаа хүлээн авсан. Би тэгэхэд
өмнө нь гавьяат тамирчин болно гэж хэлж байснаа хэлэхэд бригадын генерал Лхачинжав
“Цэргийн хүн ингэж амлалт өгөх ёстой” дараагийн цолоо бараг л амлах уу гэчихээд
байсан.

-Монгол Улсын гавьяат
тамирчин болчихоод зогсож байхад танд юу бодогдож байсан бэ?

-Төрийн тэргүүнээс
гавьяатын тэмд­гээ гардаж байхад эмээгээ л хамгийн их бодсон. Эмээ нь минь мэнд
байсан ч болоосой гээд бодоход сэтгэл огшоод л ирсэн. Дэлхийн аваргаас мөнгөн медаль
хүртэн медалийн тавцанд гарахад мөн л тийм мэдрэмж төрсөн. Эмээ маань аав, ээжийг
сэтгэлд минь нөхөж оршсон агуу том орон зай байсан юм. Эмээгийнхээ захиасыг би хэзээ
ч мартахгүй ээ.

-Эмээ тань юу гэж
захиж байсан юм бэ?

-Эмээ маань амьдралд
ойрхон зүйлсийг их сургана. “Хүн амжилтад хүрч болно. Хүний хүрч болох ямар ч оргилд
хүрч болно. Аргаа баран гудамжинд хэвтэж байсан ч хамаагүй хүн хүн чанараа л гээж
болохгүй. Миний хүү хүн хүнээрээ байх шиг сайхан зүйл орчлонд байдаггүй юм шүү.
Хүн хэзээ ч дээд үеэ харж бэлтгэл хийх болохгүй. Дээд үетэйгээ өрсөлдөнө гэж байдаггүй
юм. Тэд цаг нь ирэхээр спортоосоо хөн­дийрнө. Өөрөөсөө доод үеэс болгоом­жилж тэднийг
харж бэлтгэлээ хийж бай” хэмээн захьдаг байлаа. Тухайн үед хэлсэн үгийг нь сайн
ойлгоогүй ч одоо бодох нь ээ эмээгийн хэлсэн яг үнэн юм билээ. Тэмцээний дараа миний
оролцсон тэмцээний бичлэгийг үзээд “Чи ингэхгүй яасан юм. Тэгэхгүй яасан юм. Энэ
мэх чинь сайхан болжээ” гээд л надтай илэн далангүй зөвлөдөг байлаа. Би эмээдээ
загнуулж үзээгүй. Эмээгийн эрх шар жаал явлаа. Намайг самбо бөхийн дэлхийн аварга
болж эмээгээ хамгийн их баяр­луулсан. Эмээ минь нулимстай нүдээр хүүгээ хараад их
баярлаж билээ. Би хаа очиж эмээгээ гомдоож яваагүй санагддаг. Хүүгээ бурхны орноос
харж явдаг байлгүй. Хүүгийнхээ ялалт, ялагдлын амттай, гашуун бүхэнд хамт л байдаг
байлгүй. Ядарсан үед эмээ минь их бодогдоноо. Эмээгээс хойш эгч нарын хийж өгсөн
хоол амтгүй санагдаад нэг хэсэгтээ л надад хүнд байсан үе бий. Аргагүй биз дээ,
миний түшиж явсан багана минь байсан юм чинь. Гудамжинд яваа ахмад настай хүмүүсийг
харахаар сэтгэлд нэг л дотнохон санагддаг. Бэлтгэлдээ явах замдаа хөгшин настай
хүн таарвал хамт алхах ч юм уу машин­даа суулгаад юм яриад явахад сайхан л байдаг
юм. Эмээгийн хүүхэд болоод ч тэр үү эмээ нартай юм ярихад яриа сайхан нийлнэ дээ.
Би багадаа ээж, аавгүй гэдгээсээ ичдэг байсан. Бодвол хүүхдийн зан байсан юм байлгүй.
Үеийн найзууд эцэг эхийн хуралд аав, ээжийгээ дагуулж ирнэ гэхэд сэтгэл хөндүүрлэнэ.
Эцэг, эхтэй хүүхдүүд дээрэлхэж байхад сэтгэл өвдөнө. Гэсэн ч би тэр хүүх­дүүдийг
дараа чамайг зодно доо гэж хэлэлгүй “Би чамаас ухаантай хүн болно” гэж дайрдаг байлаа. 

-Хэзээ гэр бүлтэй
болох вэ. Бэлт­гэл гээд цаг зав гарахгүй байна уу?

-Би гэр бүлд яарахгүй
байгаа. Эрэг­тэй хүн насан туршдаа эхнэр үр хүүх­дийнхээ хамт амьдарна. Харин надад
спортод амжилт гаргах цаг хугацаа асар богино байна. Сайндаа л 10 жил медалийн төлөө,
амжилт гаргахын төлөө тэмцэнэ. Түүнээс хойш би хичнээн хүссэн ч амжилт гаргаж чадахгүй
болох тул гэр бүлдээ хангалттай цаг заваа зориулах болно.

-Үндэсний бөхөөр
барилдах бодол байдаг уу?

-Хүн хүн өөр өөрийн
бодолтой байдаг. Манай зарим жүдоч гэхэд үндэсний бөхийн удамтай байдаг тул барилддаг
юм. Би барилдахгүй байх аа. Бид бэлтгэл дээр л үндэсний бөхийн бэлтгэл хийдэг. Үндэсний
бөхийн бэлтгэл хийх нь жүдо бөхөд их нэмэр болдог. Бүснээс барьж байгаад шахаж татах
мэхийг гадныхан тэр бүр ойлгодоггүй. Үндэсний бөх бидний давуу тал болдог. Дэлхийн
аваргад явахад Балжаа багш зодог шуудаг өмсүүлээд бэлтгэл хийлгэнэ.

-Танай удамд барилддаг
хүн бий юу?

-Манай удамд барилддаг
хүн байх­гүй. 81 кг-ын жинд барилддаг үеэл Пүрэвдорж бид хоёр бие биедээ л удам
болж таараад байна.

-Анхны тэмцээнд
оролцоод авч байсан медалийнхаа тухай ярихгүй юу?

-Дархан хотод болсон
Ус суваг компанийн нэрэмжит жүдо бөхийн тэмцээний 29 кг-ын жинд түрүүлэн алтан медаль
хүртэж байлаа. Анхны медалиа авчихаад сэтгэл гэгэлзээд болдоггүй. Дарханаас Улаанбаатар
хүртэл вагоны цонхоор харсаар байгаад ирсэн. Амьхан­даа эмээдээ яарч буй минь тэр
л дээ. Риогийн дэлхийн аваргад оролцоод эхний өдөр медаль хүртсэн тул сэтгэл гэгэлзээд
бушуухан гэртээ харимаар санагдаж байлаа. Гэгэлзээд нойр хүрэхгүй байсан тул Балжаа
багшид “Багшаа би гэгэлзээд ерөөсөө унтаж чаддаггүй ээ” гэтэл багш намайг шоолж
инээж байснаа “Зүгээр ээ. Хоёр хоно­гоос зүгээр болчихно” гэдэг юм. Багш өөрөө тэгж
байсан юм шиг байна лээ. Үнэхээр ч багшийн хэлснээр болсон.

Эмээ маань анх намайг
барилдаж эхлэхэд бүс оёж өгч байсан. Тэр бүсээ зүүж анхныхаа медалийг хүртсэн. Түүнээс
хойш тэр бүстэй олон ч меда­лийн тавцанд зогссон. Одоо тэр бүсийг би хадгалдаг юм.
Хааяа тэр бүсээ гаргаж ирж харчихаад буцаагаад авдартаа хийчихдэг.

-Дэлхийн чансаанд
хэдэд жагсч байна вэ?

-Дэлхийн чансаанд
дөрөвт жагсч байсан бол одоо гуравт эрэмбэлэгдэж байна. 60 кг-ын жинг намайг ялж
дэлхийн аварга болсон Японы бөх Наохиса Такато тэргүүлж байгаа бол хоёрт Гүржийн
бөх Амиран Папинашвили жагссан. Араас нь би шил дарж байна. Амиран Папинашвили бид
хоёрын хооронд 10 гаруйхан онооны зөрүү бий.

Манай жүдо бөхийн
тамирчдын амжилт өсөж байгаа нь жүдо бөхийн холбооны ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн,
Засгийн газрын гишүүн, ҮХАА-ын сайд Х.Баттулга, Нарийн бичгийн дарга М.Бөхбат болон
жүдо бөхийн холбооны удирдлагууд, ССАЖЯ, Спорт бэлтгэлийн төв, Эрдэнэтуяа даргатай
Үндэсний шигшээ баг, спорт хороо, клубуудын хамт олны буян юм даа. Үүн дээр нэмээд
намайг Ч.Насантогтох, Х.Болдбаатар, Нямлхагва багш дэмждэг нутгийн ах Б.Мягмарсүрэн,
“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлч, нутгийн ах Ж.Гангаа, шигшээ багийн дасгалжуулагч О.Балжинням,
Д.Баттулга мөн Угтаал-Цайдам сумын Засаг дарга, аймгийн арслан Н.Гантулга ахдаа
нутгийн ахан дүүс, найз нөхөддөө талархаж явдгаа хэлье. Рио Де Жанейрогийн олимп
л одоогоор миний мөрөөдөл болоод байна.

Э.ЭНХБОЛД

Москвагаас монгол хэлээр явуулдаг
байсан нэвтрүүлэг өнгөрсөн арванхоёрдугаар сарын 1-нээс эхлэн манай үндэсний радиогийн
өргөн долгионоор нэвтрэхээ бай­жээ. Харин үүнийг сонссон хүмүүс “Москвагаас монгол
хэлээр ярьсаар байсан юм уу” гэж хачирхан өөр нэгнээсээ асуун, ам дамнуулан ярьц­гааж
байна. Энэ нэвтрүүлгийг явсаар байсан гэдгийг мэдэ­хээ ч байсан хүмүүс боль­чихс­оныг
нь шинэ мэдээ бол­гож ярьцгаах нь тэр. Цагтаа “Москвагаас монгол хэлээр ярьж байна”
гэсэн нэвтрүүл­гийн эхлэл хөгжим эхэлмэгц сандлаа дөхүүлэн араажав­даа дөхөх хүмүүс
олон бай­сан. Бахархал болсон алтан Москвагаас монголчуудад зориулан нэвтрүүлэг
бэлтгэж, түүнийг нь монгол нэвтрүүлэг­чид уншиж байгаа нь гайх­маар байсан нь дамжиггүй.
Цаг үе гэдэг гольдрилоо солих гол шиг юм даа. Энэ нэвтрүүлэг 1964 оноос эхлэн тасралтгүй
өдөр бүр нэвтэр­сээр сар гаруйхны өмнөөс зогсов. Гэхдээ радиогийн төв шугамаар долгион
дээр нэвт­рэхээ больсноос бус богино долгион болон онлайнаар олж үзэж болох л юм
билээ. Гэвч оросууд үүнийгээ зогсооход л явсаар байсныг нь манайхан анзаарч байна.
Түүнээс сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд тийм нэвтрүүлэг байгаа үгүй нь сонин биш
явж иржээ. Бид оросуудын нөлөөнөөс гарч, Кремлийн хэн нэгэн даргын хэлсэн үг энд
байгаа бидэнд падгүй болсонтой зэрэгцээд л энэ нэвтрүүлэг явж байгааг анзаарахаа
байсан юм байна. Далан жилийн турш төрийн жолоо цулбуураас маань зууралдаатай явж
ирсэн оросууд цэргээ гаргаж, бид шинэ замналаар засаг­лаж ирснээс хойш энэ нэвт­рүүлгийн
ач холбогдол, үнэ цэнэ буурчээ. Оросууд өөрч­лөлт шинэчлэл гээд юун маний­гаа гэх
цаг үеүд бай­лаа. Хил дээр өндөр хэмжээ­ний татвар тавьчихаад л дотоод дахь асуудлаа
ший­дээд алга болсон. Ерээд оноос хоёр мянгаад оны дунд хүртэлх цаг үеийг монголчуу­дын
хувьд алтан үе байсан гэж судлаачид үздэг. Чухам л үүлэн цоорхойн нар шиг он цаг
байв. Хоёр хөрш маань өөрсдийнхөө хэрэгт анхаа­раад манийг сонирхохгүй байсан энэ
цаг дор бид өөрс­дийнхөөрөө урагшлах боломж­той болж, бас гурав­дагч хөршийн талаар
зориг­той ярьж эхэлсэн байдаг. Харин манай хоёр аль, аль нь асуудлаа шийдээд, бүр
дэлхийн хэмжээний улс болох өрсөлдөөнд хүч үзэх үедээ гэнэт хөрш Монголоо сана­сан.
Мэдээж дэлхийн хэм­жээнд хүлээн зөвшөөрөгдө­хийн тулд бүс нутагтаа хүлээн зөвшөөрөгдөх
ёстой, ингэ­хийн тулд Монголд нөлөөл­лөө нэгнээсээ өрсөн хүчтэй болгох ёстой. Ийм
байдлаар урд, хойд хөршүүд маань ажиллаж байгаа үед бид ч бас өөрийн нарийн ухаантай
байх ёстой билээ. Нүүгээд явж чадахгүйгээс хойш бид айл саахалт хүмүүстэйгээ эв
түнжинтэй, найрсаг сайхан харилцах ёстой. Тэгээд ч монголчууд хоёр том гүрний дунд
байдаг нь бидний сул тал гэж ярих дуртай бол одоо үүнийгээ давуу тал гэж харах хэрэгтэй.
Аз болоход Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө хилийн ямар нэгэн маргаангүй. Бас элдэв ноцтой
гомдол санал, зөрчил байхгүй. Тиймээс хоёр хөрштэйгөө эрх тэгш, найрсаг, ойлголцож
орших нь зүй. Бас бидэнд гуравдагч хөршүүд бий гэдгийг нотлон харуулахаа ч мартах
ёсгүй.

Ер нь гуравдагч хөршийн бодлого маань
хоёр хөршийн нөлөөллийг тэнцвэржүүлэх л энгийн үүрэгтэй. Аль нэг талынх нь нөлөөлөл
ихсээд ирэхээр л монголчуудад муугаар нөлөөлчихдөг нь түүхэнд ил. Богд Жавзун­дамба
хүртэл үндэсний эрх чөлөөгөө зарласны дараахан Япон, Швейцарь, АНУ гэхчлэн бусад
арваад улс руу элч төлөөлөгч, захидал илгээж байсан нь гуравдагч хөршийн бодлогыг  эрэлхийлж байсан нь тэр. Бас 1990 оны найм­дугаар
сард АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жэймс Бейкер манайд айлчлахдаа “БНМАУ хоёр
том хөрштэй. АНУ тэдэнтэй харилцахдаа танай харилцаанд сэв суул­гахгүй. Монгол Улс
АНУ-ыг оролцуулан гурван том улстай сайн харилцаатай байж болох юм” хэмээн мэдэгдсэн
байдаг. Тиймээс ч энэ үг хоёр хөршийнхөө хооронд тэнцвэр барьж, өөр нэг орны дэмжлэгийг
авах гэсэн Монголын гадаад бод­логын нэг стратегийн оноо­сон нэр томьёо
болоход түлхэц болсон хэмээн судлаачид үздэг билээ.

Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эдийн
засгийн тогтолцоог чиг хандлагаа болгож, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэхийг үндсэн
зарчмаа болгож яваа орон.  Харин манай хоёр
хөрш маань авторитар дэглэмээрээ. Мэдээж, бид тэдний сонгол­тыг, тэд биднийхийг
хүлээн зөвшөөрч ирсэн, зөвшөөр­сөөр ч урагшилна.

Өөр өөрсдийнхөөрөө урагш­лах ч үзэл
суртлын гол зэвсгийн хувьд бид илүүтэй анхааран үзэх ёстой санагда­на. Бараг тавин
жилийн турш Монголын үндэсний радио­гоор нэвтэрсэн “Москвагаас ярьж байна” буюу
сүүлдээ “Оросын дуу хоолой” нэвтрүү­лэг болсон монгол хэл дээрх нэвтрүүлгийг үргэлжлүүлэх
хүсэлтэй байгаагаа Оросын тал өнгөрсөн жил хүртэл нотолж байсан гэдэг. Оросууд Монгол
дахь нөлөөллөө улам бэхжүүлэхийг сонирхож байгаа өнөөгийн цаг үед уг нэвтрүүлгийг
бодлогоор зогсоох учир байхгүй. Зөвхөн радио нь дотооддоо гарсан үл ойлголцлоос
болж радио­гийн өргөн нэвтрүүлгээр гаргахаа байсан гэх яриа нь үнэн байж таарна.
Харин хагас зууны түүхтэй энэ нэвтрүүлэг зогслоо гэсэн мэдээлэл эргээд олон зүйлийг
эргэцүүлэн харах боломж өглөө.

Одоо “Алтан Москвагаас ярьж байна”
гэдэг шиг “Алтан Вашингтоноос ярьж байна” гэсэн нэвтрүүлэгтэй болох талаар бодож
болох юм. Энэ талаар зохих хүмүүстэй нь ярьж, лобби хийхэд ч болохгүй газаргүй.
Учир нь бидний чиглэж байгаа чиглэл, зам мөр нь нэг зүгт болохоор тэр. Заримдаа
ч бидний замнаж байгаа зам мөрөөс тэс хөндлөн үзэл санаа хэвлэл мэдээллээр их явах
юм аа. Тиймээс үзэл суртлын зэвсэг болсон хэвлэл мэдээ­лэлдээ анхаарвал гэж байгаа
нь тэр л дээ. Хувийн өмчтэй нэгнийгээ үзэн ядаж, хувийн өмчинд халдаж хураах талаар,
төрийн эрхийг үндсэн хуулийн бус замаар авах талаар ч хүртэл хэвлэл мэдээл­лийн
хэрэгслээр чөлөө­тэй нийтэлсэн харагдах юм даа. Хэдийгээр хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө
ардчил­лын буянд бидэнд олдсон ч замнаж байгаа нийгмийнхээ эсрэг үзлийг бид тараагаад
байж боломгүй. Энэ бол үндэсний аюулгүй байдлын асуудал юм.

“Москвагаас монгол хэлээр ярьсаар
байсан юм уу” гэсэн явган ярианы эргэн тойронд энэ мэтийг эргэцүүл­лээ.

Э.ЭНЭРЭЛ

-НАМАЙГ
ЖИРЭМСЭН БАЙХАД ХЭН Ч АНЗААРААГҮЙ, ГЭДЭС МААНЬ ҮЛ ЯЛИГ Л ТОМОРСОН-

Ч.Уранхолбоо буюу хүмүү­сийн мэддэгээр “Гала” хамт­ла­гийн Анутай
уулзаж амьдрал уран бүтээлийнх нь талаар ярилцлаа.

  -Сүүлийн үед таны талаар хүүхдээ өөрөө тээгээгүй, тээгч эх хөлсөлсөн
гэсэн шуугиан дэгдсэн. Энэ яриан дээр тайлбар 
өгөөч?

-Би Хятадад хэлний бэлтгэлд сурч байхдаа хүүхэдтэй болсон юм л
даа. Бээжинд байхдаа  фэйсдээ авахуулсан зургаа
хийгээгүй. Яг өнөөдрийн түвшинд Монголд тээгч эх хөлсөлсөн хүн байхгүй. Би тээгч
эх хөлсөлж хүүхдээ төрүүлээгүй.  “Гурван гал”
эмнэлэгт төрсөн. Бээ­жинд байхдаа сар болгон ирж хяналтанд ордог байсан. Уг нь гадуур
зөндөө л явж байсан. Хү­мүүс өөрсдөө л намайг анзаараа­гүй ш дээ. Би туранхай болохоор
гэдэс маань үл ялиг л томорсон. Дандаа урт, нэлэмгэр  даашинз өмсдөг байсан учраас тийм сүртэй мэдэгдээгүй
байх. Долоон сартай жирэмсэн байхдаа Америкийн Лас Вегаст гала концертонд тоглосон
юм. Жирэмсэн хүн их эмзэг байд­гийг тэр үед илүү ихээр мэдэрсэн. Цагийн зөрүүнд
орчихоор үнэхээр ядардаг юм билээ. Ингэж л ядарс­наа мэдэрч байснаас биш бусад үед
бол идэвхтэй ажилласан. Жин нэмээгүй маань тэгж их ажилласан­тай холбоотой байх.
Жирэмсэн байх үедээ хүмүүс хэвтээд байдаг. Би үүнийг буруу гэж боддог.  Хүүх­дэ­дээ ачаалал өгөхгүйгээр хийж болох ямар
ажил байна хийх л хэрэгтэй.  Одоо би жаахан
ядарсан царайтай харагдаж байгаа байх. Хүүхдээ хараад ажлаа хийгээд байгаа болохоор
их ядардаг юм байна.

-Нөхөр чинь эндээ байгаа юу. Та хоёр Бээжинд хамт сурч байсан
байх аа?

-Манай нөхөр ирчихсэн байгаа. Сайн эхнэр болох гээд жаахан ачаалалтай
л байна /инээв/. Надад ер нь амрах цаг бага байдаг. Хам­гийн сайн амарч болох, гэр
бүлээ хайрлаж, гэр бүлдээ цаг гаргаж,  өөрийгөө
анхаарах үе жирэмсэн байх хугацаа юм билээ. Миний нөхөр намайг жирэмсэн байхдаа
бондойсон хөөрхөн цав цагаан байсан гэж хэлдэг юм. Дахиад хэлэхэд би тээгч эх хөлслөөгүй.
Эрүүл саруул эмэгтэй хүн юу гэж тэгэх вэ дээ.

-Кесерово хийлгэсэн үү, өөрөө­рөө төрсөн үү?

-Охин маань сүүлийн сард байр­лалаа өөрчилчихсөн байсан учраас
кесерово хийлгэсэн. “Тод дэлгэц” эмнэлгийн Мөнхбаатар эмч дээр сар болгон хяналтанд
явж байсан. Бүгд хэвийн байснаа төрө­хөө­сөө долоо хоногийн өмнө очоод  үзүүлсэн чинь ургийн байр­лал солигдсон байсан.
Ингээд л хагалгаа хийлгэхээр болсон. Одоо охин маань долоон сар хүрэх гэж байна.
Хүүхдээ төрүүлсний дараа  эмэгтэй хүн байх
ямар сайхныг илүү их мэдэрдэг юм билээ. Их л эмзэг, зөөлөн уян болдог юм билээ.
Миний охин чинь намайг хөглөсөн  эрдэнэ байхгүй
юу.

-Хүүхдээ төлөвлөж байсан уу. Нэрийг нь хэн өгсөн бэ?

-Хүүхэд төлөвлөгөөгүй гэнэт л бэлэг болоод ирсэн. Би өөрийгөө
хоёр сартай жирэмснийг  мэдээгүй явж байсан.
Зураг авалтанд орж, Бээжингийн паркад тоглосныхоо дараа л мэдсэн. Тэгээд  эмчээс зүгээр эсэхийг асуухад санаа зоволтгүй
гэсэн. Охины маань нэрийг аав нь өгсөн. Хатангоо гэдэг. Одоохондоо бид бүжин гэж
дуудаж байгаа. Охиноо хэл амнаас хам­гаалж олонд таниулахаас татгал­заж байсан л
даа. Түү­нээс биш дэлгэвэл дэлгэнэ шүү дээ. Тэгээд ч манайд шоу ертөнц хөгжөөгүй.

-Тээгч эх хөлсөлсөн гэх яриа гарах үед нь няцаалт хийж болоогүй
юм уу?

-Хүүхдээ төрүүлээд удаагүй байхад хүүхдээ өргөж авсан, тээгч эх
хөлсөлсөн зэргээр их ярьж эхэлсэн л дээ. Хүүхэд төрүүлсний дараа эмэгтэй хүн их
эмзэг болдог юм билээ. Намайг яагаад ингээд байдаг юм бэ гэж сэтгэлээр бага зэрэг
унаж байсан тал бий. Манай нөхөр харин тоогоогүй. “Чамайг хар багаас чинь л ингэдэг
байсан ш дээ. Аавын чинь найзтай холбодог, ажил хэргийн хамтрагчтай чинь харддаг,
менежертэй чинь харддаг байсан. Тиймээс ийм ярианд санаа зовох хэрэггүй” гэж хэлсэн
л дээ.   Бодоод байхад тийм юм шиг санагдаад
тоолгүй орхисон.

-Нөхрийнхөө талаар яриач, хэр халамжтай вэ?

-Би сайн найз болж чадахаар хүнтэйгээ гэрлэсэн. Түвшинбаяр гэдэг
юм. Бээжинд олон улсын харилцаагаар мастер хамгаалж  байгаа учраас ажил хийхгүй байгаа. Гэр бүлийн
жижиг бизнес эхлүүлсэн маань хэрэг болж байна.  
Би нөхрийнхөө хажууд жаахан охин шиг байдаг. Миний хань намайг эрх жаргалтай
гүнж болгож чаддаг. Би чинь энд тэнд зааварчи­лаад л явж байдаг хүн. Хүүхэдтэй болохоор
харилцаа илүү дотно болдог юм байна. Хувцаслалтад минь зөвлөгөө өгнө. Сонсож бай­гаа
хөгжимд минь ч санаагаа  хэл­дэг. Өмнөөс минь
сэтгэж, миний төлөө баярладаг сайн залуу бий. 

-Уран бүтээлийн сайн туслагч гэхээр хөгжмийн мэдрэмжтэй залуу
байх нь ээ?

-Хөгжмийн мэдрэмжтэй шүү. Хайраа ийм транс гарч, ийм юм хөгжиж
байна,  тийм гоё дуу гарсан байна, энийг сонс
доо гэнэ. Сонсох­гүй, хоолоо хийгээдхэе гэхээр “Хоёрхон минут өөртөө зарцуул­чих.
Сонсохоор шар үс чинь босно” гэж ирээд ятгана. Санал болгосон хөгжмийг нь сонсгохоор
үнэхээр л тийм байдаг. Хөгжмийг их гоё мэдэрч сонсож чаддаг.

-Сургуулиа хэзээ төгсөх вэ. Цаашдаа ямар уран бүтээл хийх гэж
байна?

-Энэ зун сургуулиа төгсөнө. Төлөвлөгөө их байна. Намайг урлагаар
их олон жил ажиллана гэж хүмүүс  бодож байгаа
байх. Би тэгье гэж бодохгүй байгаа.  Удахгүй
зодог тайлна. Урлагийн амьдрал маш богинохон. Карьер хөөлөө гэхэд л арваас хорин
жил л үргэл­жил­нэ. Гэтэл гэр бүлийн амьдрал багаар бодоход 40-50 жил үргэл­жил­нэ
шүү дээ. Урлагийн амьдрал  цаг наргүй байдаг.
Завгүй яваад байвал миний хоёр орхигдоно. Цаашдаа цаг гаргаж ахиад хоёр хүүхэдтэй
болмоор байна. Урлаг их энергийн урсгал. Дандаа л ярианы сэдэвт байдаг. Урлагаас
бага зэрэг хөндийрч  тайван амьдармаар байна.
Гэр бүлийн бизнесээ өргө­жүүл­мээр байна. Хааяа хааяа гоё уран бүтээл хийнэ л дээ.
Гэхдээ ашгийн төлөө биш. Шинэ жилд зориулж дуу гаргамааргүй байна. Харин нэгийгээ
муулмааргүй бай­на, урагша хараад өөрийгөө хөг­жүүлье гэсэн  мессежийг дуугаараа хүмүүст хүргэе гэж бодож байгаа. 

-“Гала”-гийн Анугаар танигд­сан тэр үеэ эргэн дурсаач. Болороо
та хоёр  тухайн үед содон стильтэй байсан
шүү?

-Намайг  яах аргагүй “Гала”
хамтлаг олны танил болгосон. Яг олонд танигдсан цаг үе бол 2005 оноос хойшхи үе.
16 настай ерөн­хий боловсролын сургуульд сурдаг хоёр охин хүсэл сонирхол нэгдээд
нэг хамтлаг байгуулж байсан үеэ эргээд дур­сахаар сайхан байдаг. Тухайн үед дэлхий
нийтээр элект­рон хөгжим шинээр гарч ирж бай­сан. Тэр үед “Гала” хамтлагийн хөнгөн
хэмнэл­тэй дуу залуучуудын хэмнэлийг  илэрхийлж
чадсан юм болов уу гэж боддог. Болороо гэж охин байсан болохоор би илүү хөглөгдөж
урам орж хамтлагаа байгуулсан. “Гала” гэдэг миний өгсөн нэр л дээ. Грекээр сүү гэсэн
утгатай. Ариун гэгээн гэсэн утгыг нь олзуурхаж өгсөн юм. Харин хүмүүс өөрөөр ойлгоод
байгаа харагддаг. Анхны уран бүтээл  маань
“Хөвгүүн” гэдэг дуу байсан. Тухайн үед энэ дуу газар бүрийн баяр дээр дуу­лагд­даг
байсан. Анхнаасаа бид хоёрын эрхэмлэж ирсэн зүйл бол тайзны соёл. Мэдээж хувцаслалт,
биеэ авч явах байдалдаа анхаар­на.

-Та хоёр анх их тод хувцас­ладаг байсан. Яагаад тод өнгөөр хувцасладаг
байсан юм бэ?

-Энэ асуултыг тухайн үед 
их олон хүн асуудаг байсан шүү. Ягаан ногооноор хувцаслах нь япончуудын
нэг
загвар л даа. Японы хувьд өдөр тутам л тийм өнгөөр хувцасласан хүмүүс
гудам­жаар
нь алхаж явдаг учраас тоодог­гүй байсан. Харин Монголд их сониноор
туссан. Гэхдээ
би тэгж хувасладаг байснаа зөвтгөж бод­дог. Дандаа л бараан хувцас
өмс­дөг хүмүүст
өнгөний өөр шийдэл байдгийг харуулж чадсан гэж бод­дог юм. Тэгэхээр
миний хувьд
Болороо гэдэг хүн найзаас гадна гайхалтай сайн хамтрагч. Тэр утгаараа
миний хувьд  маш том орон зай эзэлдэг. Болороогоороо  бахархдаг.

-“Гала” хамт­лагт нэгдсэн хоёр охин яагаад хоёр тийш болсон юм
бэ?

-Манай хамт­лаг “Эрхэт Мон­гол” групп­тэй хамтарч
ажил­­ладаг
бай­сан юм. Тэр групп­тэй ажил­лах дөрвөн жилийн ху­га­цаа дуу­сан­гуут 
бид хоёрын өмнө өөрс­дөө хамт­ла­гаа авч явах
уу, эсвэл цааш­даа хувь хувийнхаа замыг хөөх үү гэсэн асуудал гарч
ирсэн. Мэдээж
хоёу­лаа жаахан охид. Бид хоёрын ард 200 гаруй хүн ажилладаг байсан.
Хамтлаг маань
найман сарын дотор тоглолт хийгээд л CD гаргаж чадсан. Маш богино
хугацаанд хамгийн
их хүнтэй тоглолтыг хийж байсан. Энэ амжилт маань  дан ганц бид хоёрын
хүч биш л дээ.  Цаана нь ажиллаж байсан хүмүү­сийн ач гавьяа,
хүч хөдөлмөр. Тэр олон хүнийг яаж  цалин­жуу­лах
вэ  гэдгээс эхлээд том асуудлууд  тулгар­сан. Болороо маань
гэрийн­хэнтэйгээ зөв­лөлдөж
байж энэ шийд­вэрийг гар­га­сан. Ээж аав нь ч 
нөлөөлсөн. Бид хоёр сургуулиасаа жилийн чөлөө авчих­­­­сан байсан үе.
Болороо­гийн
маань аав ээж охиноо ямар ч байсан сур­гуу­лийг нь төгсгөе, урлагаар
цаашаа явах
үгүйг нь дараа шийдье гэц­гээ­­сэн. Би ч гэсэн хуулийн сургуу­лийн
гуравдугаар курсээсээ
чөлөө авсан байсан юм. Сургуулиа төг­сөөд “Хөөрхөн дэлхий” төсөл дээ­рээ
ажиллаж
байхад Болороогийн эхний уран бүтээл гарч эхэлсэн. Манай Болороо
сургуулиа төгсөөд
надаас түрүүлээд уран бүтээлээ хийсэн л дээ. Харин яагаад ч юм дундаас
нь больсон
байсан.

-Хамтлаг чинь тарах үед Болороо та хоёрын харилцаа мууд­сан гэсэн
мэдээлэл их цацагд­сан. Үнэхээр тэгсэн юм уу?

-Хамтлагаа нээхэд их  хөдөлмөр
гаргасан. Ээж, ааваасаа их мөнгө авсан. Ээж аав л санхүүжүүлж байсан юм
чинь. Тараамааргүй
байсан зүйлийг тараачихаар сэт­гэлд хөнгөн гомдол яваад л байсан. Тэр
гомдлоо Болороодоо
гаргаж чадахгүй байсан. Бид хоёрын талаар сонин сэтгүүлд маргасан,
муудсан гээд
зөндөө л гарсан. Болороо бид хоёр маргалдаж муудаад байх хүмүүс биш л
дээ. Бие биендээ
их хайртай байсан. Би их шартай болохоор нэг тийм бяцхан гомдол байсныг
үгүйсгэх­гүй.  Их амлалт өгчихсөн байсан үе шүү дээ. “Хөөрхөн
дэлхий” гэдэг цомог гаргана гээд амлачихсан байсан. Хүмүүс их нэхэл
хатуутай. Хүүхдүүд
бол  бүр ч илүү. Амласан зүйлийг мартдаггүй.
Бид хоёрыг сонсдог хүмүүсийн 80 хувь нь хүүхдүүд байсан учраас маш их
асуулт ирж
байсан л даа. “Ганцаа­раа ч гэсэн яадаг юм, хэлсэн аман­даа хүрнэ” гээд
“Хөөрхөн
дэлхий” цомгоо гаргасан. Хажуугаар нь “Дэлхийн зөн” олон улсын
байгуул­лагатай хамтраад
дүүрэг дүүрэгт харъяалагддаг 20 мянган ядуу хүүхдэд гар сунгаж ажиллая
гээд хүүхдүүдэд
хөгжмийн боловсрол олгоё гэж төсөл бичиж орж байсан. Төсөл маань
дэмжигдсэн. Үнэхээр
хүүх­дүү­дэд тусалъя,  тэр төрийн бус байгууллагыг
ажиллуулъя гэсэн бодол байсан учир миний төсөл дэмжигдсэн. Түүнээс биш
“Дэлхийн
зөн” гээд олон улсын байгууллага хэр баргийн юмыг дэмждэг газар биш шүү
дээ. Намайг
аз ивээсэн байх гэж баярлаж явдаг. Уран бүтээлээ хийх анхны санхүүжилт
тэндээс гарч
ирсэн. Тэгээд л  “Хөөр­хөн дэлхий” цомгоо
гаргасан. Тэр цомгийн борлуулалт маш сайн байсан. Гурав дахин
хэвлүүлсэн. Хэвлүүлээд
ирэхээр л дуусаад байсан. Зарим аав ээж бүр “Хөөр­хөн дэлхий” дууг
сонсоод манай
хүүхэд унтдаг гэж хэлж байсан шүү. Бараг л бүүвэйн дуу болсон юм уу даа.
“Хөөрхөн
дэлхий” цомгийн маань “Хөөрхөн дэлхий” дуу ерөн­хий боловсролын дууны
хичээ­лийн
хөтөлбөрт орчихсон байсанд их баярлаж байлаа. 

-Хүүхдийн дуу дуулдаг байж байгаад гэнэт огт  өөр стильний дуу дуулаад эхлэхэд яаж хүлээж авч
байв?

-Санхүүгийн эх үүсвэр бий болчихоор өөрийнхөө хийхийг хүссэн юмыг
хийж эхэлсэн л дээ. Дараа нь “New brilliant” цомгоо гаргасан. “Хөөрхөн дэлхий” цом­гоос
хойш удаагүй гарсан юм.  Хүүхдийн дуу дуулж
байсан хүн  гэнэтхэн л “New brilliant” гээд
имиж нь задгай болоод ирэхээр хүмүүс ойлгохгүй байсан байх. Зөвхөн хүүхдийн дуу
дуулдаг гэдгээр нь хүлээгээд авчихсан байсан. Гэтэл би хөгжих ёстой шүү дээ. Уран
бүтээлчийн хувьд дотроо байгаа юмаа гаргах их хүсэл байсан. “New brilliant”-ын дараа
бас л удаагүй “ABC” гээд цомгийнхоо ажилд орсон. 

-Тэрнээс хойш уран бүтээл тал дээрээ бага анхаарсан юм болов уу
гэж бодогддог?

-Сүүлдээ тоо чухал биш 
чанар­тай уран бүтээл л гаргая, амьдрал­даа хэрэгтэй зүйл хийж эхэлье гэж
бодсон. Хүүхдүүдийн төлөө ажил­лаж үзлээ. Хүмүүст зориулж дуулж үзлээ. Хүмүүнлэгийн
ажил хийлээ. Одоо ахуй амьдралдаа анхааръя гэж бодож байна.  Тэгээд л 
өөртөө цаг гаргаад сураад ирсэн. Хятадын Чинхауд Хятад хэлний бэлтгэлд сурсан.
Одоо бизнесийн удирдла­гын мастерт сурч байгаа.

-Гоо сайхны хагалгааны та­лаар ярья. Алтан утас гүйлгэсэн гэдэг.
Хаана хийлгэж байсан бэ?

-Энэ асуултанд олон хариулсан л даа. Өнөөдөр хариулаад л цааш­даа
иймэрхүү асуултад хариул­маар­гүй байна. Алтан утас хийлгэ­сэн нь үнэн. Хийлгэсэн
учраас байн байн гоо сайханд орох шаард­­лагагүй болсон. Алтан утас гүйлгэхээр мэдрэгддэг
болов уу гэж асуугаад байдаг. Мэдэгдэх юм байхгүй. Давуу тал нь нүүр 30 хувь жижгэрдэг.
Солонгост 18 настай охидыг ээж аав нь дагуулж ирээд хийлгэдэг юм билээ. Учир нь
тэр үед нь хийлгэчихээр 18 насны онцлогийг 
хадгалж үлддэг юм. Тэр сайхан харагдаж байгаа оддын  онцлог нь ердөө л алтан утас. Арьсны ширхгийг
татаад байж байна гэдэг чинь гоо сайханд их хэрэгтэй.  Хүндийн хүчний дагуу арьс доош татагддаг шүү дээ.
Тэрийг нь  л болиулчихаж байгаа юм. Алт гэдэг
элемент хүнд сайн.  Харшлах зүйл байдаггүй.
Дорно дахины технологи арга л даа.  Хятадын
мундаг дуучид хийлгэдэг.

-Одоо дахиад гоо сайхандаа анхаарсан иймэрхүү зүйл хийлгэх үү?

-Одоо янз бүрийн юм хийлгэх­гүй. Цаашдаа амраад өөртөө нэг их
ачаалал өгөхгүй амьдарна. Ажиллах цаг хугацаандаа  сайн ажиллаж чадсан 
гэж үзэж байгаа. Урлагаар явж байгаа  эмэгтэй хүн гоё байх ёстой.

-Ану багаасаа л олны танил болсон. Олон залуусын зүрхэнд шар ус
хуруулсан байх даа?

-Би багадаа их ичимхий охин байсан.
Тайзан дээр харин ичдэг­гүй
байсан.  Дуртай орчин минь учраас. Хайр дурлалын
романс маш бага шүү. Хүмүүс намайг танихгүй хүмүүстэй холбож яриад
байдагт гайхдаг.  Монгол банкны Чулуунбаттай холбоотой гэх мэтээр
насны ялгаатай хүмүүстэй холбож ярихаар өөрийн 
эрхгүй гайхдаг. Тэд чинь нийгэмд өөрийн гэсэн орон зайтай мундаг хүмүүс.
Надаас хамаагүй ах. Би ч гэсэн хувь хүн. Өөрийн гэсэн  гоо зүйн
мэд­рэмж­тэй байхыг хүсдэг. Хажууд байгаа  эр хүн маань надад таалаг­даж
байх ёстой. Дутагдаж
гачигдах юмгүй сайхан амьдарч байгаа хүн илүү юм хүсэхгүй шүү дээ.
Надтай холбоотой
иймэрхүү яриануудыг би үнэндээ ойлгодоггүй. 

-Та “Үдшийн шивнээ”-д нүц­гэн зургаа авахуулсан. Тухайн үедээ  сенсаци болж байсан шүү. Ойр дотныхон чинь яаж
хүлээж авч байсан бэ?

-Үнэхээр сенсаци болж байсан. Хийсэн алдаа гэмээргүй байна. Зоригтой
байсан үеийн маань илэрхийлэл. Тэр үеэ буруутгадаг­гүй.  Одоо ээж болсон учраас ийм юм болохгүй. Гэр бүлийнхэн,
найз нөхдөөс шүүмжлэл  ирсэн. Бүгд л яагаад
ингэв гэж асууж байсан.  Гэхдээ залуу нас
ш дээ.  Галзуу барын аманд гараа хийхээс буцах­гүй
нас гэдэг утгаар нь тэр үеийн шийдвэрээ буруутгаж чаддаггүй. Тиймээс зургаа авахуулсан
байх.  Гэхдээ эргээд бодохоор залуу насны
минь  гоо сайхныг  мөнхөл­сөн зураг.

-Өөрийн сүрчгээ  гаргана
гэж байсан.  Хэзээ гаргах вэ?

-Сүрчиг их амархан юм билээ. Хятадад үйлдвэрлэдэг юм байна. Ямар
үнэр оруулмаар байна тэрий­гээ сонгодог. Сурч байхдаа л энэ ажлаа хийнэ дээ. Төгсөөд
Улаанбаатартаа буухдаа   сүрчигтэйгээ ирнэ.

-Олон рекламанд тоглосон байх шүү. Монгол контентоос задгай хувцастай
зураг татуу­лаач гэсэн санал ирж байсан гэл үү?

-Хүмүүсийн мэддэг, мэддэггүй олон рекламд тоглосон. Нэлээд санал
ирж байсан. Нэг нь “Монгол контент”-оос ирсэн санал л даа. Нэг хэсэг эмэгтэйчүүдийг
нэлээд задгай хувцаслуулж зураг авч байсан шүү дээ. “Үдшийн шивнээ”-гийн дараа байсан
болохоор татгалзсан. Архи, тамхины ч юм уу, 
хэт их эротик биш бол ямар ч сурталчилгаанд нээлт­тэй оролцохыг хичээдэг.

С.АРИУНЖАРГАЛ

Гүйцэтгэх засаглалын тэр­гүүн  саяхан татвар, гаалийн орлогоор төсвийн алдагдлыг
бууруулснаа бахархалтай­гаар зарлав. Жил бүр л олохоо­соо илүү үрээд дуус­даг төсвийн
алдагдлыг буу­руул­на гэдэг уг нь бол аятай­хан мэдээ л дээ. Гэхдээ яаж бууруулсныг
нь сонсохоор алга ташаад байх юм алга. Яг үнэндээ Ерөнхий сайдын онцолж  хэлээд буй алдагдал бууруулах ажиллагаа  төр засгийн ичих нүүргүй луйвар болоод өнгөрлөө.
Тодруулж хэлбэл энэ Засгийн газар  бизнес
эрхлэгчдээ луйвар­дан дээрэмдэж төсвийн алдагд­лаа нөхөв. “Манай гааль, татварынхан
татвараа ахиу авч төсвийн алдагдлыг гурван хувьд багтаалаа” гэж зарлаад байгаа нь
үүнийг батална. Эдийн засаг хүндэр­сэн, нүүрснээс олох мөнгө өчнөөн тэрбумаар багассан,
доллар төгрөгийн эсрэг түү­хэнд байгаагүйгээр чангар­сан, товчхондоо компаниуд дампуурч
байгаа ийм цагт  татвар, гаалийн орлого ихэс­сэн
нь логикийн хувьд  авцал­даагүй зүйл. Олох  мөнгө эрс багассан энэ үед хууль цааз цэрэг цагдаагаараа
дээрэл­хэж улаан цагаан дээрэм хийхгүй л бол ахиу татвар  авч аймаар их мөнгө олох ямар ч шанс байхгүй.
Өнөөдөр арай гайгүй ажиллаж, өчнөөн хүнийг цалинжуулж амьдра­лыг нь авч яваа компаниудад
татварынхан шалгалт нэртэй шантаажлах үйл ажиллагаа эхлүүлж өчнөөн төчнөөн тэрбумын
акт тавьчихаад байна. Гэхдээ татвар сайн өгдөг компаниудаа илүүтэй дарамтлахаа тэд
мэдэж бай­на. Учир нь нөгөөдүүл нь татвараа өгөөд сурчихсан бас өгөх мөнгөтэй учраас
тэр. “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” үндэсний зөвлөгөөн дээр нэрт нийтлэлч Баабар
“Татва­рын луйварчид татвар өгөөдөх­­вөл зүсэн зүйлээр дарамтлаад эхэлдэг. Огт өгдөггүй
байгууллагуудыг яадаг ч үгүй” гэж хэлж байсан нь яг үнэн аж.  Танай байгуул­ла­гад татварынхан акт тавь­сан
уу гэхэд л захын компа­нийн удирдлага тийм гэнэ. Компаниудаас хуулийн дагуу авдаг
татварын тухай энд яриагүй гэдгийг дахин онцолъё. Хуулийн дагуу татвараа төлчихөөд
байхад элдэв шалтгаан хэлж  шал­галт хийх
нэрээр илүү татвар нэхээд байгаа дээрмийн тухай 
хөндөж байгаа билээ.

Жишээ нь манай сониныг эрхлэн гаргадаг “Өдрийн мэдээ” ХХК
2012 оны шилдэг татвар төлөгч, 2011 оны топ 150 компанийн нэг. Татварын ерөнхий
газраас олгодог “Хөх дэвтэр” дээд шагналыг аль хэдийнэ авсан байгуул­лага. Өнгөрсөн
таван жилийн хугацаанд татварт нийт 889 сая төгрөг төлсөн байдаг.  Бараг тэрбум шахуу төгрөг. Одоо манай байгууллага
дээр гэхэд л татварынхан шалгалт оруулж элдэв шалтгаан хэлж  өчнөөн төгрөгийн татвар нэмж авахаар акт тавина
гэж сүрдүүлж байна. Төсвийн алдагдлыг багасгах уриан доор хийж буй дээрмийн нэг
жишээ бол энэ. Татварт бай­гаагаа өгдөг компаниудад тэд ер нь л ингэж ханддаг.

Төсвийн алдагдал яагаад ихэссэнийг эргээд нэг харъя. Шалтгаан
нь ердөө популис­тууд. Өнгөрсөн сонгуулийн 
дөрвөн жилийн хугацаанд ширээ тойрч суусан  нөхдүүд баахан  популизм хийсэн. Тэд уул уурхай гадаадын хөрөнгө
оруулалтыг зүсэн бүрээр зүхэцгээж гадаадуудыг хөөж, уул уурхайг хааж малаа мал­лаад
сайхан амьдарцгаах тухай ярьцгаадаг байв. Ингэж дуусдаггүй яриа явуулсны хүчинд  тэд бүгдээрээ 
УИХ-д сонгогдож гарч ирсэн. Зарим нь голлох яамдыг удирдаад явж байна. Нөхдүүд
төр засгийн эрхэнд гарч ирээд уул уурхай гадаадын хөрөнгө оруулал­тыг зүсэн бүрээр
хяхан хав­чиж гарсан. Дуус­даг­гүй яриа дэлгэж дэмий бурцгаасны үр дүнд нь Стра­тегийн
салбарт гадаадын хөрөнгө оруулал­тыг зохицуу­лах тухай гэсэн нэг их урт нэртэй хуулийг
2008-2012 оны парламент баталж байв. Түүхэн тэнэг шийдвэр болс­ныг нь хөрөн­гө оруулалтын
урсгал яаж багассанаас харчихаж бол­но. Харин энэ бүх хийрх­лийн үр дүн нь элгээрээ
хэвтсэн Монголын эдийн засаг. Гадаадаас урсан орж ирдэг валют байх­гүй болчихсон
гэсэн үг. Шууд­хан хэлэхэд бид мөнгөгүй болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээсэн
энэ хууль батлагдахын өмнө Мон­голд америк ногоон өчнөөн тэрбумаараа орж ирж байв.
Ганц хоёр тоо хэлье. Хууль 2012 оны тавдугаар сард батлагдсан. Хууль гара­хын өмнөх
жилүүд гэхээр  2011, 2012 он болж таарна.
2011 онд Монголд 4.6 тэрбум ам.доллар орж ирж байсан бол дараа жил нь 4.4 тэрбум
ам.доллар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаар орж ирж байв. Энэ үед ногоон биш монгол
төгрөг чангарч байлаа. Харин хууль гарсны дараа жил буюу өнгөрсөн онд гадаадын хөрөнгө
оруу­лалт 43 хувиар буурсан. Гад­наас орж ирж байсан ногоон хоёр дахин  багассан гэсэн үг. Уул уурхай, гадаадын хөрөн­гө
оруулалт  хамгийн доод цэг гэж байдаг  бол тэндээ хүрт­лээ уруудчихаад байгаагийн наад
захын жишээ энэ. Нүүрс­нээс төдийг олж бай­гаад иймхэн болсон гэж ирээд үргэлжлүүлбэл
сэтгэлээр унахаар их тоо гарна л даа. Ингэсгээд зогсъё. Дахин сануу­лахад мөнгөгүй
болсны гол буруутан нь нөгөө дуус­даг­гүй яриатай популистууд.

Популистуудын дуусдаг­гүй яриа энэ засгийн үед ч үргэлжилж байгаа.
Саяхан даа, урт яриа өрнүүлдэг өнөөх нэвтрүүлэг дээр  нь  сувгаа
таарууллаа.  Иргэний хөдөлгөөний гэдгээрээ
олны танил “Урбанек”-ийн Б.Лхаг­ва­­­жав Газрын тосны хэрэг эрх­лэх газрын даргаас  “Зана­раа хувийнхнаас авахгүй юм уу. Да.Ганболд
энэ тэр ч дээ…” гэсэн утгатай хатгасан асуулт асууж байх юм. Нөгөө л хувийнх­ныг
адалсан, гадаа­дын хөрөнгө оруулагчдад дургүй попу­лис­туудын ханд­лага хэвээрээ.
Дарга харин сайн технологи нэвтрүүлж ашигтай ажиллаж чадах ком­панийг нь дэмжинэ
гэсэн үг унагана лээ. Занар дээр гэхэд Америк, Францын дэлхийд нэртэй том компа­ниуд
хөрөн­гө оруулах сонирх­­лоо илэр­хийл­чихсэн. Монголын үндэсний том компа­ни ч
төсөл хэрэгжүү­лээд явж буй. Хөрөн­гө оруу­лалт навс унасан энэ үед хүртэл  орж ирэх гэж байгаа мөнгийг буцаах яриа популис­туудын
дунд өрнөж байх юм.

Гэтэл улс  гүрэн  оршин тогтнохын үндэс нь ердөө л мөнгө. Мөнгөтэй
улс л бид хөгжинө гэж том дуугарах эрхтэй. Тэгвэл манай улс мөнгөгүй болсон. Мөнгөгүй
болсон улс юун хөгжих дампуурчихгүй шиг тэсч үлдэх хэрэгтэй болдог юм байгаа биз
дээ. Тэд өнөөдөр өөрс­дийн­хөө буруугаас болж алд­сан мөнгөө эргэж олохын тулд үндэсний
бизнес эрх­лэгч­­дээ дээрэмдэж эхэллээ. Гадаадын бизнес эрхлэгч­дийг хөөж явуулчихаад
чад­да­гаар нь  үндэсний томоо­хон компаниудаа
дээрэмдэ­хээр шийджээ. Хавт­гай­даа явагдаж байгаа татварын шалгалт нэртэй  Засгийн газ­рын дээрэм үүнийг гэрчилнэ.

Засгийн нэр барьсан татварынхан компаниудад шалгалт оруулж амандаа
орсон тоогоо нэхэж байгаа. Арай гайгүй гэсэн компанийн ямар ч удирдлагатай уулзсан
“Энэ татварынхан арай хэтэр­нээ” гэж толгой сэгсэрц­гээж байна.  Гааль ч 
ялгаагүй. Гаалийн байцаагчдад  биз­нес
эрхлэгчид хэзээнээсээ талгүй.  Хүний үнэргүй,
орж ирсэн барааг амандаа багт­сан мөнгөөр үнэлж, өчнөөн төгрөг нэхдэг гэж ирээд
ам муутай байдаг. “Алдсан мөнгөө энэ муусайн бизнес эрхлэгчдээс олж ав” гээд засаг
нь уриалчихсан энэ үед  өнөө байцаагчид  бүр ч адгийн амьтад шиг аашилж  байгаа гэдэгт эргэлзэх юм алга.  

Монголын урдаа барьдаг том үйлдвэрлэгчтэй уулзлаа. Гадны байгууллагаас
дол­ларын зээл  авснаас болж өчнөөн алдагдал
хүлээснээ толгой сэгсрэн ярьж байна лээ. Арай гэж ингэж олсон хэдээрээ бараа, тоног
төхөө­рөмж татаад ирэхээр аман­даа орсон хэмжээгээр үнэлж  гаалын татвар 
нэхэж дарамт­лахаар ямар олиг байхав.

Товчхондоо популизм хийж байж УИХ, Засгийн газарт гарч ирсэн  улстөрч­дийн популизмийн  өрийг Монголын бизнесмэнүүд төлж байна. Энэ талаар
санаж зовж байгаа ганц хүн нь Монгол Улсын төрийн тэргүүн Ц.Элбэгдорж л байх шив.
Тэр л төсвийн алдагд­лыг  гааль татвараар
багасгаж байгаа нь үндэснийхээ бизнес­менүүдийг шулж бай­гаа өөдгүй хэрэг гэж хэлж
байна.  Өөр санаа зовж бай­гаа шийдвэр гаргагч
хүний урманд алга.

Компаниуд дээр ажиллаж байгаа татварын байцаагч­дад төв байгууллагаас
нь “Наанаасаа төчнөөн төгрөг бүрдүүлээрэй” гэсэн чиг өгдөг гэж байгаа. Байцаагчдын  ахиу татвар авахаар улайр­даг шалтгааны нэг нь
энэ.  Ийм жишээ яривал тоймгүй.  Засаг нь наад муусайнуудаа­саа ахиухан татвар
авч, шүүсийг нь шах гэчихээр тэр далбаан дор нь санасан тоо­гоо хэлж халаасаа зузаалж
байгаа овжин байцаагчид ч олон бий.  

Популистуудын дэмий яриа­наас болж гараад явчих­сан мөнгийг олох
гэж улайр­сан засаг үндэсний компа­ниу­­дынхаа халаасыг хоо­солж эхэллээ. Эцсийн
зоосыг   нь ч үлдээхгүй шавхахаар улайрч байна.
Эдийн засаг хямарч, гадныхан гараад яв­сан цаг үе бүхэнд  тэд үндэсний компаниудаа ингэж  дээрэмддэг. Энэ удаагийн дээрмээ Ерөнхий сайд
нь бахархалтайгаар зарлаж бай­гаад  хийж байна.
Уул нь популистуудын  шүлсээ үсчүүл­сний төлбөрт
явж байгаа тэр олон тэрбум төгрөг компаниудад үлдсэн бол  Мон­гол Улс хожих байв. Мон­голын ард түмэн баяжих
байв.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

“Гоо марал” хүртсэн “SOS” дуу авиатай зөөлөн баримал

Уран бүтээлч Жал­хаажавын Мөнх­цэцэг­тэй
ярилцлаа. Тэрээр саяхан шилдэг уран бү­тээлчид олгодог “Гоо марал”-ын эзэн болсон
билээ.

-Юуны өмнө танд баяр хүргэе. “Гоо
марал” хүрт­сэн бүтээлийнхээ та­лаар тодруулахгүй юу?

-Баярлалаа. “Гоо ма­рал”-д нэр дэвшээд
үзье гэж бодоод “SOS” дуу авиатай зөөлөн баримал үзэсгэлэнгийнхээ бүтээ­лийг явуулсан.
Энэ бүтээл маань дүрслэх урлагийн шилдэг бүтээлээр тодор­сонд баяртай байгаа.

-Зөөлөн баримал гэ­хээр түүхий
эд нь юу байх уу?

-Юу ч байж болно. Ба­ри­млын сонгодог
мате­риал бол мэдээж чулуу, шавар, элс гээд байна л даа. Гэхдээ торго зэрэг даавуун
материал бас байж болно. Даавуугаар хийсэн бү­тээлийг л зөөлөн баримал гээд байгаа
юм. Ба­римлын чиглэлд шинэ­лэг гэж хэлж болно. Миний шагнал авсан бүтээлүүд торгоор
хийснээрээ бусад бүтээлээс содон болсон байх.

-“Гоо марал”-ын тө­лөө танаас гадна
уран барималч А.Очирболд, зураач Н.Одонбаяр зэрэг чадварлаг уран бүтээл­чид өрсөлдсөн
байсан. Таны бүтээл  тэдний бү­тээлээс юугаараа
давуу вэ?

-Би анх энэ бүтээлээ 2009 онд урлаж
байсан. Гэхдээ ач холбогдол нь өнөөдөр ч хэвээрээ байна гэдгийг харж байна.

-Бүтээлийн санааг хэлэх гээд байна
уу?

-Яг тэгж хэлэх гэсэн юм. Мэдээж утаа
агаарын бо­хирдол гэдэг зүйл биднийг хордуулаад зогсохгүй үр удамд минь аль хэдийнэ
нүүрлэчихээд байгаа гэд­гийг илэрхийлэхийг зорь­сон. Эхийн хэвлий дэх урагтай нь
дүрсэлсэн юм. Ингэхдээ эх, ураг хоёулаа утааны баг зүүчихсэн бай­гаагаар дүрсэлсэн.  Хүн болгон утаанд хордоод байна гэдэг. Нийгэмд
улиг болсон сэдэв юм шиг хэрнээ үүнийг  хүний
са­наанд оромгүй байдлаар зүйрлэж гаргасан нь бусад бүтээлээс арай онцлогтой болсон
байх. Уран бүтээлч хүн ямар иргэний нийгэм гээд хашгираад, жагсаал цуглаан зохион
байгуу­лаад явах биш. Хийж буй уран бүтээлээрээ л нийг­мийн болохгүй, бүтэхгүй зүйлийг
шүүмжилж байдаг хойно. Урлаг бол үзэл бодлоо илэрхийлэх том боломж юм л даа.

-Таны үндсэн мэр­гэжил зураач байх
аа. Яагаад баримлын төр­лийг сонирхох болов оо?

-Би Дүрслэх урлагийн дунд сургууль
төгсөөд Белоруссийн  театр ур­лагийн академид
сурсан. Дүрслэх урлагийн чиг­лэлээр. Гэхдээ зөвхөн хавтгайд гэхгүй нэг бүтээлийг
өөр өөр орон зайд харахаар маш сонин. Тиймээс илэрхийлэх гээд байгаа санаагаа зургаар,
баримлаар яаж ч гаргаж болно. Тэгээд ч орчин үед уран бүтээлч гэсэн нэрийн дор зураач,
барималч гээд хөрвөх чадвартай болж. 

-Таны бүтээлүүдийн дийлэнх нь үс,
тэр дундаа эмэгтэй хүний үс  байх юм. Энэ
ямар учиртай юм бэ?

-Миний уран бүтээлийн зураасны эхлэл
хүртэл үснээс эхлэлтэй. Зөвхөн зураг гэлтгүй миний бүхий л уран бүтээлийн гол сэдэв
үс. Хүний сүр сүлд үсэндээ байдаг гэж боддог. Ялан­гуяа эмэгтэй хүний гоо үзэсгэлэн
үстэй амин хол­боотой. Үс бол ийм ач холбогдолтой юм шүү гэдгийг уран бүтээлээрээ
хэлэхийг хүсдэг. Үс ийм хүчтэй гэдгийг харуулахын тулд үсэн дээрээ зогссон хүнийг
зүйрлэж зурдаг ч юм уу. Үсийг хүмүүс эрхтэн гэж боддоггүй. Гэтэл үс бол оюун санаатай
холбогддог чухал эрхтэн. Хийсвэр та­лаас нь авч үзвэл бүр ч сонин. Харин бодит амьд­рал
дээр үс эрүүл мэндэд маш ач тустай хамгаалдаг эрхтэн.

-Яаж хамгаалдаг гэж?

-Эрт дээр үед үстэй холбоотой олон
дом байсан юм билээ. Хүүх­дийнхээ биеийг өвдөхөөр эх нь үсээ угаасан усаараа угаахад
эдгэдэг гэдэг ч юм уу. Иймэрхүү дом шинжтэй олон зүйл бий. Миний уран бүтээлийн
үзэл бодол домог, уламжлалтай маш их холбоотой.

-Тэгвэл урт үстэй байх нь чухал
юм уу, эсвэл богино үстэй байх нь чухал уу?

-Урт, богинодоо чухал биш. Үс гэдэг
илэрхийл­лийн арга барил л даа. Зүгээр хэмжээндээ байгаа үсийг хэтрүүлэх биш. Гэх­дээ
би бодит гэхээсээ өөрийнхөө хийсвэр орон зайд бий болсон зүйлээ уран бүтээлдээ тусгахыг
хичээдэг. Бүтээлдээ ханд­даг шигээ би заавал урт үстэй байх ёстой гэдэг юм байхгүй
л  дээ.

-Таны уран бүтээлээс илүү эмэгтэйлэг,
гоо сай­хан мэдрэгддэг гэж ярьдаг. Та ер нь эмэгтэй хүний гоо сайханд их ач хол­богдол
өгдөг бололтой?

-Үндсэн чиг хандлага бол гоо сайхан.
Оюун санааны илааршил гэдэг нь гоо сайхны илрэл байх. Алхам тутамдаа хүн тэнц­вэрээ
алдаж байдаг. Энэ бүхнийг нөхөж байгаа зүй­лийг хийсвэр талаас нь тусгахыг хичээдэг
гэх үү дээ. Тэнцвэртээ байгаа үедээ л гоо сайхан төгс байдаг. Социализмын үед үнэт
зүйлээ их алдсан. Тухайн үе сэтгэлгээний хувьд хаагд­сан. Тиймээс  би тэр хугацааг, орон зайг уран бүтээлээрээ нөхөхийг
хи­чээдэг. Бага байхад манай гэрт нэг хясаа байдаг бай­сан. Тэр хясааны зураасыг
хараад л үсээр дүрсэлж зурсан. Би багынхаа амьд­ралыг нэг их яриад байх дургүй.
Ямар ч байсан хүүхдүүдтэй тоглож чад­даггүй. Охидын шуугил­дахаас залхдаг байсан.
Тэгээд цэцэрлэгт ч явж байгаагүй. Гэртээ л зураг зурж цагийг өнгөрөөнө. Дүүгээ харна.
Дүүтэйгээ хамт зураг зурна. Тэгж л зураг зурах эхлэл анх тавигдаж байсан.

-Анх зурж байсан үс өөрчлөгдсөн
үү?

-Багадаа үс зурахдаа дүрс байдлаас
нь зурдаг байсан бол одоо махан бие, оюун санаа талаас нь зурдаг болсон. Илэр­хийлэл
нь илүү тодорч байгаа хэрэг. Орчин үед урлаг гоо сайхан талаасаа бус оюун санаа
талаасаа, задарч ирсэн. Хүний дотор эрхтэнг тодруулж зурахаар зарим хүн хараад ямар
муухай царайтай юм зур­чихсан юм, урлаг сонирх­дог хүмүүс жаахан гэгээтэй юм хийгээч
гэдэг. Гэтэл тэр эрхтнүүд чинь бидний бие махбодийн хэсэг шүү дээ. Өнгөцхөн гоо
сайхан бус юуг, яаж илэрхийлж байгаа нь чухал болсон. Тэрнээс биш дэл сүүл нь хийс­чихсэн
зүгээр л давхиж яваа морь зураад яах юм. Фото зураг хөгжчихсөн юм чинь аппарат гаргаж
ирээд л авчихна шүү дээ. 

-Бүтээлийн санаагаа хэрхэн олдог
вэ?

-Санаа бол амьд­ралаар дүүрэн. Толгой
өвдөхөд хүртэл санаа гарч ирж байх жишээтэй. За­римдаа зүүдээ хүртэл зурна.

-Зураачид урландаа ихэнх цагаа
өнгөрүүлдэг гэдэг. Таны хувьд? 

-Мэдээж урландаа ихэнх цагийг өнгөрөөдөг.
Заримдаа өөрийгөө айл гэрийн эзэгтэй нартай харь­цуулахад эрэгтэй ч юм шиг санагддаг.
Бараг унтах л гэж гэртээ орж ирж байна. Юм хийсэн ч хийгээгүй ч урландаа өнжинө.
Нөхөр бид хоёр өөрсдийн урлан­тай болох гээд ойрд бүр ч завгүй л явна.

-Таны нөхрийг зураач М.Эрдэнэбаяр
гэдгийг хүмүүс мэдэх байх. Нэг ангийн хүүхдүүд билүү?

-Тийм ээ. Дүрслэхийн сургуульд нэг
анги байсан юм. Тухайн үед “Пионерын үнэн” гээд сонин гардаг байсан. Тэр сонинд
миний нэлээд хэдэн зураг гарч байсан юм. Зураг зурах сонир­холтой хүүхдүүд нэг нэгнийгээ
андахгүй. Тэр­ний зураг сонин дээр гарч гээд л. Манай хүн ч бас зураг сонирхдог
учраас намайг сайн мэддэг байсан гэсэн. Тэгж л анх уран зур­гаар холбогдож байсан
бол өнөө­дөр ч бид хоёрыг уран зураг л амьдруулж байна.

-Та хоёр гадны хэд хэдэн орноор
үзэсгэлэн­гээ гаргаж байсан гэсэн. Гадаадад үзэсгэлэнгээ гаргах эрх яаж авдаг вэ?

-Азийн бараг бүх хотод үзэсгэлэнгээ
гаргаж байсан юм байна. Бид хоёртой Америк уран бүтээлч хамтарч ажилладаг. Бүх ажлыг
тэр хүн зохицуулдаг. Уран зураг сонирхдог, өөрөө галерейтай хүн л дээ. Мэдээж нэр
хүндтэй галерейд бүтээлээ дэлгэх боломж ховор. Үнэтэй. Гэхдээ нэр хүндтэй учраас
уран бүтээлийг минь хү­лээж авч байгаа байдал эндхээс огт өөр л дөө. Бид хоёр өнгөрсөн
жил гэхэд л Сингапурын “Lux art”  гале­рейд
үзэсгэлэнгээ дэлгэж байсан. Гадаадад үзэс­гэлэн­гээ гаргахад бид хоёрын  нэр гэхээсээ илүү­тэйгээр Монгол гэдэг ул­сын
уран зураг ямар байд­гийг хүмүүс сонирхож хардаг.

-Японд болсон то­моохон үзэсгэлэнд
таны хоёр ч зураг тавигдаж байсан гэж сонссон?

-Токиод 1984-2012 оны хооронд уран
бүтээл хийсэн Азийн шилдэг эмэгтэй уран бүтээлчид оролцсон үзэсгэлэн гарч байсан
юм. Тэгээд Фүко-Окагийн Азийн урлагийн сан хөмрөгт миний хоёр бүтээлийг худалдаж
ав­сан. Энэ үзэс­гэлэнд Бээ­жин, Тайланд, Энэтхэг зэрэг орондоо төдийгүй дэл­хийд
танигд­сан олон нэртэй уран бү­тээлчид оролцож байсан. Энэ бол нэр төрийн хэрэг.
 Миний зургийг Хонконгт гарсан үзэсгэлэнгээс
маань сон­гоод авсан юм билээ. Улс орнуудад тавигдаж буй үзэсгэлэн хэсээд шилдэг
гэсэн зургийг сонгоод явдаг томоохон сэтгүүлүү­дийн тусгай баг явдаг. Орчин үеийн
сэтгүүлүүд хаанахын аль зураач сайн бэ гэдгийг ер нь хэлээд өгнө шүү. Нэг удаа Швейцарь
эр Азийн нэг сэтгүүлд гарсан миний зургийг хараад сураг­ласаар байгаад Монголд ирж
байсан. Бүр ур­лан­гийн хаалгаа тогшоод энэ зураач мөн үү гээд сэт­гүүлээ бариад
явж бай­сан. Сүүлд нутагт нь хамт очоод нөхөр бид хоёр галерейд нь үзэс­гэлэн­гээ
хүртэл гаргаж байсан. Уран бү­тээлч хү­мүүс тийм сэтгэл зүрх­нээсээ ханддаг байхгүй
юу.

Д.ДАВААСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөн­хий сайд асан
Ш.Гун­гаадоржтой ярилцлаа.

  -Таны хувьд МАН-ын ахмад зүтгэлтнүүдийн
нэг. Сүүлийн үеийн на­мынхаа үйл ажилла­гааны талаар ямар бо­долтой явна вэ?

-Миний хувьд 54 жил МАН-тай холбогдож,
наа­шаа цаашаа хазайлгүй явж ирлээ. Би амьдра­лынхаа ихэнх хугацааг төрийн албанд
ажиллаж өнгөрөөхдөө бүхий л ал­бан тушаалд ажилласан байна. Тиймээс нам гэхээ­сээ
илүүтэйгээр улс орны нийтлэг эрх ашгийн төлөө явсаар ирсэн. Намынхаа шаардлага даалгавраар
ажиллаж явсан үе бий. Өнөө цагт улс төрийн хүчнүүд намчирхаж тал­цаж байгаа үед
үүнээс аль болох зайгаа бари­хыг хичээдэг. Ер нь нам­чирхаж улс төржинө гэдэг нь
тийм ч сайн үр дагав­рыг цөөхөн монголчуу­дад үлдээхгүй.

Намыг залуучууд ши­нэ­чилж, хөдөлгөх
хэрэг­тэй байна гэсэн шүүмж­лэл хориндолдугаар Их хурлын өмнө яригдаж байсан. Гэхдээ
манай нам шинэчлэгдэхээсээ өнгөрсөн навсайсан нам биш. Улс орон, нийгэм, эдийн засаг
тааруу, улс хөгжлийн шатандаа бү­рэн гарах болоогүй цагт МАН хөл нийлүүлж бод­ло­го,
арга барилдаа өөрч­лөлт оруулах хэрэгтэй. Намын залуусын зүгээс янз бүрийн хөдөлгөөн
өрнүүлж байгааг би буруу гэж үздэггүй. Манай нам хоёр дахь удаагаа сөрөг хүчин болж
байна. Сөрөг хүчин болсон үед яах ёстой юм гэдэг сайтар судлах хэрэгтэй. МАН ихэвчлэн
Засаг барьж байсан тул сөрөг хүчин байхын зовлонг мартсан байж мэднэ. Сөрөг хүчин
байх амаргүй гэдгийг 2012 оны сонгуулийн да­раа­гаас мэдрэгдэж эхэл­сэн. Сөрөг хүчин
гэдэг сөрөхийн тулд сөрөх биш, улс орны нийтлэг эрх ашгийн төлөө хэрхэн ажиллахаа
бусад хүч­нүүд­тэй хамтрах вэ гэдгээ ярих ёстой. Засгийн газ­рын муу болгоныг бид
өөлөх ёсгүй. Болж бай­гааг нь дэмжиж ажиллах хэрэгтэй.

-Саяхан М.Энхболд даргын дэргэд
бод­ло­гын зөвлөл байгуулж, түүнд нь та багтсан харагд­сан. Бодлогын зөвлөлийн талаар
ямар бодолтой байгаа бол?

-МАН-ын даргын дэргэд бодлогын зөвлөл
байгуулсан. Уг зөвлөлд МАН-аас Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, намын дарга,
Ерөн­хий нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан хүмүүс багтсан. Уг зөв­лөлийг оройтож
байгуул­сан ч маш чухал зүйл байгаа юм. Төр нийгэмд өндөр албан тушаал хашиж байсан
хүмүүсээ сонсох, бодлогодоо тэд­ний санал санаачилгыг тусгадаггүй байсан. Харин
бодлогын зөвлөлд шинэчлэлийн нэг хөшүү­рэг болж өглөө. Хятадад яг ийм зөвлөл байдаг
гэсэн. Хятад өнөөдөр айх­тар байгаагийн нэг үндэс нь уг зөвлөлтэй холбоо­той болов
уу.

-Бодлогын зөвлөл гэдэг нь намынхаа
хар хайрцагны бодлогыг бо­ловсруулж байх юм гэв үү?

-Тийм ээ. Ганц намын хар хайрцагны
бодлого гэлтгүй сүүлийн жилүүдэд төрийн хар хайрцагны бодлого үндсэндээ бараг л
байхгүй болсон гэж бод­дог. Ялангуяа хоёр том хөршийн дунд оршдог манай улс төрийн
хар хайрцагны бодлогоо үр­гэлж ил зарлаад байхгүй нуух зүйлээ нуудаг байх хэрэгтэй.
Бодлогын зөв­лөл намын дарга, удир­дах зөвлөл, УИХ дахь намын бүлэгт шаардла­гатай
үед зөвлөгөө өгч ажиллах юм. Манай нам Их хурлаараа ахмадуу­дынхаа хажуугаар залуу­чуудаа
гарган ирж, залуу үе дунд үеэ холбож өглөө. Намын удирдах зөвлөлд залуучууд ихээр
орж ир­сэн. Энэ нь залуу­чуудыг удирдлагад оруул­­на гэсэн хоосон зорил­гын төлөө
биш, ер нь цус сэлбэж байх хэрэг­тэй гэдэг үүднээс залуу­сыг оруулсан.

-МАН залуусыг удирд­лага­даа оруулж
ирснээр улс төрийн тог­лолт хийх туршлага­гүйн ул­маас дараагийн сонгуульд ялагдаж
мэ­дэх л юм даа?

-Залуу хүн алдаж эндэх зүйл гарах
л байх. Би гэхэд л 28 настай яамны орлогч сайдаар ажиллаж байсан. Нэг л өдөр сайдын
ширээ­ний ард суулгасан болохоор мэ­дэх­гүй, чадахгүй зүйл тулгарч байсан үе бий.
Намын зүгээс үүнийг бо­долцон 35-40 насныхныг удирдлагадаа багтаасан. 40 хүрч дөрөө
дарсан ат гэдэг залуудаа орохгүй. Бид хашир үзэж, халуун чулуу долоолгож тэднийг
сонгосон. Туршлагагүй залуус намд орж ирснээр намыг унагах зүйл бай­даг. Үүнийг
үгүйсгэхгүй. Гэхдээ намын ахмад, дунд үеийнхэн талаас илүү хувьд нь жин дарж байгаа
үед нэг их алдаа гаргах нь бага болов уу. Хуучин манай нам залуу хүн гээд хойш нь
тавьдаг байлаа. 40 гарсан үед нь л улс төрд оруулах гэхээр хүн дэндүү хашир бол­чих­сон
бай­даг. Харин 30 гаруй насанд ухаан санаа, эр зориг оргилж байдаг үе. Алдах, онохын
алинд ч нэг зүрхтэй бай­даг болохоор энэ л иртэй үеийг ашиглах нь ч зөв.

-Та хоёр нийгмийн шилжил­тийн цаг
үед Ерөнхий сайдаар ажил­лаж байсан. Шантрах үе тохиолдож байв уу?

-Би шинэ засгийн үед 23 жил, социалист
нийгмийн үед 30 орчим жил ажиллажээ. Тиймээс эргэ­цүүлж зэрэгцүүлэх зүйл бишгүй
л байдаг. ОХУ-д сураад дөнгөж төг­сөж ирсэн хөдөөний агро­номич яамны мэр­гэжилтэн,
газрын дарга, орлогч сайд, сайд, Ерөн­хий сайдаар хүртэл ажил­лаж байв. Тиймээс
амьдрал таних ухааныг шинжлэх ухаантай харь­цуулан ажиллаж байлаа. Намайг Ерөнхий
сайдаар ажиллаж байхад социа­лист нийгэм нурж, шинэ нийгмийг зарлах өн­дөр­лөг давааны
уруу замын энхэл донхлыг зассан гэж өөрийгөө боддог. Өлсгө­лөнгийн дараа Улс төрийн
товчоо тарсан. П.Очирбат Их хурлын дарга, би сайд нарын зөвлөлийн дарга байсан тул
хоёр нийгмийн заагийг засах даалгавар авч ажлаа хийж байсан. Хуучин цагт даавуу,
гут­лаа өөрсдөө хийж, цэрэг, иргэдээ хувцаслахаас эх­лээд үйлдвэржилт хөгжиж байлаа.
1980-аад оны сүүлээр ч Горбачёвын өөрчлөн шинэчлэлтийн салхи Мон­голыг дайрч эхэлсэн.
Тухайн үед эр­чимжсэн мал аж ахуй хөг­жиж ид цэцэглэж байсан.

-Өнөөдөр ч мөн эр­чимжсэн мал аж
ахуйг ярьсаар л байна?

-Харин тийм. Өнөө­дөр эрчим­жүүлсэн
гэдгээ яг юугаар илэр­хийлэх гээд байгаа юм бүү мэд. Ямартай ч махыг нэмэг­дүү­лэхийг
тулд мал бордох хэрэгтэй л гээд байх шиг байгаа юм. Энэ чинь 20 гаруй жилийн өмнө
хийгдэж бай­сан. 1980-аад оны бүтээн байгуу­лалт, нөр их ажил зах зээл, шинэ нийгэмд
ороход нөлөө үзүүлсэн гэж боддог.

  -Та УИХ-ын гишүүнээр сон­гогдож
байсан. Өнөөдөр чуулган, байнгын хороон­доо ч суухгүй байгаа гишүү­дийг хараад юу
бодогддог вэ?

-Өнөөгийн УИХ-ын гишүү­дийг хараад
эмзэглэх сэтгэл төрдөг. Ерөнхий сайд нарын уулзалтаар уг асууд­лыг хөндсөн. Энэ
тухай би байнга ярьж, бичиж байдаг хүний нэг. Харамсалтай нь үгийг маань хүлээж
авах хүн алга. Гунгаадорж гэж нөхөр юу яриад байна гэдгийг даанч анзаарах сөхөөгүй
байна. Ер нь ч тэгээд ахмадуудынхаа үгийг сонсох тал дээр дүлий дүмбэ оргих болж
дээ. УИХ-ын гишүүд ард түмнээсээ гуйж сонгогдчихоод одоо нэг их зан гаргаад байж
болох­гүй. Сүүлд Их хурлын дарга аргаа ядахдаа хурууны хээ­гээр бүртгэдэг болно
гээд шившгээ тарьж байна. Тү­рүүлж хурууны хээгээ дарсан нь эхэлж санал хэлнэ ч
гэх шиг ийм хөгийн зүйл ярьж гад­ныханд шившиг болох ёсгүй. Төр түмэн нүдтэй. Эргээд
очих нүүртэй байх хэрэгтэй. Зарим үед парламент эрх мэдлээ алдсан байгаа нь харагдах
болсон.

-Та социалист нийгмийн үед хүмүүжсэн
болоод уг нийгмээ дөвийлгөх гээд л байна уу даа?

-Би хуучин нийгмийг маг­таад байгаа
юм биш. Шинэ нийгэмд олон сайн зүйл бай­гаа. Манайхан дээр дооргүй ардчилал гэдгийг
авралын од гээд бодчихсон. 1990 онд ардчиллыг хүлээж авахад хэн нь ч бэлтгэлгүй
байсан. Өнөөдөр ардчилал бий болж маргааш нь бүх зүйл сайхан болно гэсэн бодолтой
байв. Черчиллийн хэлсэнчлэн “Хам­гийн сайхан ч биш. Өнөө­дөр­төө үүнээс дээр зүйл
алга” гэж хэлсэн нь бараг л оносон юм болов уу. Манайхан ардчилал, зах зээ­лийг
эхлэхээс нь л ёсчлон ойлгож, хүний эрх гэж юу юм тэр бүгдээ бодож хөдлөх байсан
юм. 1990 оны сүүлч 1991 оны эхэн үеийг харахад ганзагын наймаа хийх нь наймаагаа
хийхээс эхлээд захгүй далайд сэлүүргүй завь­тай хөвж байгаатай адил байсан. Ардчилал
гэж юугаа хэлээд байгааг анзаарах сөхөөгүй байсан нь манайх­ны мэдэхгүйн зовлонтой
ч холбоотой. Тиймээс өнөөд­рийн хөгжил удаа­ширч, сун­жирч байна. Өнөөдөр дэг журам
гэдэг нь захиргаадсан лантуу биш эрх үүргээ ухам­сарлан, миний эрх чиний эрхээр
хязгаар­лагдаж бай­гааг л мэддэг байх хэрэгтэй. Өнөөдөр манайхан дэг жу­рам гэдгийг
уландаа гишгэж, үл тоомсорлох болж. Энэ мэтчилэн ардчиллын алдаа оноо их бий. Тэр
үед төр жаахан зохицуулалт­тай­гаар бага багаар зайгаа тавьж өгсөн бол өнөөдөр бид
ард­чил­лын сонгодог зарчимдаа хүрсэн байс­ныг үгүйсгэхгүй.

Би 20 гаруй жилийн өмнө БНСУ-д Элчин
сайд байхдаа ний­гэм, эдийн засгийн талаар хоёр нүүр дүүрэн нийтлэл гаргаж бай­сан.
Өнөөдөр яг тэр нийтлэлийн талаар өнөөдөр ярьж байна. Тухайн үед ядаж нэг нь тогтож
уншсан ч байсан болоосой хэмээн харамсдаг юм.

-“Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гэсэн
Ерөнхийлөг­чийн уриалгыг хэрхэн хү­лээж авч байна вэ?

-Шинэчлэлийн Засгийн газар байгуулагдаж
ийм, тийм болсон гэдэг нь тусдаа асуудал. 1992 онд Үндсэн хуулиа батлахын тулд
430 төлөөлөгч 75 хоног хуралдаж байж баталсан. Манай Үндсэн хууль баруун, зүү­нийхнээс
нэлээд хуулж байж гаргасан. Гэхдээ хууллаа гээд муу Үндсэн хууль болоогүй. Үндсэн
хуульдаа Монгол Улс парламен­тын засаглалтай байна. Монгол Улсын Зас­гийн эрхийг
барих дээд бай­гууллага УИХ хэмээн заасан. Гэсэн хэдий ч Ерөнхийлөгчөө ард түмнээсээ
сонгоно гэчих­сэн. Мон­голчууд 23 жил ийм нэг эрлийз засаглалын тог­тол­цоотой явж
ир­лээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөг­чөөс “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гээд байгаа нь
аливаа зүйлийг углуургаар нь авч үзэж, түүний­гээ эргэн харж дүгнэх ёстой тэгэхгүй
бол болохгүй нь гэдгийг хэлээд байна. Өнөөдөр парламентынхаа сонгодог тогтолцоо
руу орох хэрэг­тэй байгаа юм. Тиймээс парла­ментын дээд, доод хоёр танхимтай болох
ёстой. Нэг нь хуулиа боловс­руулж түүндээ анхаарал хандуул­даг бол нөгөө нь орон
нутгаас сонгогдон төлөөлөгчид хяналт тавьдаг байдал руу шилжих ёстой юм. Болохгүй
байгаа зүйлд нь хааяа ч бол­тугай “Хөөе, наадах чинь буруу байна” гээд хэлчих төлөөлөл
хэрэгтэй байна. Өнөөдөр ард түмнээс парла­мент, Ерөнхий­лөгч хоёр сон­гогдож байгаа.
Нэг болохоор Ерөнхийлөгч мэдээд байгаа юм шиг. Нөгөө талдаа УИХ мэдээд байгаа юм
шиг ойл­гомжгүй байна.

-Сүүлийн үед улс төрийн намууд
пропорцио­наль сис­темийг чухалчлан квотоор нэр дэвшигчдийг нэмэх сураг гараад байна.
Ингэснээр улс төрд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

-Өнөөгийн нөхцөлд Сон­гуу­­лийн пропорциональ
сис­тем давуу болоод эхэлбэл өргөн уудам газар нутагтай, цөөн хүн амтай, геопо­лити­кийн
хувьд хоёр том гүрний хавцалд байгаа улсын хувьд бай­дал улам хэцүү болно. Пропор­циональ
давамгай­лаад ирэхээр зах хязгаар нутгийн төлөөлөл цөөрч эх­лэх юм. Тиймээс хоёр
танхим­тай парламент маш чухал. Тэгэхгүй бол намайг хэн хэлэх вэ, нохойг хэн саах
вэ гэсэн шиг дур дураараа л аашилж байна. Бидэнд үндэсний эвлэрэл, эх оронч үзэл
дутаад байна. Нийтлэлч Ж.Гангаа­гийн бичсэн эх орны тухай нийтлэл тун зөв өнцгөөс
хөндсөн харагд­сан. Ядаж тэр нийтлэлийг уншаа­сай. Дан давхар дээлийг тайлуулах
ёстой. Тэгж байж улс орны хөгжил урагшаа нэг алхана. Замбараагүй Монгол Улсыг эмхэнд
нь оруулах буулга хэрэгтэй байна.

-УИХ-д бизнесийнхэн ихээр орж ирлээ.
Таныг төр түшилцэж бай­хад харьцан­гуй бага байсан. Мэргэшсэн улстөрч гэж байдаг
уу?

-Өнөөдөр үүнийг бодох л ёстой. Энэ
нийгэм хатуу ний­гэм. Гэсэн ч хүн амьдарч л таараа. Бизнес­мэнүүд гол­лож улс төрд
орж ирж байгаа нь эргэлзээтэй. Тэдэн дунд шаардлагатай үед эх орны­хоо төлөө амиа
өгөхөд бэлэн хүмүүс хэд байгаа бол. Улс төрөөр мэргэш­сэн хүмүүс улс төрд орж чадахгүй
байхад бизнесийнхэн яагаад парла­ментад ороод байна гэдгийг бид ярих хэрэгтэй. Хуучин
намдаа хэдэн зуун саяар мөнгө өгдөг байсан. Одоо бараг миллиар­даар яригдаж байгаа
биз. Энэ нь төр бохир­дохын нэг эхлэл болоод бай­на. Төр түмнийхээ төлөө гэж тэд
улс төрд орсон ч бизнес нь санаа сэтгэлээс нь гардаг­гүй л байхгүй юу. Цаашид Сонгуулийн
болон намуу­дын тухай хууль, Үндсэн хууль­даа ч үүнийг оруулах шаардла­гатай. Биз­несийх­нийг
сон­гуульд өрсөл­дүү­­лэх­гүй гэвэл хүний эрхийг зөрчсөн асуудал болох байх. Би
биз­несийн­хэнд “Зүгээр бизнесээ хийгээд яв. Татвараа төлж байгаа чинь улс орондоо
оруулж байгаа хувь нэмэр чинь тэр. Засаг төр чинь та нарын бизнест саад болохгүй
бололцоог хангаж өгнө” гэдэг юм. Сүүлийн үед томоохон улс төрийн намууд хүртэл өөрт
хэрэгтэй зүйл дээр зөвшилцөл хэмээх нэрийд­лээр ашигтай зүйлсээ авч байна.

-Та сайд, УИХ-ын гишүү­нээр ажиллаж
байсан. “Дав­хар дээл” гэж яригдаад байгаа хуулийн тал дээр ямар байр суурьтай байна
вэ?

-Тийм ээ. Би сайд, УИХ-ын гишүүнээр
ажиллаж байсан. Ганц­хан сайдын ажил л ба­рагдахгүй их байдаг. Үнэхээр сэтгэл зүрхээ
гаргаад ажил­лахад чиний цаг хугацаа ганц сайдынхаа ажлыг ч амжуулж хүрэхгүй. УИХ-ын
гишүүн гэдэг чинь чинээндээ тулсан их ажилтай шүү дээ. Гарах гэж буй хууль бүрийг
үг үсэгчлэн уншихгүй бол ямар хууль, юу батлах гэж байгаагаа ч мэдэхгүй хүмүүс байна.
УИХ-ын гишүүнээр дөрвөн жил ажиллахад хийж амжаагүй зүйлсээ бодоод бачуураад байдаг
тийм их ажилтай. Энэ том хоёр албыг нийлүүлчи­хээр яаж ажиллах юм. Ажиллах бололцоо
байхгүй. Тэгэхгүй болохоор хууль чинь гууль болж байна. Алтны худалдаанд ил тод
байдлыг бүрдүүлэх тухай хууль Их хурал дээр уначихаар нь Ашигт малтмалын тухай хууль
нэрээр дахин оруулж ирсэн. Засгийн газар зүгээр л тоглоом болчихоод байгаа­гийн
нэг жишээ энэ.

Э.ЭНХБОЛД

Монгол Улс 2006 онд Ав­ли­гын эсрэг
хуультай болсон байдаг. Энэ хууль гарснаараа АТГ-ыг бай­гуулж, авлигатай тэмцэж
эхэлсэн гэхэд болно. Ав­лигын эсрэг хуулийн хэд хэдэн заалтад 2012 онд нэмэлт өөрчлөлт
оруул­сан байдаг юм. Тэгвэл энэ удаа уг хуульд өөрчлөлт оруулахаар болж төслийг
УИХ-аар хэлэл­цэж бай­на. Өөрчлөлт оруулах энэ төсөлд АТГ-ыг Авлигатай тэмцэх ерөнхий
газар болго­хоор тусгагджээ. Түүнчлэн хөдөө орон нутагт АТЕГ-ын салбар нэгжүүдийг
байгуула­хаар болсон байна. Мөн УИХ-аас  Авлигатай
тэмцэх стра­те­ги хөтөлбөр, түүнийг хэрэг­жүүлэх арга хэмжээний төлөв­лөгөөг дөрвөн
жилийн хугацаа­тай баталж байх гэнэ. Авлигатай тэмцэх бай­гуул­лагад төрийн албан
хаагчийн ажилласан жилийг цэргийн алба хаа­сан хугацаатай дүй­цүү­­лэх өөрчлөлтийг
оруула­хаар болжээ. Авлигатай тэм­цэх байгууллагын хэрэг бүрт­гэгч, мөрдөн байцаагч,
гүйцэт­гэх ажилт­нууд тусгай ажил­ла­гаанд оролцохдоо бай­гуул­ла­гын бэлгэ тэм­дэгтэй,  зориу­лалтын хув­цас өмсдөг байхаар тус­гасан
байна. Авли­гатай тэмцэх байгуул­ла­гын эрх бүхий албан ту­шаалт­­ныг гаргасан шийдвэ­рийнх
нь төлөө ажлаа хийж бай­хад нь эсвэл албанаасаа    чөлөөлөгдсөний дараа ха­риуц­лага тооцохгүй
байхаар оруулсан бай­на. Гэхдээ энэ заалт мэ­дээж тухайн албан тушаалтан гэм буруутай
нь шүүхээр тогтоогдоогүй то­хиол­долд үйлчлэх юм байна.

Ямар хүмүүст Авли­гын эсрэг хууль үйлчлэ­хийг 2006 онд батлагдсан энэ хуульд тодорхой заа­гаад өгчихсөн байдаг. Тэгвэл энэ заалтуу­дад өөрчлөлт оруулахаар боловс­руулжээ. Тухайл­бал, төрийн улс төр, захир­гаа, тусгай албан тушаалд байнга
эсвэл түр хугацаагаар томилогдож, сонгогдддог ал­бан хааг­чид энэ хууль хамаар­даг.
Үүнийг  өөрчилж, төрийн улс төрийн, захиргаа­ны,
тусгай албаны удирдах болон гүйцэтгэх албан ту­шаал­танд хууль үйлч­лэхээр болгожээ.
Дараа нь төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой
бай­гуул­лагын удирдах болон захир­гааны албан тушаал­танд үйлчилдэг байсныг өөрчилж,  төрийн үйлчилгээний албаны удирдах албан тушаалтан
болон ерөн­хий нягтлан бо­догч, ахлах нягтлан бодогч­дод ха­маар­даг байхаар оруул­­сан
байна. МОНРТВ-ийн үндэсний зөвлөлийн зөв­хөн дарга, ерөнхий захи­ралд Авлигын эсрэг
хууль үйлчлэ­хээр одоо мөрдөг­дөж байгаа хуульд заасан байдаг. Тэгвэл энэхүү өөрчлөлт
батлагдвал үндэс­ний зөвлөлийн гишүүнд ч эл хууль хамаа­рахаар болж байна. Мөн төрийн
болон орон нут­гийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн орол­цоотой хуулийн
этгээ­дийн удирдах болон компа­нийн эрх бүхий албан тушаал­танд Авли­гын эсрэг хууль
үйл­чилдэг болох юм байна. Улсын болон орон нут­гийн төсвөөс санхүүжилт авч төрийн
тодорхой чиг үүр­гийг хууль тогтоом­жийн дагуу гүйцэтгэж бай­гаа төрийн бус байгуул­лагын
удирдах албан тушаалтан Авлигын эсрэг хуулийн хүрээнд ажил­лах болох нь.
Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч, УИХ, бүх шатны иргэдийн төлөөлөгчдийн хур­лын сонгуульд
нэр дэвшигч­дэд энэ хууль үйлчилнэ.  Бүх шатны
иргэдийн Төлөөлөгч­дийн хурлын дарга, төлөө­лөгч­дөд ч Авлигын эсрэг хууль хамаа­рах
юм. Энэ нь одоо мөрдөгдөж байгаа хуульд байгаагүй билээ.  Түүнч­лэн эрх бүхий байгуул­лагаас баталсан жагсаалтад
орсон албан тушаалтнуудад Авлигын эсрэг хууль үйлчлэх юм байна.

Авлигын эсрэг хуульд хөрөнгө, орлогын
мэдүү­лэг гаргагч нь хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ өөрөө үнэн зөв гаргах үүрэгтэй гэж
заасан. Тэгвэл үүнийг өөрчилж, мэ­дүүлэг гаргагч нь өөрийн болон гэр бүлийн гишүүдийн
хөрөн­гө, орлого, зээлийг өөрөө үнэн зөв мэдүүлэх үүрэгтэй байхаар тусга­жээ. Мэдүүлэг
гаргагчийн хөрөнгө орлого нь зур­гаан сарын цалинтай тэн­цэх буюу түү­нээс их хэм­жээ­гээр
өөрчлөгд­с­өн бол 30 хоногийн дотор мэ­дүүлж бүртгүүлнэ хэмээн хуульд тусгасан байдаг.  Зур­гаан сарын цалин гэд­гийг нь хөдөлмөрийн хөлс­ний
доод хэмжээг 250 дахин нэмэгдүүл­сэн­тэй тэнцэх буюу түүнээс дээш хэмжээгээр өөрч­лөгд­сөн
тохиолдолд хэмээн оруул­жээ. Эдгээр өөрчлөл­тийг хийхээр хуу­лийн төслийг боловс­руул­сан
байна. Гэхдээ хэлэлцүүлгийн явцад  гишүүд
ямар саналтай байхаас хамаа­ран анх­ны хувилбар 
өөрчлөгдөх биз ээ.

Я.МӨНГӨН