Month: December 2013

УИХ-ын гишүүн Л.Эр­дэнэчимэгтэй ярилц­лаа.

-Ж.Батзандан гишүү­ний санаачилсан Ний­тийн албанд
нийтийн бо­лон хувийн ашиг со­нирх­лыг зохицуулах, ашиг со­нирхлын зөрч­лөөс урьд­чилан
сэргий­лэх тухай хуульд нэ­мэлт оруулах тухай хуу­лийн төсөл чуул­ганаар дэмжигдсэн.
Үүний эсрэг байр суурь­тай байгаа зарим гишүү­дийн нэг нь та. Ямар шалтгаанаар дэмжих­гүй
байгаа вэ?

-Уг хуулийн эсэргүү­цэгч­дийн нэг нь яах арга­гүй
би. Ж.Батзандан ги­шүүний уг хууль хоёр том асуудлыг хөндсөн бай­гаа. Төрийн өндөр
албан тушаалтан гадаад эхнэр, нөхөртэй байх юм бол Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөлд
мэдэгдэх шаардлагатай гэж заа­сан байна лээ. Мөн тө­рийн өндөр албан ту­шаал­тан
оффшор ком­панийн хувьцаа эзэмшигч байж болохгүй гээд заа­чихсан. Хуулийн нэгдү­гээр
заалтыг би эмэгтэй гишүүнийхээ хувьд эсэр­гүүцэж байгаа юм. Мөн Р.Бурмаа гишүүн
үүний эсрэг маш хүчтэй тэмцэж байна. Учир нь уг гадаад эхнэр, нөхөртэй болбол Үндэсний
аюулгүй байд­лын зөвлөлд хандана гэсэн нь хүний эрх зөрчиж буй асуудал. Бид 23 жил
хүний эрхийн төлөө тэмц­сэн. Тиймээс уг алхмаа­саа ухарч болохгүй.

Монголчууд хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлж чаддаггүй хоёр том гүр­ний
дунд хавчуулагдсан улс. Манай орон эднээс хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэн үздэгээрээ
ялгарч гарсан. Уг хууль батлагдвал хүний эрх зөрчигдөнө. Тиймээс 23 жил тэмцсэн
ардчилал устаж эхлэхийн дохио болох юм.

-Та яагаад ганцхан эмэгтэй хүн гэдэг ут­гаар нь
хандаад байгаа юм. Уг заалт төрийн өн­дөр албан тушаалтан эрэгтэй хүнд ч хамаа­тай
юм байна лээ?

-Хүний эрхийн зөрчил болгоны ард хохирч үлд­сэн
хүмүүс нь эмэгтэй хүн байдаг. Төрийн өндөр албан тушаалтай эрэгтэй хүн байлаа гэхэд
Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд болохдоо тулах юм бол гэр бүлээ цуцлуулах ма­гад­лал
өндөртэй юм. Үүнээс харахад гадаад, дотоод байх нь хамаагүй эмэгтэй хүн л ард нь
хо­хирч байгаа биз дээ. Үүнийг эрэгтэй хүн маш амархан хийчихдэг. Га­даад нөхөртэй
эмэгтэй хүн байлаа гэхэд өндөр мэдлэг боловсролоороо сонгуульд нэр дэвшиж ард түмний
олонхийн са­на­лаар ялалт байгуулан төрийн өндөр албан ту­шаалд очъё гэхэд улс төрийн
эрх, эрх чөлөөгөө эдэлж чадахгүй болчи­хоод байна. Аль ч талаа­саа энэ хуулийн төсөл
буруу болоод байгаа. Бидний баталж буй хууль дүрэм үр хүүхдүүдийн маань толгой дээр
бууна. Гэтэл глобалчлагдаж буй энэ нийгэмд хүүхдүүд хаа­на, хэнтэй гэр бүл болохыг
хэн ч таах арга­гүй. Уг хуулийг санаа­чилсан Ж.Батзандан ги­шүүн өөрөө дөрвөн хүү­хэдтэй.
Тэдний хүүхдүү­дийн хувь заяаг хэн ч мэдэхгүй. Дэлхийн олон оронд Монголын иргэд
тархан суурьшиж байна. Тэр гадаадад монгол хүн­тэй суусны төлөө эрхийг нь зөрчиж,
хааж боогоод, албан тушаал өгөхгүй гэдэг асуудал яригдвал яах вэ. Энэ мэтчилэн хү­ний
эрх дэмжсэн зүйлсийг бид хэзээ ч дэмжиж болохгүй.

-Чуулганы хурал­даанд уг хуулийн төс­лийг эрэгтэй
гишүүд дэмжиж харагдсан?

-Хуулийн төслийг эрэг­тэй парламентчид олонхиороо
дэмжиж бай­гаа. Эрэгтэй гишүүдийн амнаас гарч буй үг болгон жендерийн асуудлыг хөн­дөж
байсан. Уг хуу­лийн хэлэлцүүлгийн явцад Монголын эртний түүхийг их сөхөж ярьж байлаа.
“Монголын түү­хэнд хаад нь гадаад хатантай болсноос төрт улс унаж байсан” гээд л
ярьж байна лээ. Хаа бай­сан 800 жилийн өмнөх түүхийг асуудал болгон босгож ирж байна.
Өнөө­дөр нийгэм өөр болсон тул түүхийг сөхөж яриад байх нь буруу. Сүүлийн үед уулын
овоо, морины уяа руу эмэгтэй хүн очиж, гарч болохгүй гэдэг болж. Хэзээ байхдаа
20-30 жилийн өмнө бид ийм зүйл ярьдаг байсан юм бэ. Өнөөдөр Монголын дов толгой
бүр дээр эмэгтэй хүн гарах эрхээ хасуу­лаад байна. Энэ ч мөн хүний эрхийг зөрчсөн
асуудал.

-Ж.Батзандан ги­шүүн ямар шалтгаанаар уг заалтыг
оруулж ир­сэн юм бол?

-Би Батзандан гишүү­ний оруулж ирсэн уг хуу­лийг
хүнд зориулсан хууль гэж харж байгаа.

-Таныхаар ямар хүнд зориулсан бол?

-Миний бодож бай­гаагаар ССАЖ-ын сайд Ц.Оюунгэрэлд
зориулж хууль санаачлан оруулж ирлээ гэсэн бодолтой бай­на. Хэн нэгэн хүнд дургүйнхээ
төлөө хууль гаргах гэж байгаа нь утгагүй санагдаад байгаа юм.

-Ард түмний эрх ашиг гэж үүнд заавал тусгах шаардлагатай
биз дээ. Энэ талаар өөр­тэй нь уулзаж асуув уу?

-Яг энэ асуудлаас чинь болоод Ж.Батзан­дан гишүүн
бид хоёр хонь, чоно болчихоод байна. Уг заалтаас болж хоорондоо хэрэлдээд, хоёр
тийшээ хараад суу­чихсан байгаа. Бид хоёр зэрэгцэж сууж байгаад өөрсдийн байр суурийг
илэрхийлсэн. Миний хэл­сэн үгийг Батзандан хүлээж авахгүй, түүний надад тайлбарлаад
бай­гааг би хүлээж авахгүй байгаа юм. Бид хэдий нэг намын гишүүд ч гэлээ үл ойлголцох
асуудлууд их байна даа. Би гишүүнд “Энэ чинь хувь хүнд зориулсан хууль байна. Ингэж
болохгүй. Өөрс­дийн­хөө үр хүүхдийг бо­дох хэрэгтэй гэдгийг хэлсэн.

-Ж.Батзандан ги­шүүн, Ц.Оюунгэрэл сай­дад тийм
дургүй юм уу?

-Уг хуулийн асууд­лаар УИХ-д суугаа олон эрэгтэй
гишүүд Ц.Оюун­гэрэл сайдын эсрэг яриад байгаа. Ялангуяа УИХ-ын сонгуулийн үеэр гадаад
нөхөртэй гэсэн хар пиарыг хийдэг. 2008, 2012 оны сонгуулиудад яг энэ асуудлаар Оюун­гэрэл
рүү дайрч л байсан. Сүүлдээ бүр үүнийгээ хууль­чилж гаргаж ирэх гэж байна. Гадаадын
хүнтэй суусан сайд яаж Монголын өв уламж­лалыг авч явах юм гээд байгаа. Гэтэл Ц.Оюун­гэрэл
ССАЖ-ын сайдын­хаа хувьд Монгол Улсын өвийг хэрхэн хамгаалах талаар ажлууд хийж
дэл­хий нийтэд сурталчлах тал дээр сайн ажилла­сан. Америк нөхөртэй байсныхаа хувьд
Батаа­рыг Монголд авчирсан тохиолдол байгааг бид харж байгаа. Энэ чинь глобалчлалын
хүч, бусад орнуудын дэмжлэг мөн.

-Уг хуулийг чуулга­наар баталчих гээд бай­на гэх
мэдээлэл байгаа. Бусад орнуудын хувьд төрийн өндөр албан ту­шаалтандаа иймэрхүү
заалт оруулсан байдаг уу?

-Диктатуртай, мусуль­ман шашинтай орнуудад л анзаарагддаг
болохоос ардчилсан нийгэмтэй улсад байдаггүй гэдгийг би баттай хэлэх байна.

-Манайх шиг ардчи­лал, хүний эрх гэж ярих дуртай
оронд тохирох­гүй л хууль юм аа даа?

-Энэ хууль манай оронд тохирохгүй. Хэвлэл мэдээллийн
хэрэгсэл үүнийг дэмжээсэй гэж хүсэж байгаагаа нуугаад яахав. Эмэгтэй гишүү­дийн
хүч үнэхээр дутаж байна. Бид таньдаг бусад гишүүддээ хэлсэн ч анх­ны хэлэлцүүлэгтээ
уна­чих­лаа. Тиймээс дараа дараагийнхаа хэлэл­цүү­лэгт дэмжигдсээр байгаад батлагдчих
магадлал өн­дөр. Уг хууль батлагдчих вий гэхээс айж байна.

-Хууль санаачлагч нь Ж.Батзандан гишүүн гээд эрэгтэй
хүн байгаа ч гэсэн уг хуулийг яагаад дэмжээд байгаа юм бол?

-Хууль маань хамгийн гол нь эрс тэс өөр хоёр заалттай
болчихоод бай­на. Зарим гишүүд гадаа­дын иргэнтэй гэрлэх тухай заалтыг дэмжиж гар
өргөж байгаа бол нөгөө хэсэг нь оффшор данс­тай байж болохгүй гэдгийг нь дэмжээд
гар өргөөд байгаа юм. Энэ хоёр заалт нэгдэхээрээ олон­хийн саналыг аваад бай­гаа
юм. Зарим эмэгтэй гишүүд гадаад хүнтэй гэр бүл болохыг эсэргүүцэж байгаа хирнээ
олигар­хиудын асуудлыг эсэр­гүүцэж байна гээд кноп дарахаар автоматаар дэм­жигдээд
байгаа юм. Уг хоёр заалтыг тус тусад нь оруулж ирсэн бол дэм­жигдэхгүй байх байсан.
Олон гишүүнтэй ярьж уг хуулийн төслийг унагах хэрэгтэй.

-Төрийн өндөр албан тушаалтан оффшор данстай байж
болохгүй гэсэн заалт дээр ямар байр суурь барьж байна вэ?

-Өнөөдөр Монголын ямар ч хуулинд оффшор гэж юуг
хэлэх вэ гэдгээ тусгаж өгөөгүй байгаа. Дэлхий нийтээрээ тодорхойлолтоо гаргаад,
оффшор гэдэг нь мөнгө угаадаг газар мөн гэсэн үед уг хуулийг баталж болно. Оюу толгой,
Таван толгой оффшорт байдаг гэж байгаа. Мөн Хонкон­гийн бирж дээр хувьцаа борлуулах
компаниудыг оффшор данстай байхыг шаарддаг гэсэн. Манай орны компаниуд хаана хувьцаагаа
борлуулах вэ. Хувьцаагаа зарах бо­ломж нь Хонконгийн бирж дээр нээлттэй. Монголын
компани Хонконгийн бирж дээр хувьцаа гар­гахын тулд оффшор данс­тай болох шаард­лага
тулгарсан энэ нөх­цөлд амьдарч байгаа хирнээ оффшор данстай байж, хувьцаа эзэмшиж
болохгүй гэж заах үндэс байхгүй. Бид уул уурхайн компаниудын Монголын талын эзэмшлийг
ард түм­ний өмч хэмээн нэрлэ­дэг. Энэ хуулиар бид Оюу толгой, Таван толгойн хувьцаа
эзэмшигч байж болохгүй юм байна л даа. Тодорхойгүй энэ мэт асууд­лыг нэр мөр ший­дээд
уг асуудлыг ярилцах нь зөв байх гэсэн байр суурьтай байгаа.

-О.Баасанхүү ги­шүүн­тэй хэл амаа олол­цож байна
уу?

-О.Баасанхүү гишүү­ний санаачилсан Тамхи­ны тухай
хуулийн төслийг батлуулахгүйн тулд арга хэмжээ авах ёстой. Тамхи татах цэгийг манайхан
ойлгохгүй байна. Би уг асуудлаар Э.Бат-Үүл дарга, хот тохижилтын дарга нартай уулзахаар
хуулиндаа тамхины цэгийн тухай заагаагүй болохоор хориотой юм биш үү гэж байна лээ.
Бидний зүгээс “Тамхи татахыг хориглосон газ­раас бусад газар тамхи татаж болно”
гэсэн заал­тыг оруулж өгөх ёстой юм билээ. Тамхи татах цэгүүд дээр нь нийслэл, дүүрэг,
аймгийн удирдлагын гарт байгаа тул үүнийг шийдэж болно. Албан байгуул­лагын гадна
талбайд там­хины цэг байгуулах асууд­лыг яриад шийдчихсэн. Тиймээс Баасанхүү гишүүн
уг асуудлаа татаж авах байх.

Э.ЭНХБОЛД

Багануур дүүрэгт ба­ригдсан жишиг авто­бус­ны
буудлыг сурвалжил­лаа. Жишиг гэдгийн учир нь энд зундаа сэрүүн, өвөл нь дулаан битүү
автобусны буудал юм байна. Нийслэлээс 120 гаруй км алслагдсан тус
дүүргийн хувьд албан ёсоор 27 мянга гаруй хүн амтай ч 30-аад мян­ган иргэн байнга
оршин суудаг гэх тооцоо бий. Бусад дүүргүүдтэй харь­цуу­лахад цөөн хүнтэй ч нэг
газраа бөөг­нөрөлгүй,  таруу суурьш­сан нь
Бага­нуурын онц­лог. Тиймээс дүүргийнхээ төв хэсгээс таваас 17 км алслагдсан Нугын
талын толгой, Хилчин замчин, Үйлдвэ­рийн хэ­сэг болон Ра­шаант зэрэг дөрвөн чиг­лэлд
нийтийн тээврийн дунд оврын ав­тобусаар иргэддээ үйл­чилдэг бай­на. Ингэхдээ дүүргийнхээ
тээвэр зохи­цуулалтын албаны дар­гын баталсан хуваарийг баримталдаг аж.

Өөрөөр хэлбэл бүх чиглэл дэх автобуснууд өглөөний долоон цаг 20 минутад
нийтийн тээв­рийн үйлчилгээнд явж эхэлдэг бөгөөд 10 цаг хүртэл тухайн чиглэлийн
хол ойроос хамааран дөрвөөс зургаан удаа тойрдог байна. Хэрэв ир­гэд автобуснаасаа
хо­цор­вол 20-оос 40 минут хүлээдэг гэсэн үг. Харин 10 цагаас 17 цаг 30 минут хүртэл
зорчигч урсгал харьцангуй сийрэг болдог учраас нэгээс хоёр цаг тутамд автобус иргэдэд
үйлчилдэг байна. Үдээс хойш 17 цаг 30 минутаас
хичээл сургууль, ажил тарж, зорчигч урсгал нэмэгддэг учраас өмнөхийн адилаар
20-40 минут тутамд автобус явдаг байна. Улаанбаатарт ажлын өдрүүдэд нийтийн тээврийн
автобус 22 цаг хүртэл явдаг бол Багануурт 19 цаг хүртэл иргэдэд үйлчилдэг юм байна.

ОРОН НУТГИЙН ХӨГЖЛИЙН
САНГИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТААР ЖИШИГ АВТОБУСНЫ БУУДАЛ БАРЬЖЭЭ

Энэ жил Багануур дүүрэгт орон нутгийн хөгжлийн
сангийн хөрөнгө оруулалтаар хоёр тэрбум 27 сая төгрөг төсөвлөгджээ. Тус хөрөнгөөр
төв гудамжуудаа камержуулж, тог­лоо­мын талбай шинээр байгуулж, цамхган гэрэлтүүлэг
байгуулжээ. Мөн дүүргийн алслагдсан хороо­дод амьдарч байгаа иргэд зуны халуун,
өвлийн хүйтэнд 20 мину­таас хоёр цагийн хугацаанд ний­тийн тээврийн автобусыг хүлээж
гадаа зогсдог учраас хороо бүрийн эцсийн зогсоолын автобусны бууд­лыг шинэчилжээ.
Ингэхдээ Үйлдвэ­рийн хэсэг, Рашаант болон хоёр­дугаар хороонд задгай шилэн буудал
барьсан бол гуравдугаар хороо буюу Талын толгой, Нугын талд битүү шилэн буудал бариу­ла­хаар
болжээ. Учир нь дүүргийн төвөөс таваас зургаан км алслагд­сан тус хороо нь тал газар
байрла­даг учраас өвөл хавартаа хүчтэй салхилдаг аж. Тиймээс дүүргийн удирдлагууд
Цахилгаан механи­кийн үйлдвэрийн эзэдтэй тохи­ролц­соны үндсэн дээр ийн битүү автобусны
буудлыг барьжээ.

Багануурын Цахилгаан меха­ни­кийн үйлдвэрт нийтдээ
дөрвөн автобусны буудлыг 32 сая төгрө­гөөр захиалан хийлгүүлсэн бөгөөд тэдгээрийн
нэгийг нь ийн битүү хийлгүүлжээ. Өнгөрсөн есдүгээр сарын 11-ээс аравдугаар сарын
7-ны хооронд дээрх буудлуудыг хийж, өнгөрсөн сард багтаан бүрэн суурилуулсан юм
байна. Бараг­цаа­гаар 20-30 хүн элбэг багтчихаар зайтай энэхүү битүү автобусны буудлын
хаалганы дээхнэ халуу­наар төөнөдөг, эсрэг талд нь сэрүү­нээр үлээдэг төхөөрөмжүүдийг
суурилуулсан нь нэн ая тухтай нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Зүүн талд нь гурваас дөрвөн
хүн зэрэгцээд суучихмаар урт модон сандалтай юм байна. Буудал дотор нь удирд­ла­гын
самбарыг нь байрлуулж өгсөн учраас дотроос нь хэдэн хэмийн халуун, сэрүүнээр хэр
удаан үлээлгэх эсвэл доторх дулаа­ныг тэдэн градуст тогтмол байлгах зэргээ тохируулах
боломж­той. Гэхдээ энэ нь хэн дуртай нь удирдлагын самбарыг оролдоод байна гэсэн
үг хараахан биш. Өмчлөлийн асуудал нь тодорхой болмогц тодорхой хэн нэгэнд хариуцуулж
өгөх гэнэ.  Дөрвөн хана нь тэр чигтээ шилэн
учраас өдөртөө нарны гэрэл буу­дал доторхийг цэлийтэл гэрэл­түү­лэх учраас эрчим
хүчинд хэм­нэлт­тэйгээс гадна харагдах талаасаа ч үзэмжтэй байхыг нь бодолцож хийсэн
гэдгээ Багануурын Цахил­гаан механикийн үйлдвэрийн инже­нер Сайханбилэг онцолж байсан
юм.

ӨГЛӨӨД ГАЛЛАЖ АМЖААГҮЙ
ХҮЙТЭН ГЭРЭЭС ГАРСАН СУРАГЧИД АВТОБУСНЫ БУУДАЛ ДОТРОО ОРЖ ДУЛААЦДАГ

Буудлын гадна талд хоёроос гурван хүн зэрэгцэж
суувал элбэг­хэн багтчихаар хоёр ч сандал суурилуулжээ. Мөн зориулалтын хогийн сав
ч ардхан талд нь байна. Биднийг очиход ажлаа тараад харихаар автобус хүлээж байгаа
хоёр уурхайчинтай тааралдсан юм. Тэд “Манай хавьд чинь өвөлдөө бас л тачигнана шүү
дээ. Их сал­хил­­на. Хар өглөөгүүр сургууль, цэцэрлэгтээ явах гээд автобус унаа
хүлээгээд зогсч байгаа хүүхдүүд л хөөрхий даарч хөрнө. Толгой нүц­гэн, нимгэн хувцасласан
нэг нь хацраа хайрах, чихээ хөлдөөх бол энүүхэнд шүү дээ. Харин дулаан, тохитой,
тухтай автобусны буудал­тай болсонд энэ хавийнхан бүгд сэтгэл хангалуун байгаа.
Ядаж л эцэг эхчүүд бид хүүхдээ өглөөд сургуульдаа явах гээд гарахад нь сэтгэл амар
гэртээ үлдэнэ. Өглөө галлаж амжаагүй хүйтэн гэрээс гарсан хүүхдүүд энд ирж нэг дулаа­цаж
байгаа юм. Зарим сүйхээтэй нэг нь эртлэн ирж багшдаа асууг­дах хичээлээ ч сэргээгээд
нэг уншчихдаг гэсэн шүү. Харин ийм гоё буудлаа нүдний цөцгий мэт л хайрлаж, хамгаалах
нь чухал даа” гэв. Биднийг ийн ярилцах зуур “Хьюндай Айсо” маркийн 21 хүний суудалтай
дунд оврын автобус буудалд дээр ирж зогсов. Арваад хүн бууснаа, долоо найман хүн
зөрөөд суусан юм.

ОРОН НУТГИЙН ӨМЧИД ШИЛЖҮҮЛСЭН
ТОХИОЛДОЛД АШИГЛАЛТ, ХАМГААЛАЛТЫГ НЬ БҮРЭН ХАРИУЦААД АЖИЛЛАХ БОЛОМЖТОЙ ГЭНЭ

Багануур дүүргийн дэд бүтэц, тохижилт, зам тээвэр
хариуцсан мэргэжилтэн М.Дэлгэрцэцэг “Энэ автобусны буудлын өмчлөлийн асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр
Нийс­лэлийн өмчийн харилцааны газарт хүсэлт илгээсэн. Хэрэв орон нут­гийн өмчид
шилжүүлбэл дүүргийн зүгээс ашиглалт, хамгаалалтыг нь хажууханд нь байрлах “Нарны
зам” хүнсний дэлгүүрийн эзэнд хариуцуулж өгөх саналтай байгаа­гаа хэлэв. Ингэсэн
тохиолдолд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ эсвэл түүнээс илүү цалинг “Нарны зам”
дэлгүүрийн худалдагч, эсвэл манаачид өгч ашиглалт, хамгаа­лал­тыг нь хариуцуулах
гэнэ. Иргэ­дийг нийтийн тээврээр үйлчлүү­лэ­хээр ирэхээс өмнөхөн буудлыг нээж, халаагчийг
нь ажиллуул­чих­даг болохоор өглөөний жавар гадаа ид тачигнаж байхад иргэд дулаан
буудал дотроо ном уншиж, эсвэл утсаараа оролдсон шиг ээ автобусаа хүлээдэг. Автобус
нь ч яг тогтсон цагтаа буюу долоон цаг 20 минутдаа ирж, төд удалгүй буудлаасаа хөдөлнө.
Энэ бол угийн цаг баримтлахдаа маруу, ихэвчлэн үдээс хойш, өмнө эсвэл их л сайндаа
тэдэн цагийн орчимд гэж ерөнхийлөн цаг тохирдог, товлодог манайханд бол шинэ үзэгдэл.
Долоон цаг 20 минут бол яг л долоон цаг 20 минутдаа” гэсэн юм. Гадаа жавар тачигнаж
байхад дулаан буудалдаа нийтийн тэврээ хүлээн зогсох…  Энэ бол гадаадын аль нэг хот биш Улаанбаатарын
алслагдсан нэгэн дүүргийн дүр төрх гэхэд хэн бүхэнд таатай санагдах биз ээ. Цагийн
хуваарийн дагуу иргэддээ үйлчилж буй эсэ­хийг давхар диспетчер нь шалгадаг гэнэ.
Хэрэв нийтийн тээвэр цагтаа үйлчлэхгүй, тасалбар түгээгч зүй бус харьцсан зэрэг
шүүмжлэлтэй асуудал тулгарвал мэдээлэл өгдөг тусгай дугаар хүртэл байдаг аж. Тэр
нь 70214444. Ийнхүү иргэдийн санал гомдлыг хүлээн авч, газар дээр нь арга хэмжээ
авдаг болс­ноор нийтийн тээвэртэй холбоотой асуудлууд цэгцэрсэн болохыг дүүр­­гийн
олон нийттэй харилцах хэлтсийн мэргэжилтэн М.Гэрэлтуяа онцолж байлаа. 

Өнгөрсөн намраас эхлэн дүүр­гийн төвөөс 20-оод
км алслагдсан гуравдугаар хороо буюу Талын толгой, Нугын талаас сурагч болон цэцэрлэгийн
багачуудыг үнэ төл­бөр­гүйгээр тээвэрлэдэг болсон байна. Эндээс 50 гаруй хүүхэд
багачууд сургууль, цэцэрлэгтээ явдаг аж.

 М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

МҮОНТ-ийн за­хир­лын албан тушаалаас хэдхэн хоногийн
өмнө чөлөөлөгдсөн Ч.Да­ваа­баяртай ярилцлаа.

-Та өнгөрсөн жил МҮОНТ-ийн захирлаар томилогдоод
хэр тул­гамдаж байсан бэ?

-Хэвлэлийн салбарт ажиллаад
16 жил болж байна. Миний хувьд шинэ салбар биш. Ялгаа нь, би хувийн хэвшлийн сал­барт
өмнө нь ажилладаг байсан. Эхлүүлсэн, эр­хэл­сэн радио, сонин, сэт­гүүлээ аль алиныг
нь амжилтад хүргэсэн. ETV-ийн захирал нь байлаа. Хувийн хэвшил бол асар их өрсөлдөөн
дунд ор­шин тогтнох эсэхээ шийд­дэг хатуу ертөнц. Ажил эрхэлж байгаа бол бүхий л
мэдлэг чадвараа дайч­лахыг шаарддаг. Тиймээс олон нийтийн статустай, өөрийн гэсэн
хуультай МҮОНТ-ийг удирдах бол­сон нь надаас мэдлэг чадварын зэрэгцээ өндөр үүрэг
хариуцлага нэхэж буйг ухамсарласан. Мэ­дээж залуу хүний хувьд Монгол Улсад төдийгүй,
олон улсад Монголын хэвлэл мэдээллийн нүүр царай болдог байгуул­лагыг удирдана гэдэг
нь миний хувьд хувь тохиол, нэр хүндийн асуудал бай­сан. Би ингэж л энэ ажлыг хүлээж
авсан. Мон­голын ууган телевиз гэх энэ том айлыг өнөөд­рийг хүртэл сайн сайхан авч
явж ирсэн инженер техникийн ажилтнууд, сэтгүүлч, найруулагч, арын албаны ажилтнууд,
нийт уран бүтээлч хамт олноор би ямагт бахарх­даг.

-МҮОНТ-ийн уран бүтээлчид, ерөнхий захирал нь
хүртэл “Бид Ч.Даваабаяраас өмнө шинэч­лэлийн ажлаа эхлүүлчихсэн байсан” гээд HD
форматад шил­жүүлэх ажил өөрсдийнх нь сэдсэн ажил гэж тайлбарласан байна билээ?

-Бодож олоод байх юм байхгүй. Бид нарт дуу дүрснийхээ
чанарыг сайжруулахад шаардлагатай хоёр ажил байсан. Намайг ажлаа авсан өдрөөс л
МҮОНТ-ийн гаралт цацалт муу байна гэдэг гомдол ирсэн. Ийм гомдол маш их ирдэг байсан.
Тий­мээс энэ асуудал дээр бүтэн гурван сар ажилласан. Аймаг, сумдаар явж юунаас
болоод ийм гомдол ирэх болсныг холбогдох газруудын мэр­гэжилтнүүдтэй нь хамтарч
ажиллаж шалгасны үр дүнд судалж тогтоож асуудлыг шийдсэн. Одоо бол муу гарч байна
гэсэн гомдол гарахаа боль­чихсон. Ийм болсон болохоор да­раагийн хийх ажил бол дуу,
дүрсээ сайжруулах. Бусад телевизтэй харь­цуулахад манай дүрсний чанар муу байгаа.
Үүнийг чанаржуулахын тулд миний хувьд HD формат руу шил­жүүлэх ажлыг эхлүүлэх гэж
байсан юм. Ямар ч байгууллага богино болон урт хугацааны төлөвлөгөөний дагуу явдаг.
МҮОНТ 2009-2013 оны дунд хугацааны стратеги төлөв­лөгөөний дагуу тоон технологид
шилжиж дууссан. Гэвч өнөөгийн телевизийн салбарын хөгжил Мон­голд үйл ажиллагаа
явуулж байгаа телевизүүдийн чиг хандлага үзэгч­дийн сонирхол зэргээс авч үзэхэд
HD формат руу шилжих нь үзэгчээ алдахгүй байх 
хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд чухал нөлөөтэй юм. HD формат руу шилжихэд
урд удаан хугацаанд төлөвлөн хийх шаардлагатай боловч технологийн шинэчлэлийг үр
ашиггүйгээр дахин давтан хийх нь оновчгүй байгааг олж харан HD формат руу шилжихийг
яаравчлуулсан. Ингэснээр  тоон технологид
шилжих ажлын төгсгөл хэсэг болох есдүгээр сард ашиглал­тад оруулсан эфирийн тоног
төхөө­рөмж HD форматаар шинэчлэгдсэн. Ер нь бид 
технологийн шинэчлэлийн төлөвлөгөөг шинэчлэхээс гадна үйл ажиллагааны арга
хэлбэрээ шинэч­лэх шаардлагатай болсон нь орчин үеийн медиа салбарын зах зээлийн
шаардлага өрсөлдөөнөөс үзүүлэх нөлөө, үзэгчдийн мэдээлэл олж авах арга, сонирхолд
зориулагдан үнд­сээрээ өөрчлөгдөж report publishing хэлбэрээс mass
communication platform-д хэлбэрт шилжих шаард­лагатай байна.

-Уран бүтээл, нэгдэл нь муу сайн байна уу хамаагүй
төлөв­лөсөн хугацаандаа нэвтрүүлэг  бэлтгэсэн
бол тэр нь шууд гардаг. Үүнээс болж нэвтрүүлгийн чана­рын асуудал яригдах болсон.
Харин та үүнд томоохон өөрчлөлт хийхээр зэхэж байсан байх аа?

-Телевизэд хийх, шинэчлэх ажил их байна. Техник
технологийн ши­нэч­лэлийн зэрэгцээ уран бүтээлийн шинэчлэл хийх цаг болсон. Энэ
үүднээс программд шинэчлэл хий­хээр төлөвлөж байсан. Одоо мөрдөж буй туршлагаар,
уран бүтээлчдийн өгсөн нэвтрүүлгийг л авч программаа баталдаг. Ирэх оны шинэчилсэн
программын бодлогоор уран бү­тээлчдээс юу өгснийг авах биш удирдлага нь бодлогоор
программаа барьж, уран бүтээлчдэдээ захиалга өгч нэвтрүүлгээ хийлгэнэ. Телевиз өөрөө
нэвтрүүлгийн бодлогоо барьж эхэлж байна гэсэн үг л дээ. Нэвт­рүүлгийн ийм шинэчилсэн
бодлогыг тодорхой уран бүтээлчдийн оролцоо дэмжлэгтэйгээр боловсруулсан. Продюссерт
тулгуурласан бодлого ч гэж хэлж болно. Продюссерын сис­тем гэдэг нь өрсөлдөөнөөс
чанарыг олж авах, уран бүтээлчдийн оролцоо үр дүнгээр нь цалинжуулах орчин үеийн
телевизүүдийн бас нэгэн үр ашигтай хувилбар юм.

-МҮОНТ-ийн уран бүтээлчид “Ч.Даваабаяр манай телевизийг
зөвхөн бизнесмэний ухаанаараа явч явах гээд байна. Энэ бол бизнесийн биш олон нийтийн
бай­гууллага шүү” гэж ярихыг сонссон. Гэтэл Монголын томоохон биз­несмэнүүд олон
нийтийн, улсын байгууллага ч ашигтай ажиллах ёстой гэж байр сууриа илэрхийлж байна?

-Олон жил нэг хүний, нэг багийн арга барилаар
явж ирсэн зүйлийг өөрчлөх хэцүү л дээ. Хэцүү байдаг юм гэдэг нь сая харагдлаа. Ганцаа­раа
өөрчлөлтийг хийхгүй юм байна. Нийгмээрээ, олон нийтээрээ өөрч­лөлтийг хийх ёстой
юм байна гэдгийг ойлголоо. Би өөрөө очоод хичнээн сайхан юм хийе, нэвтрүүлье гээд
нэмэргүйг мэдэрлээ. Би бизнесийн салбарт ажилладаг байхдаа талбай бүрийг үр дүнтэй
болгодог туршлага­тай байсан. Үйл ажиллагаа бүр нь өөрөө өөрийнхөө зардлыг нөхдөг,
байгууллагадаа ашигтай байх зарч­мыг хувийн хэвшил баримталдаг. Энэ үүднээс хүмүүсээ
ажлын байранд зөв байрлуулах ёстой. Түүнээс биш МҮОНТ-д нэвтэрсэн, чи энэ алба,
нэгдэлд харьяалагд гээд хуваарил­чихдаг зарчмаар хол явахгүй ээ. Би бүх юмыг нь
үр дүнтэй, энэ байгуул­лагад хэмнэлттэй байгаасай гэж хүссэн, мөнгөний далд урсгалыг
ил болгохыг шаардсан. Хэмнэсэн мөнгө, гарч байгаа үр дүн нь ажилчдынхаа цалинг нэмэгдүүлж,
нийгмийн асууд­лыг шийдчихдэг байх тийм л юм харагдаад байгаа юм. Өнгөрсөн жил энэ
ажлыг авахад миний өмнөх захирлуудад тэрбум дотор л орлогын төлөвлөгөө байсан. Гэтэл
надад энэ онд бараг хоёр тэрбум төгрөгийн орлогын төлөвлөгөө тавьж өгсөн. Гуравдугаар
улирлын байдлаар миний орлогын төлөвлөгөө биелээд л явж байгаа байхгүй юу. Өнгөрсөн
жил гаруйн хугацаанд олон ажил санаачилсан.

-Тэдгээр ажлуудаас товчхон дурдвал болох уу?

-600-гийн студийг автомат сан­дал­тай болгосон.
Намайг очиход уг студи агуулах шиг л болчихсон байсан юм. Нэвтрүүлэг явуулахад хүндрэлтэй
байсан учир зайчилж, чөлөөлсөн. Гаднаас ирсэн бүхий л зочин энэ студид л ирдэг.
Манай нүүр царай л даа. Гэтэл тэр студид урьсан зочдоо модон, төмөр сандал дээр
суулгаад байвал болохгүй шүү дээ. Тиймээс автомат сандлыг санаачил­гаараа авч өгсөн.
Одоо хэрэглээд л явж байна. Хана руу нь шахаад хураачихна. Автоматаар наашаа гараад
ирдэг юм. Гар утасны цэсэнд МҮОНТ-ийг суулгасан. Ингэснээр хүмүүс хаанаас ч хэзээ
манай теле­визийг үздэг болсон.

МҮОНТ анх удаа Цагаан сарын баяраар 24 цагаар
тасралтгүй гурван өдөр эфирээ цацсан. Түүхэндээ анх удаа үндэсний телевиз маань
эфи­рээ 24 цагаар цацсан нь энэ.

Хамт олонтойгоо нийлээд теле­визийнхээ нэгдүгээр
давхарт “Кофе корнер” байгуулсан. Яагаад ийм кафе байгуулсан бэ гэхээр манай уран
бүтээлчид гаднаас ирж байгаа зочдоо өрөөндөө хүлээн авч кофе уудаг байсан. Энэ нь
ажлын цаг ашиглалтад нөлөөлөөд байсан бас зочдоо авчраад өрөө өрөөндөө суугаад байхаар
тухгүй байсан учир би өөрөө санаачлаад кафегаа нээ­сэн юм. Одоо манайхан тэндээ
зо­чид­тойгоо ажил төрлийн яриагаа өрнүүлээд л суудаг болсон. Халуун цай, кофе ууж,
зууш идэнгээ халуун сайхан яриа өрнүүлдэг тийм л газар. Захирал байхдаа уран бүтээлчдэдээ
зориулж хийсэн ажил л даа. 46 жилийн түүхэнд МҮОНТ-ийн үе үеийн уран бүтээлчдийн
хийсэн бүтээлүү­дийг бүгдийг нь Оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж, хамгаалсан. Энэ бол
миний захирлаар ажиллаж байхдаа МҮОНТ-д хийж гүйцэтгэсэн үнэ цэнэ­тэй ажлын нэг.
Ганцхан жил ажил­лахдаа уран бүтээлчдийнхээ түүхийг, бүтээлийг баталгаажууллаа.
Энэ бол жилээс жилд улам л үнэ цэнэд орно оо. 1967 онд МҮОНТ эфирээ цацаж эхлэхдээ
наадмыг бүрэн бүрэлдэхүү­нээр шууд дамжуулж байсан түүхтэй. Харин бид өнөө жилийн
наадмаар бүрэн бүрэлдэхүүнээр, 200 гаруй хүн ажилласан. Дөрвөн газраас телемост
хийж, баяр наадмыг шууд дамжуул­сан.

-Хаана хаанаас шууд дам­жууллаа?

-Хүй долоон худаг, Төв цэнгэлдэх хүрээлэн, Сүхбаатарын
талбай, 600-гийн их студиэс шууд дамжуулсан. Энд манай ажилчид бүрэн бүрэл­дэхүүнээрээ
ажилласан. Энэ том ажлын ард гарчихаад дараа нь манай гавьяатууд, олон жил ажил­ласан
уран бүтээлчид маань 1967 онд наадмаар ажиллаж байсан сайхан үе санаанд бууж байна.
Одоо л ингэж өөрчлөлт шинэчлэл хийж байна. Багаараа ажиллах ямар гоё юм бэ гэцгээж
байсан.  Баяр наадмын дараа манай телевизийн
рейтинг огцом нэмэгдсэн. Уран бүтээлчдийн маань ч урам зориг сэргэсэн.

Би энд байхдаа нэгэн хэвийн байсан юмыг нь өөрчлөхийг
хичээж, өөрчлөөд л яваад байсан. Сая есдүгээр сарын 27-нд телевизийн баярын өдрөөр
тоон технологийн нээлтэд тууз хайчилж таарсан. Хуу­чин манай нэг, хоёрдугаар суваг
тусдаа эфир явдаг байсан бол сая удирдлагын төв аппарат ашиглалтад орсноор  нэг дор дөрвөн телевизийн эфир явах боломжтой
болж байна. Энэ боломжуудыг ашиглахын тулд дараа жил дахиад хоёр телевизийн суваг
нээе гэж төлөвлөгөөндөө тусгачихсан байсан. Би энэ тухайгаа ерөнхий захиралдаа танилцуулсан.
Мэдээ болон спортоо тусад нь суваг болгоё гэсэн. Ирэх онд дөрвөн сувагтайгаар үйл
ажиллагаагаа явуулъя гэж төлөвлөж байсан.

-Сүүлийн үед МҮОНТ-ийг хувьч­лах, менежментийн
хувьд өөрчлөх асуудал яригдаж байна. Та уг телевизэд өөрчлөлтийг аль хувилбараар
нь хийхийг зорьж байсан бэ?

-Хувьчлалыг би огт дэмжихгүй. Харин бүтцийн өөрчлөлт
хийхийг зуун хувь дэмжиж байгаа. Миний төлөвлөчихсөн том ажлуудыг хий­хийн тулд
заавал бүтцийн шинэчлэл хийх ёстой. Болж өгвөл энэ байгуул­лагыг нэг өдөр татан
буулгаад шууд тушаал гаргаад бүх ажилчдыг нь халж нөхөн олговрыг нь олгоно. Тэгээд
маргааш нь сонгон шалгаруу­лалт явуулаад ажилчдаа сонгох ёстой. Гэхдээ эхний ээлжинд
хуучин байсан ажилчдаа сонгон шалгаруу­лалтад асуудалгүй оруулах ёстой. Бас нэг
хувилбар буюу миний бодож байгаа өөрчлөлтөөр одоо байгаа ажилчдаасаа нэг ч хүнийг
халах­гүйгээр бүтцийн шинэчлэл хийхийн тулд тодорхой хэмжээний шалгуур тавина. Нэгдлийн
дарга бол төдөн жил ажилласан байх ёстой, багаар бодоход магистрийн зэрэгтэй байх
ёстой гэдэг ч юм уу, хэрвээ энэ хүн 2014 онд нэгдлийн даргаар ажиллах юм бол ямар
ямар бодлогын чанар­тай ажлуудад оролцох юм гээд удирд­лагууд нь дунд шатны мене­жерүүдтэйгээ
илүү ойртож ажиллах ёстой байхгүй юу.

Нэгдлийн даргын ур чадвар хэр сайн байна, тэр
хэрээр тухайн кон­тент олон нийтийн телевизээр нэвт­рэх ёстой болно. Миний ганц
тэм­цээд байгаа юм бол дунд шатны менежерүүд маань өөрсдийгөө байнга хөгжүүлж, энэ
зах зээл дээр бэлэн байлгах ёстой. Чадвартай нэгдлийн дарга нартай л байх ёстой.
Хамгийн өндөр шаардлага, хариуц­лага, боловсролтой байх ёстой хүмүүс бол алба, нэгдлийн
дарга нар. Гэтэл энэ дарга нар өөрсдөө телевиз дотор телевиз байгуулчихаад байна.
Дарга нар нь бие биедээ шаардлага тавьж чадахгүй болсон. Ийм боло­хоор ямар юмных
нь мундаг чадвар­тай боловсон хүчин байх вэ. Ин­гэхээр нэгдлийн дарга нар нь манлайлагч
байж чадахаа больчихож байгаа юм. Бид бүх шатандаа манлайлагчдыг бэлтгэх ёстой.
Ингэж байж л МҮОНТ орчин үеийн зах зээл дээр одоо байгаа брэндээ улам илүү гялт­гануулж,
гялалзуулж явна гэсэн үг. Удирдлагын баг нь муу ажиллах юм бол мянган хүчтэй брэнд
байгаад яах юм бэ.

-Ч.Даваабаяр гэдэг хүн МҮОНТ-д үнэхээр их юм хийе,
өөрчилье, шинэчилье гэсэн сэтгэл өвөртлөн ирсэн байжээ гэсэн сэтгэгдэл таны ярианаас
анзаарагдлаа. Их сайхан, гоё ажлууд төлөвлөөд эхлүүлээд явж байхад таныг хамт олны
зарим нь эсэргүүцэж, өргөх бичиг барьж, ажлаас халуулахаар хөдөлж эхлэхэд танд яг
юу бо­догд­сон бэ, хувь хүн талаасаа эмзэглэсэн үү?

-Хувь хүн талаасаа эмзэглэж хүлээж авсан. Харамсалтай
байсан. Гэхдээ нэгэнт л олон хүний гарын үсэг цуглараад намайг хүлээн зөвшөө­рөх­гүй
байгаа бол өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгөх нь миний хувьд ёсзүйн асуудал. Хоёрдугаарт
эр зоригийн асуудал. Үндэсний зөвлөлийн зарим гишүүдтэй уулзаад “Би ажлаа өгье.
Хамт олон бүгдээрээ ингэж байгаа бол. Гэхдээ би ийм ийм ажил хийхээр төлөвлөж байсан
юм. Одоо энд ажиллаж байгаа дунд шатны мене­жерүүд болон удирдаж байгаа удирд­лагуудын
арга барил дэндүү хоцрогдсон байна” гэдгийг хэлээд гараад явж байхад “Даваабаярыг
төрхөмд нь буцаая” гэдэг нийтлэл маш олон сайтууд дээр төлбөртэйгээ гарч эхэлсэн.
Тэгэхээр  нь би “Зүгээр байхад яагаад дахин
дахин орол­доод байгаа юм бол оо, би МҮОНТ-ийг яаж хохироож вэ. Би эндээс юу идэж
ууж вэ” гэж бодохоор харин ч эсрэгээр би энэ телевизийн ажлыг явуулахын тулд хувиасаа
хүртэл юм гаргаж байсан. Миний хувиасаа гаргасан юмнуудыг тэр өргөх бичигт жагсаачихсан
байна лээ. Ажилчдаа хоолоор дайлсан, хувийнхаа маши­наар ажлаа хийсэн, хувийнхаа
камерыг өгсөн, ажилчдынхаа хүүх­дүүдэд билет өгч тоглолт үзүүлсэн гээд. Тэнд миний
улсын телевизэд хувиасаа гаргасан юмнуудыг харин ч дутуу биччихсэн байсан шүү. Тэрийг
манай уран бүтээлчид мэдэж байгаа байх аа. Би ажлыг явуулахын тулд хувиасаа гаргаж
байсан болохоос биш ямар нэгэн байдлаар эдийн засгийн давуу зүйл тогтоох гэж энэ
ажлыг хийж ирсэнгүй. Гэвч эргээд тэр нь зарим хүмүүст буруу ойлгогддог юм байна
гэдгийг би хатуу ойлгосон. Тийм учраас би энэ ажлыг явуулахын тулд эрх мэдлийн хүрээнд
болон хувийнхаа юмыг гаргаж ирсэн. Зарим юмыг хувиасаа гаргахгүйгээр ажил явахгүй
тохиолдол байдаг юм. Сэтгэл зүрх байхад, намайг 250 хүн хараад байж байхад хамгийн
өндөр цалин өгч чаддаггүй юмаа гэхэд боломжийн цалин, урамшуулал өгөөд, эмчил­гээнд
нь явуулаад, амраагаад  бүхий л зүйлийг нь
зохицуулах ёстой. Яагаад гэвэл би урьд нь өөр газарт ажиллаж байхдаа мянга гаруй
хүнийг удирдаад л явж байсан. Тэр хүмүү­сийг удирдахдаа зовлон жаргалыг нь хуваалцаад
л ирсэн. Тиймээс өнөө­дөр 250 хүнийг удирдахад ямар ч асуудалгүй. 250 хүнийг удирдаад
сайхан авч явахад надад олгогдсон эрх мэдэл нь хүрэлцээгүй. Шийдвэр гаргаж хүрэлцэхгүй
байсан учраас зарим юмыг нь би хувийнхаа юмнаас хийж явсан минь үнэн шүү дээ. Улсын
ажлыг явуулж байгаа төр засгийн дарга нар маань иймэрхүү жишээ, үлгэр дуурайлал
авч ажиллаасай гэж бодож байгаа. Ирэх жилийн төсөвт машин, компьютер авах төсвийг
тэглэчихсэн байгаа. Ийм нөхцөлд ажлаа яаж явуулах уу гэхээр тэр даргын менежментийн
асуудал яригдана.

-МҮОНТ-тэй холбоотой ярьж байгаа зүйлсээс тань
одоо ч гэсэн хүсэл тэмүүлэл, зорилго мэдрэг­дээд байх шиг санагдаж байна?

-Хүний асуудлыг ярьж байгаа бол тухайн хүнийг
байлгах ёстой. Гэтэл Үндэсний зөвлөл нь уран бүтээлчид­тэй хаалттай уулзсан. Ерөнхий
захирал нь хамт олны асуудал яригдаж байхад Үндэсний зөв­лөлийн хуралд ирээгүй бас
маргааш нь ч гэсэн ажилдаа ирээгүй байж байгаад илбийн юм шиг ажил тарах үеэр тушаал
гаргаад Даваабаярыг ажлаас нь халчихаж байна.

Би хүн шүү дээ. Би МҮОНТ-ээс гарч ч болно. Эргээд
орж ч болно. Гэтэл би МҮОНТ-д өөрийн сэтгэл зүрхээрээ сонгон шалгаруулалтад нь орж,
сэтгэлээрээ энэ телевизийг хөгжүүлэхийн төлөө хувиасаа хүртэл юм гаргаад л ажиллаж
байсан шүү дээ. Энэ л миний сэтгэл зүрхний асуудал. Гэтэл би албаны юмаа албандаа
ашиглаад хувийнхаа юмаа ч албандаа ашиглаж байсан. Ар гэр, эхнэрийнхээ компаниас
татвар нь төлөгдчихсөн асуудалгүй мөнгө, бүтээгдэхүүнийг энэ телевиз рүү оруулж,
машиндаа бензин тосоо хувиасаа хийгээд л явж байсан. Ингэж явахад манай ар гэр,
ком­панийнхан дургүй л байсан байх. Гэхдээ ажлаа явуулахын тулд тэдний дургүй байх
нь хамаагүй, аваад тийшээ оруулж л байсан. Телеви­зийн ажлын үр дүн сайн гаргах
л ёстой. Том зорилгын төлөө тодорхой хэмжээний эрсдэл, зардал гаргаж байж амжилт
ирдэг. Би зардал гаргасан. Эрсдэл нь ч одоо гарч байна. Намайг дэмжиж байгаа олон
хүн манай уран бүтээлчид дунд байгаа. Яаж мэдэрсэн бэ гэхээр халагдах тушаал гарсны
дараа даваа гаригийн нийтийн хуралд ороод “Жил дөрвөн сарын хугацаанд хамтарч ажилласан
хамт олон та бүхэндээ баярлалаа. Намайг дэмжиж байсан хүмүүстээ баярлаж байна” гэж
хэлэхэд миний хажуу талд ерөн­хий захирал, тамгын газрын дарга нар гэсэн хүмүүс
зэрэгцээд сууж байсан. Тэгтэл тэнд байсан уран бүтээлчид намайг дэмжиж нижиг­нэтэл
алга ташиж байгаа байхгүй юу. Тэд шинэчлэлийг хүсч байна. Дунд шатны дарга нарыг
өөрийнхөө хүсэл­тээр ажлаа өгөөд шалгуул гээд байгаа маань дараагийн ирэх дар­гын
хөрс суурийг бэлдэж өгч байгаа юм. Дараа нь ирэх даргад сайхан боломжийг нь олгоод
сайхан ажил­луулаад өгөөсэй гэж хүсч байна. Бас ингээд л нэг өдөр хөөгөөд явуул­чихвал
энэ телевиз хэзээ ч шинэч­лэгдэхгүй, хөгжихгүй.

Алба, нэгдлийн дарга нарыг өөрсдийнхөө хүсэлтээр
ажлаа өгөөд шалгуулаарай гэхэд уран бүтээлчид алга ташсан. Тэр уур амьсгал өнөө­дөр
надад эрч хүч энерги өгч байна. Шинэчлэгдэх цаг нь аль хэдийнэ болчихсон. Хэтэрхий
оройтоод бай­гаа, шинэчлэлийг дотроосоо хүсээд байгаа гэдгээ алга ташилтаараа надад
мэдрүүлсэн.

Ажлаасаа халагдаад явж байгаа хүнийг хэзээ алга
ташиж үдэж бай­лаа. Үлдэж байгаа хүмүүст халагдаад явж байгаа хүнийг дэмжинэ гэдэг
эрсдэлтэй. Тэр бол том эр зориг. Та нартаа баярлалаа гэж дахин хэлье. Хамтарч ажиллахад
сайхан байсан. МҮОНТ миний зүрх сэтгэлд цаашдаа ч байна. Яадаг ч байсан телевизээ
хөгжөөсэй гэж зүтгэсэн. Энэ бодол­доо үнэнч байна, цаашдаа ч.

Д.ГАНСАРУУЛ

-МОНГОЛ-ОРОСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН КОМИССЫН ХУРАЛДААНААР ЮУ ЯРИВ-

Монгол-Оросын Зас­гийн газар хоорондын
комиссын хуралдаан жил бүр болдог уламжлалтай. Энэ хуралдаанаар хоёр орны хамтын
ажилла­гаа­ны хүрээнд олон чухал асуудлыг шийдвэрлэж тохиролцдог. Энэ яриа хэлэлцээрүүдийг
хоёр улсын Засгийн газар ажил хэрэг болгодог уч­раас ихээхэн ач холбог­долтой байдаг.
Тэгвэл энэ удаа 17 дугаар хурал­даан ОХУ-ын нийслэл Москва хотод болсон юм.

Монгол талын комис­сыг Шадар сайд Д.Тэр­бишдагва ахалж явсан
бол багт нь Эрчим хүчний дэд сайд Д.Доржпүрэв, Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулган,
Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн яам болон Зам тээврийн
яам гээд манай гол яамны нөхдүүд багт­сан байлаа. Тэд Москвад очсон даруйдаа тус
тусын ажлын хэсгийнхээ шуга­маар хэлэлцээрүүдээ хий­сэн юм. Нээлттэй бус энэхүү
хэлэлцээрүүд ам­жилттай болж, олон жи­лийн турш хуримтлагдаж, гацаж ирсэн асуудлуудыг
шийдэж чадсан гэдэг су­раг сонсогдохоос цааш­гүй байлаа.

Тиймээс ч энэ хооронд  хүмүү­сийн дунд амнаас ам дамжсан дам ярианууд
хөвөрсөөр байсан билээ. Тухайлбал, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путины Монголд хандах ханд­лага
таагүй болчихсон. Монголоос ирсэн хэнийг ч хүлээн авахыг хүсдэггүй. Ийм байдалд
хүргэсэн хүн нь Ерөнхий сайд асан С.Баяр юм гэнэ лээ. Тэр ОХУ-д Монгол Улсыг төлөөлж
Элчин сайдаар суух хугацаандаа их өрийн асуу­дал дээр Ерөнхий сайд байсан М.Касяновтой
хуйвалдсан учраас В.Путин дургүй болсон. Влади­востокт болсон нэгэн хурал дээр Оросын
төрийн тэргүүн “Монголын нөгөө юүлэгч нөхөр чинь хэн билээ” гэж хэлж ч байсан удаатай.
Тэр нь С.Баяр гэх мэтийн явган яриа тэнд байна. Монголын талаар таагүй сэтгэгдэл
төрүүлдэг  дараагийн нэг асуудал нь УБТЗ.
Энэ хамтарсан компанийн Монголын эзэмшлийн хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх манайх­ны хүсэлтийг
оросууд хүлээж ав­даг­гүй. Дээрээс нь энэхүү ком­панийг шинэчилье, зөрлөг замтай
болгоё, дохиололжуулъя гэх мэт­чилэнгийн асуудлууд дээр өнөөд­рийг хүртэл хоёр улс
тохиролцож чадаагүй.  Гацаа үүсгэж байгаа
тал нь Монгол гэж оросууд хардаг учраас таагүй хандлагатай болсон ч гэх.

Өөр нэг зүйл нь мэдээж Асгатын мөнгөний
орд. Монгол Улсын стратегийн гэх тодотголтой 15-ын нэгд тооцогддог энэхүү орд нь  Монголын баруун-хойд хэсэгт ОХУ-ын Горный-Алтай
муж ба Тува Улстай хил залгаа Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог
гэж байгаа. Ордыг 1970-аад онд нээснээс хойш өнөөг хүртэл ашиглаагүй байгаа юм.
10 мянга орчим тонн хүдэр, 3400 орчим тонн мөнгөний нөөцтэй гэдгийг нь геоло­гичид
тогтоосон байдаг юм билээ. 

Мөнгөнөөс гадна олон төрлийн ашигт
малтмалын тодорхой нөөц­тэй энэ ордыг Монгол Улс дангаа­раа эдийн засгийн эргэлтэд
оруу­лах эрхгүй гэж оросууд үздэг. Учир нь ордын тусгай зөвшөөрөл Мон­гол, Оросын
хамтарсан  компани болох “Монголросцветмет” нэгд­лийн мэдэлд байдаг.  Гэвч энэхүү тусгай зөвшөөрлийг Монгол төр мэдэлдээ
авах саналыг оросуудад тавьдаг ч бүтдэггүй. Ийм л шалт­гаанаар Асгатын мөнгөний
орд тойрсон үл ойлголцол хоёр орны харилцааг тиймхэн болгоход нөлөөлсөн ч гэх.

Ямартай ч хоёр улсын Засгийн газар
хоорондын комисс жил бол­гон энэ л улиг болсон асуудлуудыг хэлэлцээд байгаа учраас  эдгээр зүйлүүд дээр тохиролцож чад­даггүй гэдгийнх
нь баталгаа болох биз. Харин өнгөрсөн сарын 27-нд болсон Засгийн газар хоорондын
комиссын нэгдсэн хуралдаанаар олон жилийн турш шийдэгдэлгүй хуримтлагдсан асуудлуудад
ахиц гаргаж, зөвшилцөж чадлаа гэдгийг манайхан онцолж байсан юм. Мэдээж энэхүү хурал
дээр оросууд “Та нар ингээд жил болгон уул­захдаа өчнөөн зүйлүүд дээр тохироо хийгээд
явдаг мөртлөө ярьсан хэлснээсээ ерөөсөө ажил хэрэг болгодоггүй шүү. Манай улс руу
мах гаргана  гэж гэрээ хийчи­хээд махаа дутуу
нийлүүлсэн шүү” гэх мэтийн гомдлоо тавьж байлаа. Үнэхээр ч өнгөрсөн жил хийсэн хуралдаанаар
хоёр тал нийт 52 асуудал дээр тохиролцоод гарын үсэг зурсан юм байна. Гэтэл жилийн
дараа эргээд уулзтал ердөө 16-г нь манайхан ажил болгосон. Үлдсэн зүйлүүд нь хэрэг­жих
шатандаа яваа нь оросуудыг гонсойлгож, ийм гомдол хэлэхэд хүргэсэн бололтой. Хэдий
ийм ч сая болсон хуралдаанаар хоёр тал Асгатын мөнгөний орд дээр хам­тарсан үйлдвэр
байгуулахаар тохиролцлоо.  Энэ үйлдвэрээ биз­не­сийнх
нь зарчмаар ажиллуулъя, манай Төрийн өмчийн хорооны оролцоог хязгаарлаж, аль аль
талаасаа төрийн өмчит компани байгуулан ажиллахаар болсон байна.  Хэн хэнийхээ эзэмших хувь хэмжээ, хөрөнгө оруулалтын
талаар компаниудаа байгуулсан үедээ ярьж хэлэлцэхээр болжээ.

Дараагийн нэг шийдсэн асуу­дал нь
ОХУ, БНХАУ-ыг холбох  төмөр зам, авто зам,
нефтийн болон газын хоолой, эрчим хүчний шугамыг Монголын нутгаар тавьж өгөөч гэдэг
манай саналыг оросууд нааштай хүлээж авсан явдал бай­лаа. Өмнө нь Хятадад болсон
Засгийн газар хоорондын хурал­даанаар ч манай улс энэ саналыг тавьж зарчмын хувьд
дэмжүүлсэн. Энэ удаад Оросын талаас ийнхүү дэмжлэг авсан нь томоохон дэв­шил гэдгийг
Шадар сайд онцолж байсан юм.

Газрын тосны салбарт ч саяын хуралдаанаар
дэвшил гарсан. Тухайлбал, ОХУ-аас нэг сая 
тонн хүртэлх газрын тос худалдан авах, мөн түүхий газрын тосны худалдаа хийх
саналыг манай талаас тавь­сан. Түүнийг нь оросууд боломжтой гэж үзсэн. Ингэхдээ
манайд газрын тос нийлүүлэгч Роснефтийн хувьд дэлхийн зах зээлд мөрдөгдөж байгаа
суурь үнээр наймаа хийнэ гэдгээ амласан байна. Тэгэхээр өнөөдөр манайд тогтвортой
байгаа газрын тосны үнэ цаашид ч хэлбэлзэхгүй байх боломжтой гэсэн үг. 

Харин уул уурхай геологийн салбарт
хоёр улс харилцан мэдээлэл солилцохоор тохирсон юм. Учир юу гэвэл хуучин ЗХУ, БНМАУ-ын
үед хийгдэж байсан геологи хайгуул, судалгааны мате­риалууд өнөөдөр ОХУ-д хадгалаг­даж
байдаг юм байна. Үүнд Мон­голын талын хөрөнгөөр хийгдсэн ажлууд ч бий. Гэвч энэ
материа­луудыг манай улс өөрөө авч ашиг­лах боломжгүй байсаар өнөөдрийг хүрчээ.
Сая болсон хуралдаанаар эдгээр материалуудыг хоёр улсын дундын өмч байлгах, манайх
хүссэн үедээ авч ашиглах тал дээр тохиролцсон байна. Дээрээс нь олон жил дуншсан
Асгатын мөн­гөний орд дээр зөвшилцсөнийг дээр дурдсан.

Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын
комиссын шийдсэн өөр нэг асуудал УБТЗ.  Энэхүү
хамтар­сан үйлдвэрийн дүрмийн санг 250 сая ам.доллараар нэмэгдүүлье.  Энэ мөнгөөр Улаанбаатар төмөр замыг шинэчилж,
дохиолол хол­боог сайжруулж, төмөр замын өртөөнүүдий өргөжүүлэх юм бай­на. Мөн стратегийн
хоёр замтай болгох төлөвлөгөөг гаргаж,  ТЭЗҮ-г
нь  2014 оны эхний хагаст багтаан боловсруулахаар
тохиролцлоо. 

ОХУ, БНАХАУ-ын тээврийн сайд нартай
энэ сарын 18-нд Улаанбаатар хотод уулзаж, БНХАУ-аас Монголоор дамжин Орос руу явах,
тэндээсээ буцаад Монголоор дамжин Хятад руу явах транзит төмөр замын асуудлыг ярихаар
тохирчээ. УБТЗ-ын гэрээг шинэчилж, Монголын эзэмших хувийг 51 болгох саналаа сая
манайхан Оросын талд дахиад л тавьсан байна. Чухам оросууд яаж шийдэх нь тодорхойгүй
байгаа бололтой.

Дээрээс нь авто зам, эрчим хүчний
асуудлаар нэлээд дэвшил гарч байна. Энэ бол таван шугам­наас гадна оюутнуудынхаа
тоог цөөрүүлэхгүй байх асуудлыг тави­лаа. Шинжлэх ухаан техникийн салбарт хамтарч
ажиллахаар тохир­лоо. Халх голын 75 жилийн ойг ирэх жил хамтран тэмдэглэх боломж
байна. Өндөр дээд хэмжээ­ний зочдыг урина. Урьд өмнө­хөөсөө илүү ажил хэрэгч тодорхой
асуудлууд дээр тохирч чадлаа.

Байгаль орчны салбарт  Монголын талаас Онон Балжийн тусгай хамгаалалттай
газрыг Оросын Сухомлинтэй  нийлүүлж, хоёр
улсын дархан цаазтай газар байгуулахаар боллоо. Ингэснээрээ Амар мөрний эхийг хамгаалах
үүргийг монголчууд гүйцэтгэх гэнэ. Оросын зүгээс орж ирдэг түймрийг багасгах болон
малын хулгайг зогсоох асуудал дээр оросууд дэмжлэг үзүүлж, хамтарч ажилла­хаар боллоо.
Ойн салбарын хамтын ажиллагааг сэргээж, оросуудын Сибирийн ойгоо хортон шавьжаас
салгасан туршлагыг ч нэвтрүүлэхээр болсон юм. 
Эрчим хүчний салбарт ОХУ-аас авдаг цахилгаан эрчим хүчний хэмжээг нэмэгдүүлэхээр
тохиролцлоо.  Эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр
бий болгох тал дээр оросуудтай хамт­рах, ОХУ-д энэ салбарын мэргэ­жилтнүүдийг бэлтгэх
зэрэг зүй­лүүдийг ярьж зөвшилцсөн байна. ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах
монгол оюутнуудын тоог нэмэгдүүлэх бодлого барьж бай­гаа­гаа ч манайхан танилцуулжээ.

Мэдээж манай хоёр улсын худалдаа,
эдийн засгийн чиглэ­лээр хамтын ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд хүссэн хэмжээнд яваагүй.  Монголоос Орос руу гаргадаг бараа бүтээгдэхүүн
нефтийг эс тооцвол бараг үгүй болсон гэхэд болно. Оросоос оруулж ирдэг бараа бүтээгдэхүүн
хомсдсон нь ойлгомжтой. Энэ нь статистик үзүүлэлтээр ч тодорхой харагдаж байгаа
юм. Тиймээс худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг сайжруулах хэлэлцээрүүд ч энэ
үеэр яригдсан. Хамтарсан үйлд­вэрүүдийн үр өгөөжийг нэмэг­дүүлж, аль алиных нь төрийн
оролцоог хязгаарлаж, бизнес агуул­гаар нь 
ажиллуулах сонир­холтой байгаагаа оросууд илэр­хийлсэн байна. Эдгээр яригдсан
зүйлүүдийг ажил хэрэг болгохоор хоёр тал тохиролцож, гэрээнд гарын үсэг зуран баталгаажуулсан
юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

         

 

 

 

УИХ-ын гишүүн М.Зоригттой ярилц­лаа.

  -Та буруу рультэй автомашины импортыг зогсоох тухай хуулийн төсөл
санаачилсан. Яагаад энэ асуудлыг оролдож эхлэв?

-Яг өнөөдөр энэ санааг бодоод олчихсон юм биш. Гурван сарын өмнө
хэсэг нөхдийн хамт ярилцаж байгаад санааг дэвшүүлсэн. Ин­гээд асууд­лыг УИХ-д хууль
болгон өргөн ба­рихаасаа өмнө Засгийн газрын саналыг сонсо­хоор хүсэлтээ тавьсан
байгаа. Удахгүй Засгийн газар саналаа ирүүлэх байх.

-Хуулиараа зохи­цуу­лаагүй ч амьдрал дээр машинтай иргэдийн
70 орчим хувь нь буруу рультэй автомашин хүлэглэдэг. Энэ асууд­лыг тооцож үзэв үү?

-Нийт авто машины бараг 70 хувь нь буруу рультэй байна. Шууд хэл­бэл
Монгол Улс дээлээ эргүүлж, энгэрийг нь бу­руу харуулж өмсдөг хүү­хэд шиг л болчихож.
Үүнийг нэгэнт л олж хар­сан юм чинь зөв голдрилд нь оруулах ёстой гэж үзээд хуулийн
төслийг сэдсэн. Асуудал нэгэнт эрчээ авч олны анхаа­ралд орсон учраас хэлэл­цээд
зөв шийдлийг гаргах байх.

-Хууль батлагдаад хэрэгжлээ гэж үзье. Тэг­вэл зөв рультэй ав­томашиныг
хаанаас хэн оруулж ирэх юм?

-Нэг зүйлийг хэлэхэд
замын хөдөлгөөний дү­рэмд ямар нэгэн өөрч­лөлт орохгүй. Буруу тал­даа рультэй автомашин
замын хөдөлгөөнд оролц­­догоороо оролцо­но. Гамтай хэрэглэдэг нэг нь 10-20 жил ч
буруу рультэй автомашинаа унаж бол­но. Бас бизнес эрхлэгч­дэд нь боломж олгож
2015 оны нэгдүгээр са­рын 1 хүртэл хугацаа ол­гож байна.

Энэ хугацаанд биз­нес эрхлэгчид хуу­лийн дагуу нийлүү­лэгч­дэдээ
шаардлага тавих, худал­дан авагчаа хуульд ний­цүүлэн сонгох гэх мэт ажлыг хийх боломж
гарч байгаа юм. Нөгөө талдаа энэ асуудал нэгэнт л төрийн шийдвэр учраас Засгийн
газарт хугацаа олгож байгаа юм. Ав­то­машин импортлогчидтой уулзаж хэлэлцээр хийх
ёстой. 2015 он гэдгийг энэ төрлийн асуудалд хол­боотой хугацаа гэж ойл­гох ёстой.
Бүтэн жилийн хугацаанд тэр байтугай зохицуулалтыг хийж болно шүү дээ.

-Баруунаас машин импортолбол тээвэр­лэлтийн зардал нэмэг­дэхийн
зэрэгцээ нас­жилт нь ч харьцангуй их байдаг шүү дээ. Япон ч гэсэн зөв рультэй авто­машиныг
үйлдвэр­лэх­дээ захиалгаар хийдэг учир өртөг нь ч гэсэн нэмэгдэх байх?

-Зөв талдаа рультэй автомашин зөвхөн Евро­пын зах зээлээс нийлүү­лэгдэнэ
гэвэл түүн шиг худлаа зүйл үгүй. Японы үйлдвэрлэгчид Солон­госын зах зээлд зориулж
манайд орж ирж байгаа автомашинуудыг зөв талд нь рультэйгээр үйлд­вэрлэдэг. Солонгост
очоод үзэхэд манайд за­раг­даж байгаа буруу руль­тэй автомашин тэнд зөв талдаа рультэй
ижил­хэн үнэтэй байдаг. Биз­нес эрхлэгчид маань хял­бар дөт аргаар ажиллаад байгаагаас
биш зах зээл нь байж л байна.

-Солонгосын зах зээ­лээс гадна машин импортлох сувгийг хаа­нах
гэж тодорхойлж бай­гаа юм бэ?

-Би өөрөө судалсан зүйл алга. Бусад су­дал­гааны байгууллагуудаас
ирүүлж байгаа мэдээл­лээс үзэхэд ОХУ-ын за­рим боомтоор автома­шин оруулахад 40
хувь нь зөв талдаа рультэй байна. Хятадын Тяньжин боомт ч ялгаагүй.

-Тухайлбал таныг “Моннис”-той холбож ярьдаг. Бас Солон­го­сын
бизнесменүүд танд нөлөөлсөн юм биш биз. Тэгэхээр бусдын бизнесийн амыг хуу­лиар
нээж өгөхөд хэдэн төгрөгөөр үнэлдэг юм бол. Шууд хэлбэл та энэ хуулийг санаачилс­наараа
хамтрагчаасаа хэдэн төгрөг авч байгаа вэ?

-Энэ асуудлыг хөнд­сө­нөөр ямар эсэргүүцэл ирэхийг би мэдэрч бай­сан.
Гэхдээ яагаад өнөөд­рийг хүртэл Засгийн газар хийгээд улстөрчид нь энэ асуудлыг
хөнддөггүй юм гэж бодох болсон. Энэ бүхэн мэдээж нэр төртэй нь холбоотой учраас
тэд дуугүй байдаг. Тэр улс төр, нэр хүндийг бодоод байвал цаашид энэ асуу­дал үргэлжилсээр
ба­руун гарын дүрэмтэй ч 100 хувь буруу рультэй машин хэрэглэдэг болж ч мэднэ.
70 хувь гэдэг аюулын дохио асчихсан байна гэсэн үг. Тиймээс би зүгээр л зориг гарга­сан.
Зөвхөн энэ асууд­лаар 1000 гаруй мессеж, твиттер, фэйсбүүк хууд­саар ирсэн саналыг
эерэг, сөргөөр нь жагсааж үзлээ. Тэгэхэд иргэдийн санал 50:50 хувиар тэнцэж бай­на.
Нэгэнт ороод ирчих­сэн автомашин явдгаа­раа явна, гэхдээ энэ асууд­лыг цэгцлэх болсон
байна гэдэгтэй хүмүүс санал нэгдэж байна. Биз­несийн захиалга гэдгийг би үнэхээр
бодож бай­сан­гүй. Шууд хэлбэл тийм зүйл огт болоогүй. Зүгээр л цэгцэлье гэсэн са­нал­тай
байгаа юм. Миний санааг сайн тунгаавал хэн нэгнийг нь илүүд үзэж, хэн нэгнийг хавчин
гадуурхсан өнгө аяс байх­гүйг ойлгоно. Тэгээд ч бүгдэд нь ижил боломж, ижил нөхцөл
олгож бай­на. Намайг “Моннис”, Со­лонгосын машин үйлд­вэр­лэдэг бас нэг үйлд­вэртэй
холбож ярьдаг. Гэхдээ “Моннис” үнэтэй шинэ машин оруулж ирдэг юм билээ. Тэгэхээр
худалдан авах зах зээл, хэрэглэгчид нь өөр өөр байдаг. Төмрийн хаяг­дал­тай холбоотой
Г.Бат­хүү гишүүн хууль санаач­лахад, Э.Бат-Үүл дарга буруу рультэй авто­маши­ныг
хязгаарлах гэхэд иргэд оволзож байсан. Харин өнөөдөр тийм бай­дал ажиглагдахгүй
бай­гаа нь харин ч би асууд­лыг эхийг нь эцээж тугалыг нь тураахгүйгээр шийдэх гарц
олчихсон байж болох. Зөвхөн ийм гаргалгаагаар асуудал шийдэгдэх байсан ч юм билүү.

-Тантай холбоотой бас нэг асуудал байна. “Бодь” групп дээр ямар
асуудал үүсч, та нар хэрхэн шийдвэрлэв?

-Би бизнесээсээ хол­дож, хөндийрөөд олон жил болж байна.
2004-2008 онд УИХ-ын гишүүн байснаа түүнээс хойш аймагтаа амьдарч хөдөл­мөрлөж байгаад
сая да­хин гишүүн боллоо. Тийм учраас бизнесийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд төдийлөн
оролцдоггүй. Төлөөний хүнээрээ дам­жуулж мэдээллийг авдаг байсан. Яахав хувь ний­лүүлэгчдийн
хооронд бага зэрэг асуудал бай­сан юм шиг байна билээ. Гэхдээ өнөөдөр бүх зүйл шийдэгдсэн.
Ер нь Бодь группийн хувьд Монгол орон зах зээлд шилж­сэнээс хойш гарч ирсэн хувийн,
сайн группүүдийн нэг ш дээ. Олон мянган харилцагчтай, олон мян­ган ажилтны ар гэрийг
авч явдаг. Нийгмийн өмнө маш том хариуцлага хү­лээж, эдийн засагтаа дор­витой хувь
нэмэр оруулж буй чадварлаг хамт олон. Энэ хамт олон хамтдаа байна уу байна, ажлаа
хийж байна уу байна. Ийм л байна.

-Хувь эзэмшигчдийн хооронд ямар асуудал үүссэн гэж. Тэр асууд­лаа
“Бодь” групп, “Го­ломт” банкийг салгас­наар шийдсэн гэсэн үг үү. Д.Баягалан та хоёр
“Голомт” банкийг эзэм­шиж үлдсэн сурагтай?

-“Бодь” групп бол “Голомт” банкийг үүсгэн байгуулагч. “Голомт”
банк­­ны дийлэнх хувьцаа “Бодь” группт байдаг. Одоо ч хэвээрээ байгаа. Хувь нийлүүлэгчдийн
хоо­ронд шилжилт хөдөл­гөөн гарч байна уу, үгүй юу. Түүнээс үл хамаа­раад “Голомт”
банк энэ бүхнээс ангид явж байдаг. Бие даасан, нэр нөлөө бүхий, Монгол Улсын банк
санхүүгийн байдлыг тодорхойлогч болон хэвийн ажиллаж байна. Хувь нийлүүлэгчдийн
хоо­ронд яг юу болсныг нарийн мэдэхгүй байна. Саяхан би зурагтаар Из­раи­лийн Ерөнхий
сай­дын ярилцлагыг үзлээ. Сэтгүүлч түүнээс АНУ-ийн Обама та хоёрын харилцаа яаж
байна. Таны утсыг сүүлийн үед Обама авахгүй байна гэсэн гэж асуухад тэр хүн “АНУ,
Израиль хоёрын чин зорилго нэг. Нэг зо­рилготой, нэг ажил хийж байгаа хүмүүсийн
хоо­ронд гэр бүлийн хүмүүс шиг цай тойрсон маргаан байдаг.  Тийм л зүйл болж байгаа. Бид хоёр дуртай үедээ
утсаар ярьдаг” гэж хэлж байсан. Бодь груп­пийг үүсгэн байгуулж бай­хад бидний тавьж
байсан зорилт хэвээрээ байна уу, хэвээрээ л байна. Бид ядуу орны чинээлэг хү­мүүс
байхын төлөө яваа­гүй. Бид чинээлэг улсын дундаж иргэн байхыг хүс­дэг. Бодь группийн
эх­лүүлсэн олон ажил бусад бүх компаниудад соёл болж түгсэн. Ажил хийж байгаа хүмүүст
яриа хөөрөө үүсч л таарна. Огт ажил хийдэггүй хүнд ярих юм юу ч олдохгүй шүү дээ.

-“Голомт” банкны хувьд ямар нэгэн са­вал­гаа үүсэхгүй гэж бат­тай
хэлж чадах уу?

-Ямар ч банк байна, эзэд нь хэн байна үл ха­маа­раад банк санхүүгийн
байгууллага тогтвортой  байх хууль эрх зүйн
орчин нь тогтвортой болсон. Эрх зүй нь “Голомт” бан­кийг Л.Болд, М.Зоригт, Д.Баясгалан
нарынх биш харилцагчдынх болго­чих­сон. Гагц сайн муу менежментийн тухай асуу­дал
л яригдана. Гэх­дээ менежментийн баг нь хамгийн чадварлаг гэдгийг хэлмээр байна.

-Өмч хувааснаас хойш та бүхний харил­цаа ямар байна?

-Бид байдгаараа л байна. Чуулганы хурал­даа­ны үеэр Болд ах бид
нар байнга л харьцаж байна. Баясаа бид хоёр ч уулзаж л байгаа. Юу нь болохгүй гэж.

-Д.Баясгалан “Го­ломт” банкаар их хэм­жээний мөнгө угаадаг байсан.
Хууль бус олон үйлдлийг 1.2 сая ха­рил­цагчийнхаа итгэ­лийг эв­дэж хийсэн учраас
үүс­гэн байгуулагчдын дунд маргаан үүссэн гэх мэдээлэл байна. Үнэн үү?

-Монгол Улс хөгжлийг зорьж байвал банк, сан­хүүгийн байгууллага
тогт­вортой байх ёстой. Төр банк санхүүгийн байгуул­лагыг сайн дэмжихийн зэрэгцээ,
түүн шигээ тас­ралтгүй чанд хяналтыг хийж байх ёстой. Хянал­тын систем бүх зүйл
нь байгаа. Хянадаг хүмүү­сээс мөнгө угаасан гэдэг үг гараагүй тохиолдолд тийм зүйл
байхгүй л гэж ойлгох ёстой. 

-Мөнгө угаасан уч­раас олон улсын Ауди­тын шалгалт оруулсан юм
биш үү?

-Жил бүр л шалгалт хийлгэдэг. Хүсвэл дахиад шалгалт хийлгэсэн
ч бол­но. Болдог процесс болд­гоороо л болсон байсан.

Л.МӨНХТӨР

Төрийн шагналт, ардын жүжигчин, найруулагч Б.Мөнх­доржтой ярилцлаа.

  -Та “Хөх гацуурхан” теат­раа жилийн өмнө бай­гуулсан байх аа.
Уран бү­тээл нь овоо жигдэрч эхэлж байна уу?

-“Хөх гацуурхан” театр студи гэж нэрлэгдэх албан ёсны гэрчил­гээ
авсан өдөр маань 2012 оны наймдугаар сарын 24-ний өдөр. Театрын­хаа нээлтийг зохиолч
Ц.Тү­мэн­баярын “Мөрөөдлийн үзэг” гэдэг жүжгээр өнгөрсөн жил хийсэн юм. Үүнээс хойш
нэг жил өнгөрлөө. Энэ хуга­цаанд бид дахиад юу хийхэв гэдэг асуудал гарч ирсэн.  Бэрхшээлтэй талууд бий л дээ. Байр байдаггүй.
Тамга тэмдэг нь гар цүнхэнд явж байдаг. Байгаа газ­рынхаа коридорт ажлаа явуулдаг.
Өөрийн гэсэн тайз байхгүй учраас Хүүхдийн ордон, Улаан­баатар чуулга гэсэн газруудаар
тоглолт хийдэг. Энэ газрууд бидэнд сайхан хандаж дэмжиж, бидний үйл ажилд тусалж
байдагт талар­хаж явдаг. Энэ жил хүүх­дүүдийн сайн мэдэх “Чоно ба долоон ишиг” үлгэрээр
Мэнд­сайхан гэдэг жүжгийн зо­хиолчоор жүжиг бичүүлж хүүх­дийн жүжиг тавилаа. Өн­гөрсөн
ням гаригт анхныхаа тоглолтыг хийлээ. Байр сав­гүй учраас цугларсан газар­таа суургуулилтаа
хийж энэ жүжгээ гаргалаа. Жүжгээ Хүүх­дийн ордонд нээсэн. Хүүхдийн ордны Нямсүрэн
багштай драмын дугуй­лан­гийн хүүхдүүд энэ жүжгийн ишигнүүдэд тоглож байгаа. Хүүх­дүүд
их амжилттай оролц­сонд бас талар­хаж байна. Ордны захиргаа бо­лон багш нарт мөн
талархаж байна.

Одоо бид хоёр дахь жүж­гээ энэ сарын 30-нд Хүүхдийн ордонд нээх
гэж байна. Хүүх­дийн нэрт зохиолч С.Михал­ковын “Бардам туулай” гэдэг жүжиг. Үүнийг
бид их өвөрмөц хэлбэрээр хийлээ.

-Хүүхдийн ордны тайз, үзвэ­рийн танхим нь драм, дуулалт аль ч
төрлийн жү­жиг тоглоход бололцоотой юм уу?

-Ер нь боломжийн. Гайгүй шүү.

-“Хөх гацуурхан” теат­раа байгуулахдаа та гар­цаагүй нийг­мийн
шаард­лагыг олж харсан байх. Хэдийгээр шаардлага хэ­рэгцээ их байгаа ч болол­цоогоо
та бодож үзсэн биз дээ?

-Энэ бол ерөөсөө л нийг­мийн хэрэгцээ шаардлага. Хүүхдэд зо­риулсан
уран бү­тээлийн хэрэгцээ, бүр анхаа­рал хандуулахаас арга­гүй онцгой нөхцөл үүсчихээд
бай­гаа юм. Нэгэнт зорьсон учраас ирээ­дүй гарцаагүй сайхнаар босох ёстой.

-Урын сангийн бодлого  ямархуу
чигтэй байгаа вэ?

-Бид драмын жүжгээс гадна хүүхдийн цуврал теле жүжгийн төрөлд
хандаж бай­на. Оросын хүүхдийн зохиолч Носовын “Үл мэдэх ба түүний нөхөд” романаар
телевизийн цуврал жүжиг хийхээр бэлтгэл ажилдаа орчихоод байна. Энэ сарын 30-ны
өдөр болон арванхоёрдугаар сарын 1-нд “Бар­дам туулай”, “Чоно ба долоон ишиг” жүжгээ
тоглоно. Энэ хоорон­доо бид теле жүж­гийн бэлтгэлдээ ороод явж байна. Цааш нь бид
тав зур­га­дугаар сард “Улаан мал­гайт” гэдэг хүүхдийн алдартай зохио­лоор жүжиг
тавихаар бас бэлгэлээ хангаад явж байна. Төлөвлөж байгаа жүж­гүүд нэлээн байна.
Дунд ан­гийнханд зориулаад “Төмөр ба түүний нөхөд” зохиолоор бас жүжиг тавихаар
зохиолыг нь гаргах талаар эхний ярилц­лагаа хийлээ.

-Сонгодог юм уу үндэс­ний уламжлалт төрөл хэл­бэрийнхээ хажуугаар
орчин үе рүү хандах хандлага нь ямар байх бол?

-Орчин үе рүү хандах ханд­лага бидэнд бий. Шинээр төрж байгаа
жүжгийн зохиолчидтой ажилла­хаар ярьж байгаа юм бий. Зохио­лын сонголт дээр бид
янз бүрийн зохиол гаргаж ирж байна. Жишээ нь, сонгодгууд руугаа нэлээн түл­хүү ханд­сан.
Митерлингийн “Хөх шу­­вуу” гэдэг алдартай зохиолыг жүжгийн зохиолын хэлбэрт оруу­лаад
мөн л бэлтгэлээ хийж байна. Үлгэрийн хаан гэж ярьдаг Евгений Шварцын “Цасан хатан”
гэсэн гайхал­тай жүжгийн сонгодог зо­хиолын орчуулгыг нь хүлээж аваад байна. Андерсений
дараахь хүн шүү дээ. Эрдэнэ­билэг гэдэг хүн орчуулсан.

-Хуучны Хүүхэд залуу­чуу­дын театрын жүжгүү­дээс эргүүлж сэргээх
үү?

-Хуучны жүжгүүдийн ма­те­риа­лууд нь одоо байхгүй. Бид өөрс­дийн
гэсэн юмаа хийнэ. Өөрийн гэсэн зорилго статустай учраас. Ирээдүйн үзэгчдийг бэлдэнэ
гэдэг их том зорилго бидний өмнө байгаа юм.

-Нийгэмд амьдрах соёл, оюу­ны боловсрол гэж хүн бүр эзэмш­вэл
зохих үнэт зүйл байна. Энэ бүхнийг хүүхдийн театраас эхэл­нэ гэж үзээд байгаа юм
л даа?

-Ер нь улс орон бол эхлээд хүнээ бэлдэх ёстой юм. Хүнээ төлөвшүүлж,
ний­гэмд амьдрах зүг чиг ханд­лагыг тогтоохын тулд урла­­гаар дамжуулж тогтоож төлөв­шүүлдэг
юм. Үүнд хүүхдийн теат­рын нөлөө их. Хамгийн том суурь нь. Ингэж XXI зуу­ныхаа үзэгчдийг
бэлтгэх, тэр ертөнц рүү оруулах бэлтгэл нь хүүхдийн театраас эхлэх ёстой юм.   

-Танд одоо ямар най­руу­лаг­чид байна?

-Хэд хэдэн залуучууд бай­на. Дараагийн жүжигтээ ажил­луула­хаар
бэлтгэж бай­гаа найруулагч бол Амар гэж залуу байна. Өнгөр­сөн жил “Ричард ван”
жүжгээр диплом хамгаалсан. Маш сайн, со­нир­холтой уран бүтээлч. Ма­най жүжгүүдийн
орчуулга хийж байгаа Эрдэнэбилэг ч оюуны өндөр боловс­ролтой хүн.

-Хүүхэд, залуучуудын театр үзэгчдэдээ сонгод­гоор суурийг нь тавьж
дараа нь орчин үеийн төрөл хэл­бэр рүүгээ орох нь хэр зөв бэ?

-Сонгодгоор сууриа тавих нь хамгийн зөв. Сонгодог дотроо бүр үндэсний
сонго­дог дээр, үндэсний үлгэр домгууд дээр суурилах юм бол нэгдүгээрт, хүүхдэд
үн­дэс­ний үзлийг төлөвшүүлэх, үндсээ мэдэх, эх хэлээ таних бололцоог нээж өгч байгаа
юм. Ер нь театрын нэг зорил­го нь энэ. Аль ч улс оронд эх хэлээ театраас сонсч байдаг.
Үндэсний хэлийг үндэсний жүжгийн зохиолуудаар хүүх­дүү­дэд хүргэж байж эх хэлээ
таньж мэдэж, авч үлдэх гол хэрэгсэл болж байгаа юм. Тийм учраас жүжгийн зохио­лын
сонголт бас нарийн төвөг­тэй. Бид нар сонгодог болон үндэсний жүжгүүд, үндэсний
бусад бүтээ­лүү­дийг түлхүү хийх бодолтой байна.

-Үндэсний сонгодог бүтээлд түлхүү хандана гэж та түрүүн хэллээ.
Үлгэр домгийн сан мэдээж бараг­дашгүй их. Харин манай орчин үеийн утга зохиолд хүүхдийн
бүтээл ховор байх аа. Энэ нөхцөлд та зорилгоо яаж хэрэгжүүлэх бол?

-Ховор ч гэсэн байгаа юм. Гагцхүү тэднийгээ авч хэрэг­жүүлсэн
юм бараг алга. Утга зохиолд хүүх­дийн зохиолын хувь нь бага байгаа юм. Манай хууччуулын
бичсэн хүүхдийн сайхан жүжгүүд цөөхөн ч гэсэн одоо ч эргээд харахад маш хэрэгтэй
юм­нууд байна. Жишээ нь, Д.Нам­даг гуайн “Нэг ангийнхан”, Л.Ванган гуайн “Ач хүүгийн
зүүд” гээд байж байна. Эд нарыг өнгөр­сөн жил төгссөн манай ангийнхан “Оюутан” театртаа
тавьсан юм. Тэгэхэд тэр жүжгүүдийг өнөөгийн хүүх­дүүдийн хэрэгцээг хан­гахаар хийж
болох юм байна гэж би харж байсан. Энэ мэтийн жүжгүүд гарч ирэх л юм билээ. Дээрээс
нь бид залуучуудаар бичүүлнэ. За­луу­чууд нь хэлний их соёлын суурьтай байх хэрэгтэй.
Мон­голын үндэсний утга зохио­лын өргөн мэдлэгтэй бай­маар байгаа юм. Тэгж байж
хэлний сангаас шүүрдэхэд хэрэгтэй. Тууль­сын жүжиг хүүхдийн театрын жүжигчдэд маш
их нэмэр болно гэж би бодож байгаа юм. Ийм хэлбэрээр бас ажиллана.

-Зөвхөн жүжгийн зохиол гэлт­гүй, ямар ч хэлбэрийн зохиолыг тайзных
болгох, бүжиг, хөгжим болон бусад урлагтай синтез, модерни­заци хийх зэрэг боломж
ялангуяа хүүхдийн театрт илүү тохиромжтой биз дээ?

-Жүжигт модернизаци хийж болно. Бүжгэн жүжгийн хэлбэрт орохгүйгээр
хөдөл­гөөний хэлбэр дээр модер­низаци хийх, пластик хэлбэ­рээр яруу найргийг тавьж
болно. Бид нар том зохиолч­дын яруу найргаар ийм бү­тээл хий бодол байна. Омар Хайяамын
шүлгүүдээр бүтээл тавих бодол төрөөд явж л байна. Яруу найраг өөрөө хөгжим. Тавилттай
уншла­гын театр гэдэг чинь сонсгох л зориулалттай байдаг. Үгийг нь сонсоод л хүн
таашаал авч байдаг. Сонсголонтой байх, тэгээд их оюунлаг байх энэ тал руу бид бас
туршина. Хүүхдүүдэд яруу найргийг сонсгох, яруу найргийн ид шидийг яаж театрын орон
зайн хэлбэрт оруулж гаргаж тавих вэ гэхчилэн уран бүтээ­лийн эрэл хайгуул янз бүрийн
хэлбэрээр “Хөх гацуурхан” театрт хийгдэнэ.

-Том найруулагч хүүх­дийн театрыг босгох гэж байгаа нь үнэхээр
баярла­маар. Ямар л бол ямар хэл­бэр төрлөөр ажиллах бо­лол­цоо танд шинээр гарч
ирж байх шиг байна, тийм ээ?

-Өргөн боломж олгож бай­на. Хүүхэд өөрөө их фантас­тик ертөнц
шүү дээ. Дандаа уран сэтгэмж явж байдаг. Хүүхдийн ертөнцийн тэр сэт­гэлзүйн, гоо
сайхны таашаа­лыг бүрдүүлэхэд бидний сэт­гэл зүй бас түүнд нь ойрхон байх ёстой
юм. Тэр фантастик ертөнцийг бий болгох, хүүх­дэд өөдрөг үзэл санааг суул­гаж өгөх,
гэгээн бодол санаа­тай байхад нь хүүхдийн театр том суурь нь болж байдаг. Энэ үүднээсээ
хүүхдийн теат­рын урын сангийн бодлого ч их том байх учиртай.

-Сүүлийн жилүүдэд хүүх­дэд зориулсан бүтээл гарч байгаа ч ихэнхдээ
шаард­лага хангахгүй бү­тээ­лүүд гарч байна. Хүүх­дүүд сурах бичгээсээ эх­лээд урлаг
хүртэл маш доогуур түвшний бүтээгдэ­хүүн хэрэглэж байна. Та энэ тал дээр яаж анхаарах
вэ. Муу зохиолоос татгалзана биз дээ?

-Заримаас нь татгалзана. Зари­мыг нь шинэчилнэ. Театрт уламж­лалаа
шүтэх гэж нэг том юм бий. Уламжлалыг олж харсан нөхцөлд тэнд заавал шинэ юмны санаа
төрж байдаг юм. Тиймээс театрын уламжлалд шинээр хийх зүйл зөндөө байдаг. Харин
муу зохиол бол өөр асуудал. Уран сайхны, гоо зүйн, эх хэлний доогуур түв­шинд хийж
байгаа бол аян­даа мөхнө. Ер нь бодлого барина гэдэг бол тэр театрын жүжигчдийг
өсгөхийн ха­жуу­­гаар үзэгчдийн оюуны чад­варыг нэмэгдүүлэх, ялангуяа бага насны
хүүхдүүдийн өөдрөг гэгээн сэтгэл санааг тэр хэвээр нь хадга­лахын тулд ямар бүтээл
хийх юм гэдгээ олж товлох асуудал юм. Түүнээс биш “хүүхдийн” гэсэн юм бүхнийг барьж
авахдаа биш. Мон­голын­хоо зохиолч­доос үүнийг олж харах, үлгэр туульсаас ч үүнийг
олж харж товлох нь чухал. Энэ бол юуны эрлийн сав. Энэ сангаас шүүрдэхийн тулд бид
өөрсдөө сэтгэлгээний асар өргөн цар хүрээ­тэй, маш тансаг сэтгэлгээгээр хан­дах
шаардлагатай болж байна. Уран сайхны ертөнц гэдэг бол шал өөр ертөнц учраас.

-Анхны тоглолтоо хийж байгаа шинэ жүжгүүдийн­хээ тайз, хувцас
зэргийг яаж хийв?   

-Ёстой л дипломын жүжиг хий­дэг шиг хэмжээний юмаар хийлээ. Манай
жүжигчин хүүх­дүүдийн ар гэрийнхэн, зарим хүүхдийн аав таван зуун мянган төгрөг
өгч байх жишээтэй. Манай ойр төр­лийн нэг хүн бас нэг сая төгрөг өгч байх жишээтэй.
Ийм замаар л тайз, хөгжим, хувцас хэрэглэл гээд бүх юмаа хий­сэн. Санхүүжилт олох
өөр нэг арга нь төсөл бичиж яам там­гын газруудад орох. Гэлээ гээд тэр төсөл нь
хэзээ шал­гараа билээ, мөнгө нь хэзээ ороо билээ. Хугацаа их алд­даг учраас бид
өөрсдийнхөө дотоод нөөц бололцоог шав­хаж, жүжиг тавиад гаргаж байхдаа да­раа­гийнхаа
жүж­гийг бэлдэх мая­гаар явж бай­на. Энэ хүүхдүүд ца­лин мөн­гөгүй л ажиллаж байгаа
шүү дээ. Дараа нь тоглолтынхоо ор­ло­гоор шагнал урамшуу­лал өгдөг.

-Хүүхдийн гэсэн тодот­гол­той жүжиг, бусад тог­лолт хийхдээ сургуу­лиу­даар
дамжуулаад тасал­бараа “шахдаг” байдал их түгээмэл. Очоод үзэхээр их муу жүжиг байж
байдаг. Танайх үүн дээр ямар байр суурьтай байна?

-Бид ийм арга хэрэглэ­мээр­гүй байгаа юм. Хүүхдээр бизнес хий­мээргүй
байна. Хүүхдийг өөрсдийг нь төлөв­шүүлэх, өөрсдийг нь хүн бол­гох гэж байж тэд нарт
зо­риулсан жонхуу зуураад явж байна гэдэг байж боломгүй. Би тийм бодлого баримаар­гүйгээр
барахгүй, сургуу­лиуд ирж тоглооч гэж хүссэн нөх­цөлд очиж тоглоно уу гэхээс очоод
танайд тоглоно, тэдэн хүүхэд цуг­луул гэх мэтийн яриаг би зөвшөөр­дөггүй. Сур­гуулиудтай
их зөв ойл­голцох ёстой. Бидний менежмент өөрөөр явж байна. Одоогоор бид алдагдалтай
явж байна. Хүмүүс намайг жаахан тэнэг гэдэг юм шиг байна лээ. Зах зээл гэдэг зах
зээл. Гэхдээ зах зээлийг дагаж зохисгүй арга хэрэглэх нь онцгүй. Өчигдөр бид жүжгийнхээ
нээлтийн үеэр үзэгч хүүхдүүдээс хэд хэдэн ярилцлага авсан. Хүүх­дүүд их сэтгэл хангалуун
байна лээ. Ийм юм үзэж баймаар байна гэсэн сэтгэл­тэй л гарч байна лээ.

-Театр урлаг угаасаа хүмүүн­лэгийн ухаан. Гэтэл театраас үндсэндээ
тө­сөөр­чихсөн бүхэл нэг үе нийгэмд насанд хүрэгч­дийн эгнээнд шилжээд араас нь
дахиад нэг үе өсч өндийж байна. Тэгэхээр танай театрт маш хурд­тай ажил­лах шаардлага
тулгарч байна уу?

-Төсөөрчихсөн байсан учраас өчигдөр хүүхдүүдэд их таашаалтай байлаа
л даа. Тэгээд бодохоор бидний ха­риуц­лага их нарийн, айхтар юм байна.

Монгол телевизийн “Ан­гийн драм” гээд нэвтрүүлгийг би шүүж үзлээ.
Ноднин. Шүүг­чээр сууж байхдаа энэ театр гарцаагүй хэрэг­тэй болжээ гэж мэдэрсэн.
Тэр хүүхдүүд өөрсдийнхөө санаачил­гаар бага боловч юм хийж байна л даа. Гэтэл дандаа
амьдралын хар барааныг харуулж бай­сан. Нэг бол хөгжлийн бэрх­шээлтэй, нэг бол нэн
ядуу айлын зовлон, нэг бол эцэг нь архичин хүүхдийн зовлон, хагас өнчин хүүхдийн
хувь заяа, нэг бол хужаа орж ирсэн иймэрхүү л юм орж ирж байгаа юм. Гэгээлэг юм
тэр хүүхдүүдэд алга. Арван жилийн хүүхдүүд шүү дээ тэд. Нийгэм асар том дарамтад
орчихсон байна. Сэтгэлгээг нь хүртэл хоногийн хоолноос өөр юмгүй болгочихсон бай­на
шүү дээ. Тиймээс барьж авч байгаа сэдвүүд нь дандаа эмзэг­лэсэн юмаа барьж авсан
байна. Энэ хүүхдүүдийг юу ийм гутранги болгочихов. Эд нарыг чинь уриа­лан дуудаж,
хөглөж хөгжөөж байх театр байхгүй учраас тэр шүү дээ. Гарцаагүй хүүхдийн юм бүх­нийг
байлгаж байж бид ирээ­дүйн иргэ­дээ төлөвшүүлж чадна.

Н.ПАГМА

-МОНГОЛ-ОРОСЫН ЗАСГИЙН ГАЗАР ХООРОНДЫН КОМИССЫН ХУРАЛДААНААР ЮУ ЯРИВ-

Монгол-Оросын Зас­гийн газар хоорондын комиссын хуралдаан жил
бүр болдог уламжлалтай. Энэ хуралдаанаар хоёр орны хамтын ажилла­гаа­ны хүрээнд
олон чухал асуудлыг шийдвэрлэж тохиролцдог. Энэ яриа хэлэлцээрүүдийг хоёр улсын
Засгийн газар ажил хэрэг болгодог уч­раас ихээхэн ач холбог­долтой байдаг. Тэгвэл
энэ удаа 17 дугаар хурал­даан ОХУ-ын нийслэл Москва хотод болсон юм.

Монгол талын комис­сыг
Шадар сайд Д.Тэр­бишдагва ахалж явсан бол багт нь Эрчим хүчний дэд сайд Д.Доржпүрэв,
Уул уурхайн дэд сайд О.Эрдэнэбулган, Гадаад харилцааны дэд сайд Д.Ганхуяг, Эдийн
засгийн хөгжлийн яам болон Зам тээврийн яам гээд манай гол яамны нөхдүүд багт­сан
байлаа. Тэд Москвад очсон даруйдаа тус тусын ажлын хэсгийнхээ шуга­маар хэлэлцээрүүдээ
хий­сэн юм. Нээлттэй бус энэхүү хэлэлцээрүүд ам­жилттай болж, олон жи­лийн турш
хуримтлагдаж, гацаж ирсэн асуудлуудыг шийдэж чадсан гэдэг су­раг сонсогдохоос цааш­гүй
байлаа.

Тиймээс ч энэ хооронд  хүмүү­сийн
дунд амнаас ам дамжсан дам ярианууд хөвөрсөөр байсан билээ. Тухайлбал, ОХУ-ын Ерөнхийлөгч
В.Путины Монголд хандах ханд­лага таагүй болчихсон. Монголоос ирсэн хэнийг ч хүлээн
авахыг хүсдэггүй. Ийм байдалд хүргэсэн хүн нь Ерөнхий сайд асан С.Баяр юм гэнэ лээ.
Тэр ОХУ-д Монгол Улсыг төлөөлж Элчин сайдаар суух хугацаандаа их өрийн асуу­дал
дээр Ерөнхий сайд байсан М.Касяновтой хуйвалдсан учраас В.Путин дургүй болсон. Влади­востокт
болсон нэгэн хурал дээр Оросын төрийн тэргүүн “Монголын нөгөө юүлэгч нөхөр чинь
хэн билээ” гэж хэлж ч байсан удаатай. Тэр нь С.Баяр гэх мэтийн явган яриа тэнд байна.
Монголын талаар таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг 
дараагийн нэг асуудал нь УБТЗ. Энэ хамтарсан компанийн Монголын эзэмшлийн
хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх манайх­ны хүсэлтийг оросууд хүлээж ав­даг­гүй. Дээрээс
нь энэхүү ком­панийг шинэчилье, зөрлөг замтай болгоё, дохиололжуулъя гэх мэт­чилэнгийн
асуудлууд дээр өнөөд­рийг хүртэл хоёр улс тохиролцож чадаагүй.  Гацаа үүсгэж байгаа тал нь Монгол гэж оросууд
хардаг учраас таагүй хандлагатай болсон ч гэх.

Өөр нэг зүйл нь мэдээж Асгатын мөнгөний орд. Монгол Улсын стратегийн
гэх тодотголтой 15-ын нэгд тооцогддог энэхүү орд нь  Монголын баруун-хойд хэсэгт ОХУ-ын Горный-Алтай
муж ба Тува Улстай хил залгаа Баян-Өлгий аймгийн Ногооннуур сумын нутагт оршдог
гэж байгаа. Ордыг 1970-аад онд нээснээс хойш өнөөг хүртэл ашиглаагүй байгаа юм.
10 мянга орчим тонн хүдэр, 3400 орчим тонн мөнгөний нөөцтэй гэдгийг нь геоло­гичид
тогтоосон байдаг юм билээ. 

Мөнгөнөөс гадна олон төрлийн ашигт малтмалын тодорхой нөөц­тэй
энэ ордыг Монгол Улс дангаа­раа эдийн засгийн эргэлтэд оруу­лах эрхгүй гэж оросууд
үздэг. Учир нь ордын тусгай зөвшөөрөл Мон­гол, Оросын хамтарсан  компани болох
“Монголросцветмет” нэгд­лийн мэдэлд байдаг. 
Гэвч энэхүү тусгай зөвшөөрлийг Монгол төр мэдэлдээ авах саналыг оросуудад
тавьдаг ч бүтдэггүй. Ийм л шалт­гаанаар Асгатын мөнгөний орд тойрсон үл ойлголцол
хоёр орны харилцааг тиймхэн болгоход нөлөөлсөн ч гэх.

Ямартай ч хоёр улсын Засгийн газар хоорондын комисс жил бол­гон
энэ л улиг болсон асуудлуудыг хэлэлцээд байгаа учраас  эдгээр зүйлүүд дээр тохиролцож чад­даггүй гэдгийнх
нь баталгаа болох биз. Харин өнгөрсөн сарын 27-нд болсон Засгийн газар хоорондын
комиссын нэгдсэн хуралдаанаар олон жилийн турш шийдэгдэлгүй хуримтлагдсан асуудлуудад
ахиц гаргаж, зөвшилцөж чадлаа гэдгийг манайхан онцолж байсан юм. Мэдээж энэхүү хурал
дээр оросууд “Та нар ингээд жил болгон уул­захдаа өчнөөн зүйлүүд дээр тохироо хийгээд
явдаг мөртлөө ярьсан хэлснээсээ ерөөсөө ажил хэрэг болгодоггүй шүү. Манай улс руу
мах гаргана  гэж гэрээ хийчи­хээд махаа дутуу
нийлүүлсэн шүү” гэх мэтийн гомдлоо тавьж байлаа. Үнэхээр ч өнгөрсөн жил хийсэн хуралдаанаар
хоёр тал нийт 52 асуудал дээр тохиролцоод гарын үсэг зурсан юм байна. Гэтэл жилийн
дараа эргээд уулзтал ердөө 16-г нь манайхан ажил болгосон. Үлдсэн зүйлүүд нь хэрэг­жих
шатандаа яваа нь оросуудыг гонсойлгож, ийм гомдол хэлэхэд хүргэсэн бололтой. Хэдий
ийм ч сая болсон хуралдаанаар хоёр тал Асгатын мөнгөний орд дээр хам­тарсан үйлдвэр
байгуулахаар тохиролцлоо.  Энэ үйлдвэрээ биз­не­сийнх
нь зарчмаар ажиллуулъя, манай Төрийн өмчийн хорооны оролцоог хязгаарлаж, аль аль
талаасаа төрийн өмчит компани байгуулан ажиллахаар болсон байна.  Хэн хэнийхээ эзэмших хувь хэмжээ, хөрөнгө оруулалтын
талаар компаниудаа байгуулсан үедээ ярьж хэлэлцэхээр болжээ.

Дараагийн нэг шийдсэн асуу­дал нь ОХУ, БНХАУ-ыг холбох  төмөр зам, авто зам, нефтийн болон газын хоолой,
эрчим хүчний шугамыг Монголын нутгаар тавьж өгөөч гэдэг манай саналыг оросууд нааштай
хүлээж авсан явдал бай­лаа. Өмнө нь Хятадад болсон Засгийн газар хоорондын хурал­даанаар
ч манай улс энэ саналыг тавьж зарчмын хувьд дэмжүүлсэн. Энэ удаад Оросын талаас
ийнхүү дэмжлэг авсан нь томоохон дэв­шил гэдгийг Шадар сайд онцолж байсан юм.

Газрын тосны салбарт ч саяын хуралдаанаар дэвшил гарсан. Тухайлбал,
ОХУ-аас нэг сая  тонн хүртэлх газрын тос худалдан
авах, мөн түүхий газрын тосны худалдаа хийх саналыг манай талаас тавь­сан. Түүнийг
нь оросууд боломжтой гэж үзсэн. Ингэхдээ манайд газрын тос нийлүүлэгч Роснефтийн
хувьд дэлхийн зах зээлд мөрдөгдөж байгаа суурь үнээр наймаа хийнэ гэдгээ амласан
байна. Тэгэхээр өнөөдөр манайд тогтвортой байгаа газрын тосны үнэ цаашид ч хэлбэлзэхгүй
байх боломжтой гэсэн үг. 

Харин уул уурхай геологийн салбарт хоёр улс харилцан мэдээлэл
солилцохоор тохирсон юм. Учир юу гэвэл хуучин ЗХУ, БНМАУ-ын үед хийгдэж байсан геологи
хайгуул, судалгааны мате­риалууд өнөөдөр ОХУ-д хадгалаг­даж байдаг юм байна. Үүнд
Мон­голын талын хөрөнгөөр хийгдсэн ажлууд ч бий. Гэвч энэ материа­луудыг манай улс
өөрөө авч ашиг­лах боломжгүй байсаар өнөөдрийг хүрчээ. Сая болсон хуралдаанаар эдгээр
материалуудыг хоёр улсын дундын өмч байлгах, манайх хүссэн үедээ авч ашиглах тал
дээр тохиролцсон байна. Дээрээс нь олон жил дуншсан Асгатын мөн­гөний орд дээр зөвшилцсөнийг
дээр дурдсан.

Хоёр улсын Засгийн газар хоорондын комиссын шийдсэн өөр нэг асуудал
УБТЗ.  Энэхүү хамтар­сан үйлдвэрийн дүрмийн
санг 250 сая ам.доллараар нэмэгдүүлье.  Энэ
мөнгөөр Улаанбаатар төмөр замыг шинэчилж, дохиолол хол­боог сайжруулж, төмөр замын
өртөөнүүдий өргөжүүлэх юм бай­на. Мөн стратегийн хоёр замтай болгох төлөвлөгөөг
гаргаж,  ТЭЗҮ-г нь  2014 оны эхний хагаст багтаан боловсруулахаар
тохиролцлоо. 

ОХУ, БНАХАУ-ын тээврийн сайд нартай энэ сарын 18-нд Улаанбаатар
хотод уулзаж, БНХАУ-аас Монголоор дамжин Орос руу явах, тэндээсээ буцаад Монголоор
дамжин Хятад руу явах транзит төмөр замын асуудлыг ярихаар тохирчээ. УБТЗ-ын гэрээг
шинэчилж, Монголын эзэмших хувийг 51 болгох саналаа сая манайхан Оросын талд дахиад
л тавьсан байна. Чухам оросууд яаж шийдэх нь тодорхойгүй байгаа бололтой.

Дээрээс нь авто зам, эрчим хүчний асуудлаар нэлээд дэвшил гарч
байна. Энэ бол таван шугам­наас гадна оюутнуудынхаа тоог цөөрүүлэхгүй байх асуудлыг
тави­лаа. Шинжлэх ухаан техникийн салбарт хамтарч ажиллахаар тохир­лоо. Халх голын
75 жилийн ойг ирэх жил хамтран тэмдэглэх боломж байна. Өндөр дээд хэмжээ­ний зочдыг
урина. Урьд өмнө­хөөсөө илүү ажил хэрэгч тодорхой асуудлууд дээр тохирч чадлаа.

Байгаль орчны салбарт  Монголын
талаас Онон Балжийн тусгай хамгаалалттай газрыг Оросын Сухомлинтэй  нийлүүлж, хоёр улсын дархан цаазтай газар байгуулахаар
боллоо. Ингэснээрээ Амар мөрний эхийг хамгаалах үүргийг монголчууд гүйцэтгэх гэнэ.
Оросын зүгээс орж ирдэг түймрийг багасгах болон малын хулгайг зогсоох асуудал дээр
оросууд дэмжлэг үзүүлж, хамтарч ажилла­хаар боллоо. Ойн салбарын хамтын ажиллагааг
сэргээж, оросуудын Сибирийн ойгоо хортон шавьжаас салгасан туршлагыг ч нэвтрүүлэхээр
болсон юм.  Эрчим хүчний салбарт ОХУ-аас авдаг
цахилгаан эрчим хүчний хэмжээг нэмэгдүүлэхээр тохиролцлоо.  Эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр бий болгох тал дээр
оросуудтай хамт­рах, ОХУ-д энэ салбарын мэргэ­жилтнүүдийг бэлтгэх зэрэг зүй­лүүдийг
ярьж зөвшилцсөн байна. ОХУ-ын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах монгол оюутнуудын
тоог нэмэгдүүлэх бодлого барьж бай­гаа­гаа ч манайхан танилцуулжээ.

Мэдээж манай хоёр улсын худалдаа, эдийн засгийн чиглэ­лээр хамтын
ажиллагаа сүүлийн жилүүдэд хүссэн хэмжээнд яваагүй.  Монголоос Орос руу гаргадаг бараа бүтээгдэхүүн
нефтийг эс тооцвол бараг үгүй болсон гэхэд болно. Оросоос оруулж ирдэг бараа бүтээгдэхүүн
хомсдсон нь ойлгомжтой. Энэ нь статистик үзүүлэлтээр ч тодорхой харагдаж байгаа
юм. Тиймээс худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагааг сайжруулах хэлэлцээрүүд ч энэ
үеэр яригдсан. Хамтарсан үйлд­вэрүүдийн үр өгөөжийг нэмэг­дүүлж, аль алиных нь төрийн
оролцоог хязгаарлаж, бизнес агуул­гаар нь 
ажиллуулах сонир­холтой байгаагаа оросууд илэр­хийлсэн байна. Эдгээр яригдсан
зүйлүүдийг ажил хэрэг болгохоор хоёр тал тохиролцож, гэрээнд гарын үсэг зуран баталгаажуулсан
юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Саяхан хөдөөгүүр ажлаар нэлээд
хэд хоног явлаа. Олон ч газраар орлоо. Хараад байх нь ээ аймаг гэлтгүй сумд
хүртэл ороход угтдаг, явахад үддэг хаалгатай болжээ. Буянт-Ухаагаас нийслэл рүү
ороход “Тавтай морилно уу” гэсэн хаалга угтдаг шүү дээ. Харин хотоос гарахад
нөгөө талд нь “Аян замдаа сайн яваарай” гэсэн бичигтэй байдаг. Яг үүнтэй
адилхан хаалга Баянхонгор, Дорноговь гээд бараг бүх аймагт харагддаг. Тэгвэл одоо
бүр сум болгон ийм хаалгатай болох сурагтай. Аймаг, сумдын Засаг даргын албан
тушаалд дэвшсэн хүн бүр энэ хаалгыг л бүрэн эрхийнхээ хугацаанд барих
төлөвлөгөөтэй гарч ирдэг гээд дүгнэчихмээр олон хаалга энд тэндгүй байна. Уг нь
засаг дарга нар ажиллаж байгаа газрынхаа  хөгжлийн төлөө олон гоё амлалтыг нутаг
усныхандаа өгч байж дарга болдог. Сум, аймгийн чигийн  заасан самбар бол өөр хэрэг л дээ. Алсын замд
гарсан хүмүүс төөрөхгүйн тулд ийм самбаруудаар явах замаа баримжаалдаг. Харин
хаалга бол самбараас өөр. Ядаж л хэдэн саяар яригдах хөрөнгө хэрэгтэй. Загвар
хийц, энэ тэрийг нь харахад тийм ч хялбархан босчих эд биш нь бараа сүрнээс нь
тодорхой харагддаг. Хаалга барих мөнгөнийхөө хэсэгхэнээр самбар босгоод
ихэнхээр нь нөгөө барина, босгоно гэж амласан бүтээн байгуулалтаа хиймээр
санагдах юм.

Тэгж тэгж эцэст нь
дөрвөн жилийн дараа эрхээ өгөх болохоороо бүтээн байгуулалт гээд нөгөө сүрлэг
том гоё хаалгаа яриад сууж байвал ёстой нөгөө онигоо гэдэг нь болох байх. Нутгийнхан
нь лав их мөнгө зарж хийсэн гоё хаалгыг нь өөрсдөдөө хэрэгтэй юм гэж харахгүй.   

Орон нутагт үүнтэй
холбоотой нэг явган шог гарсан байна лээ. Аль ч юм бэ нэг сумын Засаг дарга
хотоос очсон нэг танилтайгаа ярьж байна гэнэ. “Суманд өөрсдөө захиран зарцуул
гээд 500 гаруй сая төгрөг өгчихлөө. Найз энэ их мөнгөөр юу хийх ээ
мэддэггүй,  юу хийх үү саналаа хэлээч хө”
гэж. Тэгсэн нөгөө танил нь мод тарьж, жимс жимсгэнэ ургуулж түүгээрээ
бүтээгдэхүүн хийж орон нутгийнхаа хэрэгцээг хангахыг зөвлөжээ. Цаашлаад бусад
орон нутаг руу импортолж болохыг ч хэлээд өгч. Харин өнөөх Засаг дарга бодож
бодож байснаа “Мод тарилаа гэхэд хэр хугацааны дараа жимс ургах уу” гэж л дээ. Дор
хаяж тав зургаан жилийн дараа тарьсан модныхоо үр шимийг хүртэх тухай өнөөх
танил нь хэлж. Тэгсэн харин нөгөө Засаг дарга “За болъё доо. Жимс нь ургах
гэсээр байтал миний бүрэн эрхийн хугацаа дуусчих юм байна. Тэгсэн дор сумын төв
рүү орж ирэхэд угтдаг хаалга барьсан нь дээр” хэмээн ярьжээ. Уг нь танил нь
чамгүй боловсролтой, гадаад дотоодод галуу шувууны мах идсэн сэхээтэн хүн
юмсанж. Ямартай ч нөгөө сумын Засаг дарга зүтгэсэнээрээ хаалгаа барьсан гэсэн.

Д.Даваасүрэн

УИХ-ын 2012 оны сон­гуулийн 15 дугаар тойрог буюу Увс аймгийн
сонгуулийн үеэр өдгөө­гийн УИХ-ын гишүүд бо­лох Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хү­рэлбаатар нарыг
Сон­гуулийн хууль зөрчин сонгогчдод мөнгө тараа­сан хэмээх хэл ам тас­рахгүй байгаа.
Увс айм­гийн Тариалан сумын 13 иргэнд шүүхийн шийдвэ­рийг үндэслэн тус бүрт нь
100 мянган төгрөг тараа­сан нь батлагдсан тул тэдгээр иргэдэд Сонгуу­лийн хуулийн
дагуу нэг сая төгрөгийг аймагт нь очиж олгосон. Мөн мөнгө тараах ажлыг нь гүйцэт­гэсэн
долоон хүн шүүхээс ял аваад байгаа билээ. Өчигдөр Увс аймгийн Тариа­лан сумын долоон
иргэн СЕХ-нд шаардлага хүргүүлсэн юм. Учир нь шударга бус явагдсан сон­гуулийн эцсийн
шийд­вэр гарахгүй байгаад ун­дууцаж байгаагаа илэр­хийл­сэн бөгөөд ардчил­сан нийгэмд
яагаад өнөөд­рийг хүртэл уг асууд­лыг шийдэж өгч ча­дахгүй байгаа юм гэцгээв. Сонгуулийн
уг маргааныг шийдэж өгч чадахгүй бол СЕХ-ноос олгосон сая төгрөгүүдийг нь буцааж
өгнө гэсэн юм. Увс айм­гийн Тариалан сумын Засаг дарга С.Цолмон, М.Нүүдэл, М.Отгонхүү,
Б.Долгор, М.Эрдэнэ­чулуун, М.Хүүхээ, М.Шагж гэсэн долоон хүн тус бүр сая төгрөгөө
СЕХ-ны дарга Ч.Содномцэрэнд өөрсдийн биеэр өгнө гэцгээж байв. Тэд Ч.Хү­рэл­баатар,
Б.Чойжил­сүрэн нарыг эргүүлэн та­тах нь зүйтэй гэсэн байр сууриа илэрхийлэн мөн­гөтэй
хүний талд үйлч­лэхгүй байгаа хуулийг эсэргүүцэж байсан. Тэ­дэнд нэг сая төгрөг
хэ­рэггүй шударга ёс хэрэг­тэй талаар ам булаалдан ярьцгаав. Уг хоёр гишүү­нийг
эргүүлэн татсан бол өөр ямар ч намын хамаа­гүй нэр дэвшигч гарч ирэх ёстой гэцгээсэн
байр суурьтай байгаа аж. Тэдний зүгээс
сэт­гүүлч­дэд мэдээлэл хийс­ний дараа 11 цагт 30 минутад СЕХ дээр очиц­гоов. Сонгуулийн
үр дүнг эсэргүүцсэн Сон­гино­хайр­хан, Багануур, На­лайх зэрэг алслагдсан дүүргүүдийн
захын хо­рооллын иргэд тэдний тэмцлийг дэмжин ирц­гээ­сэн байлаа. Увс аймгийн иргэд
СЕХ-ны даргад өөрс­дийн албан шаард­лагыг хүргүүлэхээр орох үед хамгаалалтын алба­ныхны
эсэргүүцэл­тэй тул­гарч нэлээдгүй маргаан дэгдсэн юм. Хамгаалал­тын ажилтан хэнтэй
уул­зах гэж явааг нь асуухад “СЕХ-ны даргад албан шаардлага хүргүүлэхээр ирлээ”
гэхэд “Дарга нь алга байна. Өргөдөл, шаард­лага хүлээж авах нэг ч хүн байхгүй. Цайн­даа
гарцгаасан” гэв. Үүнийг сонссон тэд эсэр­гүүцэж “Цайны цаг бо­лоогүй байхад яахаараа
байдаггүй юм. Манай за­рим хүмүүс өглөө 10 цагаас хойш үүдэнд нь байлаа. Ерөөсөө
га­даг­шаа гараагүй. Өрөөнийх нь хаалгыг татаж үзэж байж мэднэ” гэлээ. Удал­гүй
бичиг хэргийн ажил­тан нь гарч ирэн “Дарга байхгүй. Би бичгийг чинь дамжуулж өгье”
гэхэд “Бид итгэхгүй байна. Га­даг­шаа танай дарга гараа­гүй. Бид өрөөнд нь орж өөрт
чинь гардуулъя. Мөн бидэнд өгсөн нэг сая төгрөгүүдээ ав” хэмээн бухимдаж эхлэв.
“Хөдөө­ний бид ажлын цагаа ягш­тал баримталж бай­хад танай дарга нар тийм биш юм
байна. Цайнд орох гээд байгаа юм бол танай Со даргатай хамт орцгооё. Цайны мөнгийг
нь бид даачихъя” хэмээн бичиг хэргийн ажилтанд хандаж хэллээ.

СЕХ-ны байранд Увс аймгийн Тариалан сумын иргэдийг
дэмжиж 100 гаруй хүн цугласан байсан бөгөөд бүгд “Дар­гаа бушуу гаргаж ир” гэц­гээж
байлаа. Тариалан сумын иргэд шаардла­гатай бол иргэдийнхээ төлөө шөнөөр ч хамаагүй
ажилладаг байхад 1500 км-ийн цаанаас ирсэн бид­нийг малнаас дор үзэж байгаад гомдолтой
байна гэдгээ хэлцгээв. Тэд “Бид энэ сая төгрө­гийг нь өгч, шаардлагаа өгөөд гарна”
хэмээн нэ­лээд хэл ам хийсний да­раа Төрийн тусгай хам­гаа­лалтаас нэмэлт хүч ирсэн
юм. Ч.Хүрэлбаа­тар, Б.Чойжилсүрэн на­рын гишүүд мөнгө тараа­сан гэдэг нь Тариалан
суманд л ил болсноос бусад бүх сумдад мөнгө тараасан нь үнэн. Иргэд ч мөн шударга
ёсны төлөө нэгдэж энэ бүхнийг ил болгох ёстой гэцгээнэ. СЕХ-ны дарга ирэхгүй бол
энэ байранд нь хоно­сон ч хамаагүй шаардла­гаа хүргүүлээд буцна гэд­гээ хэлэв.

Нэлээдгүй маргалд­саны эцэст СЕХ-ны дарга өрөөндөө
байгаа нь ил болж төлөөлөл болсон хоёр хүнийг нь оруулсан юм. Төд удалгүй өрөө­нөөс
нь гарч ирцгээлээ. Увсын иргэд “СЕХ-ны дарга байхгүй гэж ингэж балиартаж байхаар
эрт­хэн авсан бол юу гэж хэл ам гарах вэ дээ. Тэгээд ч биднийг энэ байрнаас гар
гээд өглөөнөөс хойш хөө­сөн. Хоёр цаг гадаа зог­сож байж орж ирлээ. Жирийн иргэд
нь хүртэл орж болдоггүй яачихсан газар вэ. Энэ чинь Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сай­дын
өрөө юм уу” хэмээн хамгаалалтын ажилтнуу­дыг загнаж байсан юм.

Тариалан сумын ир­гэд шаардлагадаа “Мон­гол Улсын
иргэн бид “Мон­гол Улсын Сонгуу­лийн хууль”-ийн дагуу шударга төр засагтай, шударга
гишүүдтэй боло­хын төлөө тэмцэл хийсэн болохоос нэг сая төгрө­гийн төлөө яваагүй
боло­хыг та бүхэн ухаарч чад­сангүй юу. Өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн, Ард­чилсан
төрийн буянаар өсгөж үржүүлсэн өмч бо­лох хэдэн малын буя­наар хүнийг гүтгэж луй­вардахгүй
амьдрал би­дэнд байна. Удаа дараа­гийн сонгуулийг мөнгө тарааж санал луйвардаж Увс
нутгийн ард түмнийг түмэнтээ доромжилж төрийн өндөр сэнтийд суугаа Ч.Хүрэлбаатар,
Б.Чойжилсүрэн нарыг өмгөөлж хамгаалаад суух ямар хүсэл эрмэлзэл та бүхэнд байгааг
хэлээд өгнө үү. Арай бидэнд өг­сөн 100 мянган төгрөгийг та нар өргөн барьчи­хаа­гүй
биз. Төрийн өндөр албан тушаалд суудаг та бүхний ухаан малчин иргэд биднээс хавьгүй
дээр баймаарсан. Хэрэв та бүхнийг хилсээр хар­даж байгаа бол удаа да­раа өгсөн хүсэлтийг
шуур­хай шийдвэрлэж өгнө үү” гэсэн байлаа. Тариалан сумын иргэд зун Ерөнхий сайдыг
очи­ход уг асуудлыг шийдвэр­лэж өгнө үү гэхэд Засгийн газрын тэргүүн удахгүй энэ
асуудал шийдэгдэнэ гэсэн ч таг болчихсон. Бид л өөрсдийнхөө төлөө явахгүй бол болохгүй
юм байна гэдгээ хэлцгээнэ. Тариалан сумын иргэд СЕХ-ноос нэг сая төгрөг авцгаасан
13 иргэнийг нүд үзүүрлэх маягтай бол­жээ. “Сая төгрөгийн төлөө нэр нүүрээ барж яваа
хүмүүс. Үнэхээр шу­дарга ёс гэж байдаг юм бол энэ хоёр гишүүнээ эргүүлэн татчих,
харъя” гэх зэргээр тавладаг аж. Тиймээс нэр төрөө сэргээлгэхээр Монголын баруун
хязгаараас зориг шулуудан ирцгээжээ.

Үүний дараа Увс айм­гийн Тариалан су­мын Засаг
дарга С.Цол­монтой ярилцлаа.

 

-СЕХ-ны дарга өрөөн­дөө байхгүй гээд байсан байж
байна уу. Шаардлагаа өгчихөв үү?

-СЕХ-ны дарга Ч.Сод­номцэрэнд албан шаард­лагаа
гардуулчих­лаа. Дарга нь өрөөндөө байсан юм байна. Цайн­даа гарсан гэж худлаа ярьсан
нь ажлын шаард­ла­га л байдаг юм байлгүй дээ.

-Шаардлагынхаа ха­риуг хэзээ авахаар бол­сон бэ?

-Бидний өгсөн шаард­ла­гыг үзэж танилцаад тодорхой
хугацааны да­раа хариу өгнө гэж байна лээ.

-Нэг сая төгрөгүүдээ хэзээ өгөх гэж байна вэ?

-Сонгуулийн хууль зөр­чиж булхайтай сон­гууль
явуулсныг илчилсэн тул СЕХ-ноос нэр бүхий хүмүүст нэг сая төгрөг өгснийг нь буцааж
өгье гэхэд Ч.Содномцэрэн дарга авахгүй байна. Энэ нь бид нэг сая төгрөгийн төлөө
үүнийг хийгээгүй гэдгээ нотлон харуулах гэсэн юм. Гэтэл СЕХ-ны дарга “Бид наад мөнгийг
чинь авахгүй. Хуулийн дагуу олгосон мөнгөө буцааж авч болохгүй” гэсэн.

-Албан бичгийнхээ хариуг хэзээ өгнө гэж байх юм?

-Тодорхой хугацааны дараа хариу ирүүлнэ гэсэн
болохоор тэдэнд итгэж байна.

-1500 км-ийн цаа­наас шаардлага хүргүү­лэх гэж
л ирсэн юм уу. Ингэж олуулаа зардал чирэгдэл болж байхаар нэг нь л ирэхгүй?

-Бид нэг сая төгрөгийн төлөө ингэж яваа юм биш
шүү гэдгийг албан ёсоор хэлье. Ардчилсан энэ нийгэмд шударга сайхан амьдармаар байна.
Бид илүүдээ гарсан мөнгө­тэйдээ өөрсдийн зард­лаар ирсэн юм биш. Гагц­хүү шударга
үнэний тө­лөө ингэж явна. Шударга ёсны төлөө бид юугаа ч хайрлахгүй. Шударга ёсны
төлөө бүх хүн нэгдэх ёстой. Хэрэв шаардла­гатай гэвэл бусад хүмүү­сийг нь дагуулж
ирж болно.

-Та сумын Засаг дар­га хүн иргэдээ дагуу­лаад
ингэж явж болж байна уу?

-Манай сумын иргэд надад эхэлж хандсан. Үүнийг
нь би дэмжсэн юм. Би иргэдийнхээ төлөө ажиллахаар сонгогдсон хүн шүү дээ.

-Албан шаардлага хүргүүлэхийн хажуу­гаар өөрсдийн
саналыг хэлж амжив уу?

-Бид саналаа хэлэх нөхцөлгүй юм байна. Гэх­дээ
хэлэх ёстой ганц нэг асуудлаа хэлээд амжсан. Иргэдийнхээ дунд албан шаардлагаа өгье
гэсэн ч үүнийг нь зөвшөөрдөггүй юм байна.

-СЕХ-ны дарга яа­гаад өрөөндөө байхгүй гэсэн тайлбар
хийсэн юм бол. Уг нь гарч ирээд л авчихмаар юм?

-Айсан юм байлгүй дээ. Үүнийг сайн мэдэхгүй байна.
Ямартаа ч даваа гаригт биднийг хүлээн авч уулзахаар болсон.

-Та нар хэзээ нутаг буцах вэ. Зардлаа өөрс­дөө
даагаад буцах уу?

-Зардлаа өөрсдөө даа­гаад буцна. Бид ирэ­хийн
тулд мал хуйгаа зарж замын зардал хийж ирсэн. Ямартаа ч албан шаардлагынхаа хариуг
аваад нутаг буцна. Удах­гүй хариу өгөх байх аа.

Э.ЭНХБОЛД

Өвлийн тэргүүн сар дуусах гэж байгаа энэ үед монголчууд
өвлийнхөө идшийг бэлтгэж байна. Өнөө жилийн хувьд өв­лийн тэргүүн сар дундаа орчихоод
байхад цаг агаар тогтуун дулаахан байсан болохоор мах олиг­той хөлдөж өгөхгүй өвлийн
идэш бэлтгэл орой­тож эхэл­жээ. Энд тэндгүй л өвлийн идэш ярьсан хүмүүс таарал­дах.
Даага, шүдлэнгээс ава­хуу­лаад сувайрсан гүү, бяруу, шүдлэн, хязаалан гуна, сувайр­сан
үнээ, нас биед хүрсэн шар ямар үнэтэй бай­гаа талаар таньж мэддэг хөдөөний хүмүүсээс
асуух ажээ.

Өнгөрсөн амралтын өдрийг
далимдуулж өвлийн идшээ бэлтгэхээр хөдөө гэр рүүгээ нийслэл хотоос хөдөл­сөн юм.
Манай хөдөөх гэр хотоос ойрхон болохоор Увс, Ховд гээд холын айм­гийнхан шиг өвлийнхөө
идшийг олж ирэх гэж бөөн ажил болохгүй. Хотоос баруун тийш 250 орчим километр давхиад
гэ­рийн­хээ гадаа буюу Бар­гил­тынхаа энгэрт очих.

Төв аймгийн Эрдэнэ­сант сум сүүлийн жилүүдэд  улсдаа малын тоо толгойгоор тэргүүлэх сумдын нэг
болсон. 70 гаруй мянгат малчин, арав гаруй гурван мянгаас дээш малтай малчин, бүр
мал нь долоон мянга хүрэх шахсан улсын сайн малчин хүртэл бий. Тиймээс нийслэлчүүдийн
өвлийн идэшний багагүй хувийг энэ сумаас бэлтгэдэг. Хотод ойрхон болохоор манай
сумыг зорьж ирээд өвлийнхөө идшийг худалдаж аваад явах хүн бий.  

Хотоос баруун тийш гарч давхиад Эмээлт өнгөрч
Галзуу харын худаг, Цагаан хөтөл өнгөртөл бөмбийсөн цагаан цастай. Харин Баян­цог­тоос
цааш Өндөрширээт хүртэл хав хар, цас бараг ороогүй шахам байх ажээ. Харин Эрдэнэсант
суманд богийн туурайны л цастай байна лээ. Халиурсан шаргал өвстэй, мал тарган,
намраа­раа байх. Өнгөрсөн зун ногоо­ны гарц гойд сайхан байсан болоод ч тэр үү мал
сүрэг тарган гэж жигтэйхэн. Замд сунайсан урт уурга барь­сан залуус адуугаа хурааж
байгаа харагдана.   Хойд энгэрийн бууцанд өвөл­жиж байгаа айлын яндангаар
аргалын цагаан утаа олгой­дох ажээ. Гэрийнхээ баруун урд талд хэдэн хүмүүс бөөг­нөрчихсөн
хажууд нь машин тэрэг зогсож байгаагаас өвлийн­хөө идшээ хийж байгаа гэдгийг  хараад л 
мэдчих ажээ.

Харих замдаа хэд хэдэн хүнтэй тааралдлаа. “Ам”
Б.Санжмятав гэх Эрээн-Ухаагаар нутагладаг 
залуу  “портер” дээр гурван үхэр, хэдэн
бог ачсан явна. Сумын төв орж хүн бүлтэй газар нядлаад хот руу ачаад явах гэнэ.
Хоёр хүүхэд нь хотод сургуульд сурч байгаа юм байх. Мөн ах дүү хамаатан садандаа
өвлийнх нь идшийг бэлтгэж өгөх ажилтай болжээ. Тэрээр “За та нар гэнэт малтай гэдгээ
санаад мах авахаар ирж явна уу. Одоо ч хөдөөний мартагдсан бид нарыг хотын  ах дүүс, хамаа­тан садан нь гэнэт санадаг   цаг үе шүү дээ. Хажуу айлын Хуягаагийнд хотынхон
ирчих­сэн байна лээ. Өвлийнхөө идшийг бэлтгэх юм гэсэн” хэмээн ёжлонгуй хэлэв. 

Өдийд буюу гадаа тавьсан зүйлс ян хөлдөх цагаар
хотын­хон өвлийнхөө ид­шийг бэлтгэхээр хөдөөг зорь­дог үе . Хотоос хөдөөг зорих
машины цуваа тасрахгүй. Ах, дүү хамаатан 
садан гээд малчин айл руугаа өдийд цувдаг болохоор хөдөөний­хөн өвлийн идэш
хийх үеийг малчин ах, дүү хамаатан садангаа санадаг сар гэж нэрлэжээ.

Оорцогийн хөндийгөөр хөтөлгөө морьтой хүн давхиж
яваа харагдлаа. Түүнийг хүлээж хэсэг зогсов. Бараан морь унасан нөгөө залууг ойртож
ирэхээр нь танилаа. “Улаан” Дамбаа ах явна. 
Мөн л өвлийнхөө идэшний адууг хөтлөөд сумын төв орж байгаа гэнэ. Түүнээс
адууны үнэ ханш асуулаа. Даага 500 мянга, шүдлэн 600 мянга тарган гүү 900, морь
1.2 сая төгрөгийн үнэтэй байгаа гэнэ. Хотод махны үнэ буучихаад байхад идэшний үхэр,
адуу­ны үнэ өнгөрсөн жилийнхээс огт буурахгүй байгаа гэнэ. Уулзсан хүн бүр л адууны
хулгай идэшний үеэр их гарах болсон талаар ярьж байна лээ. Нутгийн сайн эрчүүд айлын
адуунд “хазаар гүйлгээд” даага, шүдлэн, унага даагагүй тарган морийг нь түүчихээд
байгаа гэнэ. Тиймээс адуугаа өдөр болгон хурааж ойр хавиар хэн явж байгааг бүртгэдэг
ажилтай болжээ, сумын адуучин залуус. Булганы Дашин­чилэн, Баяннуур сумаас адуу
хулгайлдаг залуус ирээд байгаа гэх сураг сонсогдов.

Ийн явсаар бүрий болж байхад гэртээ ирэв. Өвлийн­хөө
бэлтгэлийг базааж өвс, тэжээлээ бэлтгэчихсэн. Малын­хаа саравчийг засаад онгорхой
цоорхойгоор нь үхрийн баасаар чигжээд хөл­дөө­чихсөн. Намар хотноосоо хөрзөн хуулаад
баруун энгэр дээрээ асгачихсан болохоор өвлийн бэлтгэлээ бүрэн базаа­гаад дуусчээ.
Хажуу айлын Дамбарэнцэн гуайнх мөн л хүүхдүүдийнхээ өвлийн идшийг бэлтгэх гээд бид
нартай давхцаж таарав. Тээр доор хотны захад хонь, ямаа  яраглаад хэвтэж байна. Дулаахан байгаа болохоор
бууцны хөлд хотолж байгаа юм байна. Үхэр саравчны урд талд хивээд хэвтэж байна.
Хүйтрээд эхлэхээр саравчны мухарт эгнүүлээд уяна. Тэнгэрт бүртийх үүл алга. Одод
түгээд анивчин гялалзаад тэнгэрийн заадас сүүн цагаан зам татуулан үзэгдэнэ.  Жавартай салхи сэр сэр салхилахаас өөр ямар ч
чимээ аниргүй ажээ. Өвлийн хөдөөгийн шөнийн байдал ийм л дүр зурагтай байдаг даа. 

Ингээд өглөө эртлэн өвлийнхөө идшийг бэлтгэж гарлаа.
Идэш төхөөрөх газ­раа сонгов. Гэрийн зуур урд талд хэвгий газарт хийхээр болж саравчнаас
уясан үхрээ аваачлаа. Тэртээ доор хэдэн азарга адуу хоножээ. Хажуу айлын уяан дээр
хүрэн азарга эргэцээд янцгаана. Өвлийн сарын өдийд малчид азаргаа унадаг үе. Хавар
хүчийг нь тогтоох гэж бага зэрэг хөлөр­гөж цантуулаад уяж хонодог юм. Мөн уядаг
хурдан  морь­дын хорыг гаргах гэж уяж хонодог
билээ.  Талын жавар арилаагүй байхад эхнээс
нь унагаж гарав. Саахалт айлын Хосоо, Гараваа хоёр хүрээд иржээ. Бид өвлийнхөө ид­шийг
бэлтгэж байхдаа  элдэв зүйлс ярив. “Энэ жил
төхөөрсөн малын гүзээ их үстэй байгаа гэнэ. Малын гүзээ үс ихтэй байхаар тэр нутагт
өн болж цаг хатуур­даг­гүй гэнэ. Мөн намар орой, үдэш их харанхуй байсан болохоор  цас их унаж магад. Гэхдээ өвс өндөр ургасан болохоор
бод айлтгүй”  гээд л тэнгэр хангай шинжиж
байснаа сүүлдээ морь, бөх рүү ярианы сэдэв хазайв.

Найданпүрэв гэж 50 хол давсан настай  ах “Мөөеө аварга намар Одынд байж байгаад хот
руу явсан” гээд бидэнд мэдээлэл өгөх. Үүнээс үүдээд  өнгөрсөн зуны наад­маар улсын заан болсон Батмөнх
зааны ээж Эрдэнэ­сантынх, Японы сумод барил­даж байгаа А.Хүчит­баатар, чөлөөт бөхийн
ДАШТ-ий аварга болдог Ман­дах­наран гээд манай сумын эмэгтэйчүүд сайн бөх төрүүл­дэг
болсон гэж ирээд ярив. Мөн улсын заан Ч.Санжаа­дамбыг Булганы Рашаант суманд залуу
бөх ирээд барил­дах үед манай сумын бөхчүүд хэрхэн давж байсныг Н.Отгонжаргал бодитоор
харуулах. Хотод бөх болох гэж ирээд хөдөө гэр рүүгээ зугтаадаг байсныг өөрөө хажууд
нь байсан юм шиг л ярьж байна.  Дундаа нэг
шил архи тавьчихсан тойруулаад л, иймэрхүү зүйл яриад өвлийн идшээ төхөөрч бай­гаа
юм. Нар ээсэн дулаахан өдөр болж байгаа ч гэсэн өглөөний жавар гар дааруу­лах ажээ.
Ингэж гар даарах үед дулаацуулдаг нэг арга бий. Тэр гэдсийг нь гаргаад тавьсан малын
халуун сэв­сэнд гараа дүрж хэсэг дулаа­цуулах. Бээрч даарсан гараа дөнгөж гаргасан
үхрийн сэв­сэнд хийхэд дороо дулаацдаг юм. Мөн гар, хутганд наалд­сан цус, тосыг
халуун сэвсээр арчихад сайхан цэвэрлэдэг гэдгийг хүн бүр мэдэхгүй болов уу. 

Харин гэрт эмэгтэйчүүд үхрийн гэдэс арилгах гээд
бөөн бужигнаан. Бас болоо­гүй ээ. Энд тэндхийн хов живнээс авахуулаад яриад байгаа.  “Манай суманд чинь нэгнийгээ машинаар дайрч аминд
нь хүрсэн хэрэг олон гарсан. Нөгөө нөхрөө дайр­чих­сан хүүхний хэрэг удахгүй шүүхэд
очих юм гэсэн. Тэдний хүүхэд их сайн явдаг гэнэ лээ. Бүр дарга болсон гэсэн. Тэр
тэгэх гээд байсан юм аа” гээд л ярих. “Нөгөө манай энэ хавиар яваад байдаг байсан
өндөр бор залуу чинь нэг хүүхнийг нөхрөөс нь салгаад аваад ирсэн байна лээ” гэж
ярьж байх шиг. Яриан дундуу­раа гургалдай чихэж байв. Тэгж байтал дахиад гэдэс гарлаа
гэж хэн нэгнээр хэл ирээд сандаргав.  Бүгд
л төмсөн сав, дэлгэх даавуу гээд гэрээсээ гарцгаах ажээ.

Бага үдийн алдад төхөөр­сөн малын мах эхнээсээ
хөлдөж эхэлжээ.  Ширэн дээр нь жижиглээд саравчин
дээр даавуу дэвсэж байгаад тавь­чих­сан болохоор амархан загсаж байв. Эхний төхөөр­сөн
үхрийн махнаас  дээ­лийн­хээ хормойгоор оруулж
ирээд 20 литрийн тогоонд хийгээд үйв. Тогоотой мах дороо даргилан буцалж  гэрийн тооноор уур савсаж байгаа харагдана. Саахал­тын
айлынхан гэрийн гадаа машин ирснийг дурандаад тал талаас ирцгээх. Ойр хавийн айлууд
бүгд өвлийн­хөө идшийг хийж байгаа талаар ярих ажээ.

Үхрийнхээ махыг чанаж дуусчихаад залгуулаад адууны
мах тогоонд үйв. Ер нь малчдын өвлийн хоол адууны бүхэл чанасан мах.  Адууны умс, хитай, цагаан шавай гээд ямарч хүйтэнд
царцдаггүй сайхан хоол  байх. Чанасан махаа дав­санд дарсан хөмүүл, гоньдоор
хачирлаад л, зэрлэг сонгино  бүтнээр нь хийгээд л өвлийн хүйтэнд буусан суусан
хоно­сон өнжсөн бүгдэд цагаан түмпэнтэй мах түлхэнэ. Ийн өвлийн богинохон нэг өдрийг
идэш хийж өнгөрөөв. Гэхдээ хийх ажил дуусах болоогүй. Хөлдөөсөн айргаа зуухны хажууд
тавьж гэсгээж байгаад бага зэрэг халааж уучихаад  оройн ажилдаа орлоо.

Өвлийнхөө идэшнээс гадна хавар идэх үүц мах бэлтгэв.
Хөдөөний айл болгон л үүц мах бэлтгэдэг билээ. 
Урт шар хүн гэрт ирэхээр үүцний махаа задална гэж хүүхэд байхад томчууд  ярь­даг­сан. Үүцний махыг нар, салхи үзэхгүй сүүдэр
газар цасанд булаад орхичихдог. Тэгээд хавар задлаад идэ­хээр шинэ мах шиг огт урь
идээгүй байдаг. Үхэр, хонины махаар үүц бэлтгэнэ.

Мөн цагаан сарын хони­ны ууц, таван түрүү, адууны
гуяны махыг умсанд чихэх гээд идэшний үеэр мундахгүй их ажилтай. Үхрийн гуя, ямаа­ны
махтай борцлоод тааран  шуудайд хийгээд саравчин
дээрээ шидчихнэ. Зуныг өнгөрөөх борцыг өдий цагт ийн бэлдэнэ. Нар, урь амтагдсан,
намирсан зөөлөн шар борц хавар, зуны цагт иднэ. Мөн бог малынхаа гэд­сийг цустай
холиод гүзээний хуулганд боогоод  хярамцаг
хийгээд саравчин дээр хөлдөөгөөд  өвөл шөлтэй
хоолонд хийнэ.

Сүүлийн хэдэн хоногт мон­голч­ууд ингэж л өвлийн­хөө
идшийг бэлтгэлээ. Зулын 25 боло­хоос урьтаж улайгаа хийж дуусгахаар шамдсан нь тэр.
Харин Бурхан багшийн их дүйчин өдрөөр тогоо тосол­сон малынхаа бөөрний өөхөөр зул
барьдаг уламж­лал одоо ч гэсэн хэвээрээ байна лээ. Төхөөрсөн малын гэдэс дотор цавцайсан
цагаан өөхтэй.

Хөдөө гэрээ­сээ нийслэл хот руу хөдөлсөн юм. Замд
малын мах ачсан машины цуваа тасрахгүй. Түүхий эд худалдаж авдаг газруудад үхэр,
адууны шир, хонины нэхий, ямааны арьс хураалгаатай байна лээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР