Month: December 2013

Түрүүч нь ¹299, 302, 303 дугаарт

Өглөөгүүр Өлгийн төвөөр баахан алхлаа.
Цамбагарав хайрхны нэрээр нэрлэгдсэн супер маркет, хүнсний дэлгүүр, зочид буудал
байна. Бүгд нэг эзэнтэй. Эзэн нь мундаг ажилсаг, монгол залуу бий. Их хөдөлмөрч.
Өлгийн төвд эднийхээс гадна тува эзэнтэй үйлчилгээний газрууд ч хэд хэд байдаг гэж
хүмүүс ярина. Цам­багарав гэснээс уг хайрхан оршдог Алтанцөгц суманд өнтэй өвөл
болж байгаа гэнэ. Тэр сумынхан нутаг устайгаа хэтэрхий ширүүн дориун, өөриймсөг
бус харьцаж, олон зууны турш хөндөгдөөгүй ариун дагшин газруудын доорх баялгийг
нь авч, булаг шандыг нь олноор ширгээж байгаа тухай ярив. Гадныхантай нийлж Тэхтэд
тэсэлгээ хийж, ойр хавийн байгалийг сүйтгэж байгаад анхаарал хандуулж байгаа ганц
дарга байхгүй байгаа аж.

Нутаг усны нэр бүхэлдээ хасаг болжээ.
Хос Улиас гэдэг газрыг Кос Терк гэж нэрлэчихсэн бол Улаан харганыг Ризил Хараган,
Өлөнтийн хөтлийг Өлөөн Моенак гэх зэргээр нэрлэдэг болоод удаж байгаа аж. Энэ мэт
маш олон нэрийг хасаг болгочихож. Гэтэл миний унаж төр­сөн бууц, хүй минь цөглөсөн
Цагаан түнгийг Акшй гэж нэрлэчихсэнийг дуулаад дуу алдлаа. Юу гэнэ ээ гээд хэдэн
удаа асууснаа одоо санахгүй байна. Дуунд хүртэл мөнхөрсөн сайхан нутаг шүү дээ.
Хадлангийн асар их нөөцтэй, айлууд тарган тавтай намарждаг өгөөмөр баян хангайн
нэрийг өөрчилчихсөнд ит­гэсэнгүй. Арай ч дээ гэж хэлэхээс өөр үг тухайн үед амнаасаа
унагаж чадсангүй. Уг нь би Монгол нутагтаа унасан. Гэтэл одоо Акшй гэх газарт төрсөн
хүн болж таарч байна уу даа.

Зоогийн газруудынх нь цэсэнд урьд
нь сонсоогүй хоолны нэр байна. Казахстанд амьдарч байгаад ирсэн хасгууд тэнд хийж,
идэж сурсан хоолоо манай нийтийн хоолны салбарт оруулж ирсэн нь энэ. Казах маягаар
чанасан мах, жигнэсэн гурил, тугалган цаасанд болгосон төмс бүхий. Зоогийн газрын
тогооч нарын яриагаар саяхныг болтол монголчууд барагтай бол рестора­наар үйлчлүүлдэггүй
байж. Харин хүчний байгууллагуудын дарга нар монгол болсноос хойш монгол­чуудын
дотоод уур амьсгал илтэд сэргэж, хоёр, гурваараа орж ирж хоол унд идэх нь элбэгшсэн
аж.

Ресторанд орос, казах маягийн хоол
захиалаад суух зуураа зарим монголчуудтай ярилцлаа. Эндхийн хүн амын хэд нь хасаг
вэ. Боловс­ролын газарт нь ганц ч монгол хүн ажилладаггүй болохоор Баян-Өлгий аймаг
боловсролын түвшингээр дандаа 21 дүгээр байрт ордог гэсэн. Үнэн үү. Төрийн байгууллагуудын
шуурхай, хурал зөвлөгөөн гээд бүх ажил нь хасаг хэлээр явдаг гэсэн. Тийм үү гээд
асуухаар монголчууд маань хулбаганаад ширээнд наал­дахын наагуур бөхийгөөд “Цаана
чинь манай ажлын казах эмэгтэйн охин байна. Сүрхий хараад байна” гэнэ. Эргээд хартал
хоёр хүүхэн цоо ширтэж байв. Тэнд суусан хасгууд бүгд миний ярихыг түрүүнээс хойш
чагнаж байж. Бүгд халбага, сэрээгээ ширээн дээрээ тавиад, гараа урдаа аваад бидний
зүг рүү толгойгоо гэлжийлгэчихсэн байв. Ресторанд “Хар хархан харц” дуу намуухан
эшиглэнэ. Хоолоо идчихээд гара­хаар хаалга руу дөхлөө. Эргэж хар­вал өнөө хүмүүс
дагаж харна. Хаа­наас хэн ирчихээд юу яриад байна вэ гэсэн сэжиглэсэн харцаар ширтэж
байгаа нь хэнд ч илт. Яагаад энэ хүмүүс ийм их эмзэг догшин байна вэ. Шүүмжлэх,
шүүмжлүүлэх нь хаана ч байдаг зүйл. Тэгтэл энэ аймгийнхан өөрсдийнх нь тухай бичихээр
каза­хуу­дыг доромжиллоо гээд л орилол­доод унах юм. Юунаас тэгтлээ айгаад, юунд
тэгтлээ цочоод эмзэг­лээд байна вэ? Бас юуг тэгтлээ нуугаад байна вэ гэсэн бодол
төрж байгааг хэлмээр байна.

Гарахдаа зөөгч болон тогооч нарт
“Баярлалаа” хэмээн хэнд ч дуулдахаар талархал илэрхийлэв. Тэндээс гараад зах орлоо.
Махны захаар нь явлаа. Адууны давсалсан мах бол эндхийн брэнд. Адууны махыг давслаад
гэдсэнд нь чихээд хатаасан махыг монголчууд андах­гүй. Каз бүхлээрээ 25 мянган төгрөгийн
үнэ­тэй байна. Худалдагч авгай нар нэгнээсээ өрсч ирээд л “Минийхийг ав. Гоё амттай.
Нэлийсэн их өөхгүй. Хар даа. Гаднаас нь харагдаж бай­гаа биз дээ” гэнэ.

Бөөний худалдааны гудамж байна. Нэг
дэлгүүрт нь орлоо. Улаан­баатарт ч төдийлөн харагдаад бай­даггүй Оросын том том
чихрүүд байна. Өрмөнцөртэй, шоколадтай, цэлцгэнүүртэй, хан боргоцойтой гээд зүсэн
зүйлийн чихэр. Баян-Өлгийд Турк, Казахстанаас хүнсний бүтээг­дэхүүн их ирдэг гэнэ.
Турк шоколад, чихэр элбэг санж. Орсон айл бүхний тавагт өнгө өнгийн цаастай чихрүүд
алаглана.

Сар гаруйхны дараа цагаан сараа тэмдэглэнэ.
Эндхийн уриан­хайчууд “Дээр үеийнх шиг тэгж баяр­лахаа больсон. Хэдхэн айлуудаар
ороод л боллоо. Өмнө нь яасан сайхан байсан юм бэ. Ах дүүсийн­хээрээ гурван өдөр
яваад ч дуус­гадаггүй байлаа. Дуу хууртай, наа­дам наргиатай уйлбал уйлаад, дуул­бал
дуулаад сэтгэлээ онгойлгочихдог байж. Одоо хэнд ч юугаа ярих вэ. Ажил гэрийн хооронд
л явна. Өөр явах маршрут, ярих хүн байхгүй” гэцгээж өнгөрсөн амьдралаа хүүр­нэнэ.
Гэхдээ яах вэ байгаа хэдэн монголчууд маань чадлынхаа хэрээр шинэ оноо угтана. Ширээгээ
идээ шүүсээр дүүргэж, сав суулгаа цагаан идээгээр бялхааж, эрчүүл нь шинийн нэгний
өглөө балиндаа гарна. (Уриан­­хай эрчүүд шинийн нэгний өглөө нар мандахаас өмнө
ойрол­цоох шүтлэгтэй хайрхны овоон дээрээ сан тавьж, гал тахих ёслол үйлдэн, тэнгэр
хангайдаа мөргөдөг. Үүнийг балинд гарна хэмээдэг бо­лой.) 

Хотлоороо, гудамжаараа нийлж цагаан
сарын буузаа чимхэх гэж шөнө дунд хүргэдэг, халуун дулаан уур амьсгалтай тэр мөчөө
дурсан ярьцгааж “Тэгэхэд мөн ч гоё байж дээ, тийм үү” хэмээн шүүрс алдана.

Цагаан сар нь нэг иймэрхүү өнгө төрхтэй
даруухан болж өнгөрөх бол хасгуудын Наурызын баяр сүртэй гэж жигтэйхэн болно. Хотоос
Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд, хэвлэл мэдээллийнхэн ирээд “Казахын ард түмэн минь сайхан
баярлаарай” гээд өгсөн хоол ундаар нь цадтал дай­луулж, тоорцог малгайг нь өмсч,
бүргэдтэй нь зургаа авахуулж хөөр­цөглөөд ингээд л буцаад онгоцондоо гар далласаар
суугаад нисчихнэ. Гэтэл тэр олон хүний дунд гуниг­тайхан харцаар ширтэж, зүрхэндээ
горьдлого тээн зогсч байгаа монгол­чууд байгааг хэн ч анзаарахгүй. Үүнд л эндхийн
монголчууд голдоо ортол гомддогоо дахин дахин хэлнэ. Бид шоовдорлогдсон хүмүүс гэж
өөрс­дийгөө хатуу гэмээр нэрлэхээр хэтэр­хий гутранги бодолтой юм уу гэж бодогдохоор.

Товлосон цагтаа аймгийн захир­гаан
дээр очиж, Засаг дарга Х.Дар­мен руу утас цохилоо. Ирснээ дуул­гав. Туслах нь бололтой
залуу эел­дэгхнээр мэндчилнэ. Засаг даргын өрөөнд орлоо. Тэгтэл миний дараа­хан
охиноо дагуулсан тавь гаруй насны нэг эмэгтэй орж ирэв. Засаг даргатай төрөлх хэлээрээ
ярьцгаана. Юу гэж ярьж байгааг нь ерөнхийд нь гадарлаж байв. Казахстанд амьдарч
байгаад Монголд иржээ. Дагуулж яваа охин нь хорь гаруй насных. Ажилд оруулах санаатай.
Ажилд оруулахаар хөөцөлдөж байгаа бай­гууллагад нь 55 нас хүрсэн, тэтгэвэрт гарах
цаг нь болчихсон хүмүүс байна. Тэднийг гаргаад охиныг минь ажилд оруулж болох уу
гэнэ. Хариуд нь Засаг дарга тийм зүйл байж болохгүй. Хууль ч байхгүй. Хэрвээ тэр
хүмүүс хүсэлт гаргавал жар хүртлээ ажлаа хийх боломжтой. Танай охиныг анхааралдаа
авъя. Ажлын байр гарвал холбоо барья гэлээ.

Тэднийг гарсны дараа Х.Дар­мен
даргатай ярилцлаа.

-Аймгийн хэмжээнд өвөл­жилтийн
байдал ямархуу байна вэ?

-Тал газарт орсон цас арилсан. Уулаараа
цастай байгаа. Цаг агаа­рын урьдчилсан мэдээгээр өмнөх жилээс ахиу цас орох төлөвтэй.
Өнгөрсөн өвөл уулархаг нутгаар зутрах шинжтэй хавартайгаа зол­госон. Энэ жил ч тийм
байдал давтагдах магадлалтай байгаа ч өвөлжилтийн бэлтгэл бүрэн хангаг­даж, нөөц,
дотоод бололцоогоо ашиглан өвс тэжээлээ бэлтгээд байна.

-Баян-Өлгий аймагт үйлд­вэр­лэл
хөгжиж байгаа зүйл төдийлөн харагдсангүй. Талхны хэдэн цех л байхыг харлаа?

-Орлогоо нэмэгдүүлэх, ажилгүйд­лийг
багасгах олон ажил хийхээр төлөвлөөд байгаа. Танд л тэгж харагдаж байгаа болохоос
биш манайд жижиг дунд үйлдвэрүүд хөгжиж байгаа. Ялангуяа барилгын материалын үйлдвэрүүд
ашиглалтад орсон. Сэндвичэн хавтан, цонх, тоосгоны үйлдвэрүүд үйл ажил­лагаагаа
явуулж байна. Тоосгоны найман үйлдвэр аймгийн төвийнхөө хэмжээний хэрэгцээг бүрэн
хангаж ажиллаж байна. Уул уурхайн салбарт ч ахиц гарч ирэх онд хэд хэдэн томоохон
ажлууд эхлүүлэхээр бо­лоод байгаа.

-Аймгийн хэмжээнд ажилгүйд­лийн
тоо их байгаа гэсэн үү?

-8000 гаруй хүн ажилгүй. Түүнээс ажил
идэвхтэй хайж байгаа 2000 гаруй хүн бий. Энэ жил тэдний 900 орчим нь түр болон бүр
ажлын байртай болоод байна.

-Баян-Өлгий аймаг улсаас маш их
татаас, халамж авдаг гэдэг. Иргэд нь халамжид орох сонир­холтой байдаг гэсэн. Үнэн
үү?

-Халамж амьдралын эх үүсвэр нь болсон
гэж үзэх нь харьцангуй ойлголт. Сургууль соёл төгсөөд ирж байгаа хүүхдүүд нутагтаа
төвлөрөх бодолтой байдгийн зэрэгцээ ийш тийш, өөр аймагт ажиллах нөхцөл нь бага.
Сургуулиа төгсөөд аль болох л нутагтаа ирж ажиллах эрмэлзэлтэй байдаг. Үүнээс болж
ажилгүйчүүдийн тоог ихэсгэж харагдуулаад байгаа юм. Жишээ нь, өнөө жил давхардсан
тоогоор багш мэргэжилтэй 700-гаад, хууль, эрхзүйч мэргэжилтэй 350, нябо, эдийн засагч
мэргэжилтэй 350 хүүхэд ажилгүй гэж бүртгэгдээд байна. Сургуулиа төгсөнгүүтээ бусад
аймагт ажиллахгүй, нутагтаа ирж ажиллах хүсэлтэй байдгаас ажил­гүйдлийн тоо нэмэгддэг.

-Нутагтаа буцаж ирээд байгаа хүүхдүүдийн
ихэнх нь казах. Уг нь тэд Монгол Улсын иргэн учир хаана ч, аль ч аймагт очиж ажил­лаж
болно. Тэднийг тухайн газ­руудад орон сууцтай болгож, нийг­мийн асуудлыг шийдээд
өгвөл ажиллах нь тодорхой болов уу. Иймэрхүү байдлаар энэ асуудлыг шийдэх боломж
бий юу?

-Казах хүүхэд болохоороо бусад газарт
очихгүй байгаа юм биш. Бусад аймагт, орон нутагт иймэрхүү ажил­гүйдэл байгаа. Казах
хүүхэд газар мэдэхгүй байгаа даа ч биш. Хуучин илгээлтийн эзнээр үйлдвэрүүдэд ажиллуулж,
орон нутагт суурьшуулж асуудлыг шийддэг байсан. Гэтэл зах зээл болоод энэ ажил зогссон
боло­хоор хүүхдүүд ингээд нутагтаа төв­лөрөөд байгаа юм.

Оюу толгойд ч юм уу, БНСУ-д ажиллах
хүчээр гаргах асуудлыг ярьж байгаа ч цөөн тооны хүн л ажилтай болж байна. Үүнийг
шийдэх нэг арга нь орон нутаг, бүсийн хэмжээнд ажиллах уул уурхайд Баян-Өлгий аймгийн
иргэдийг түлхүү ажил­луулахыг дэмжих хэрэгтэй.

-Казах залуучуудын боловс­ролын
асуудал их хөндөгддөг. Нийгэмтэйгээ хөл зэрэгцэхэд боловсролтой байх нь чухал шүү
дээ?

-Баян-Өлгий аймгийн боловс­ролын салбар
сул, боловсон хүчний асуудал дутмаг талаар яригдаж байгаа. Боловсролын салбарын
ажлыг дүгнэхээ элсэлтийн шалгал­таар дүгнэх нь өрөөсгөл асуудал. Боловсролын салбарын
ажлаа чам­лаж байгаа ч сайжруулах тал дээр ажил зохион байгуулж байгаа.

Казах хүүхдүүд өөрсдийнхөө үндэсний
хэлээ ч хүртэл төгс сурч чадахгүй байна. Хуучин бол долоо, наймдугаар анги хүртлээ
казах хэлээ үзчихээд дараа нь монгол, орос хэл үздэг байсан. Эхлээд эх хэл дээрээ
суурь боловсрол аваагүйгээс холи­мог асуудалд орсон. Хүүхдүүдэд хоёр, гуравдугаар
ангиас нь монгол хэл заачихаж байгаа юм. Эх хэл дээрээ суурь боловсрол аваагүй хүүхэд
хичнээн юм заагаад сурахгүй гэв. Энэ үеэр Засаг даргын өрөөнд Казахын үндэсний өмсгөлөө
өмссөн өвөө ороод ирлээ. Үүдэнд нь суусан хөгшчүүлийн нэг бололтой. Гэтэл араас
нь туслах залуу сандраад өвгөнд учирлаад түр гараад хүлээж байхыг хүслээ. Өвгөнийг
тохойноос нь түшээд өрөөнөөс түрж гаргав.

Засаг дарга яриагаа цааш үргэлж­лүүлнэ.

-Аймгийн хэмжээнд монгол, казах хэлний
аль аль нь дутмаг заагддаг. Эх хэлээ эзэмшээгүй байж дараагийн хэл сурна гэдэг бүтэшгүй.

-Монгол Улсын албан ёсны хэл нь
монгол хэл. Энэ хэлээр төрийн ажил болоод бичгийн хөтлөлт нь явдаг. Гэтэл Баян-Өлгий
аймгийн бүхий л шатны байгууллага нь казахаар ажлаар явуулах юм?

-Төрийн ажлыг явуулахдаа монголоор
ярьж болно оо. Гэхдээ ажлын байран дээр казах хүн байвал казахаар ярьж ойлголцдог.
Төрийн албанд казах монгол хэлний ялгаа байхгүй. Харин бид монгол хэл дээрх зарим
төрийн албыг казах хэл дээр болгож, казахаар цэвэрхэн яриарай гэж гэдэг шаардлага
тавьж байгаа. Харин төрийн албан бичиг монгол хэлээр явж байгаа.

-Статистик мэдээгээр Баян-Өлгий
аймгийн хүн амын хэдэн хувь нь монгол, хэдэн хувь казах вэ?

-7.8 хувь монгол хүмүүс. 92.2 казах
хүмүүс байдаг юм. Ийм харьцаатай байгаа үед бид заавал “Чи төрийн албандаа ч гэсэн
монгол хэлээр ярь”, “Хоорондоо монголоор ярь” гэх нь өрөөсгөл асуудал. Тэгж болохгүй.
Харин төрийн албаны хүмүүстээ монгол хэлээр ярихыг шаарддаг. Бүх үйл ажиллагаа монгол
хэлээр явагддаг гэлээ.

Ингээд Засаг даргын өрөөнөөс гарлаа.
Онгоц өдөр нисэх учир чемодан саваа бэлдлээ. Өдрийн 15 цагийн үед онгоцондоо суув.

Хорин жилийн дараа төрсөн нутагтаа
ирээд буцаж байгаа минь энэ. Хэдхэн хоногийн өмнө онгоцноос буухад төрж байсан сэтгэгдлээс
тэс өөр зүйл сэтгэлийг минь эзэмдэн эмзэглүүлж, цээжний далдын нэг мухарт юунд ч
юм зовних мэдрэмж төрж байлаа. Онгоц газраас хөөрөх үед Өлгий хот, эргэн тойрны
уулс, нуруу, гол, нууруудын зургийг аппаратандаа буулгаж,

Алсын газрын зэрэглээ нь хө

Адуу шиг мал шиг торолзоно

Алиа хонгор хүүгээ

Айсуй байхад нь баярлалаа хэмээн өөртөө дуулсаар Өлгий хотын зүгээс нүдээ салгасан
билээ. 

Д.ГАНСАРУУЛ

МУИС-ийн захирал А.Галт­баяр­тай ярилцлаа.

-МУИС өөрчлөлтөө бүтцээс эхлэх гэж байна. Дөрвөн багш тутмын нэг нь дарга
гэсэн тоо их содон сонсогдсон. Гэтэл нэг багштай тэнхим хүртэл ажилла­даг гэж
дууллаа. Аль сургуульд нь байна вэ?

–Хууль зүйн сургуульд нэг хүнтэй тэнхим байдаг. Хоёр хүнтэй тэнхим ч нэг
хоёр бий. Мэдээж энэ бол ховор  жишээ. Хорин хүнтэй тэнхим ч байгаа.

-Ер нь нэг тэнхим дунджаар хэдэн багштай байна?

-Дунджилбал зургаа, долоо хавьцаа гэсэн тоо гарч байгаа. Ноднин бид хөтөлбөрийн
хэрэг­жилт, зах зээл, бүтцийн гээд нэлээд олон чиглэлээр судалгаа хийлгэсэн юм.
Судалгаанаас харахад тэнхи­мүүд ерөнхийдөө их жижгэрсэн нь анзаарагдсан.
Тэнхимийн багш нар нэг юмуу хоёр хөтөлбөр хариуц­­­­­даг. Социологийн тэнхим
гэхэд социологийн хөтөлбөрийг, хэрэг­лээ­ний математикийн тэнхим гэхэд
хэрэглээний математикийн­хаа  хөтөлбөрөө хариуцна. Жижиг­хэн тэнхим нэг
хөтөлбөр хариу­цаад явахаар ерөнхийдөө хөтөл­бөр нь улам нарийссан ч хичээл
заадаг багшийн тоо цөөрөөд ирж байгаа юм. Тэр хэрээр оюутанд өгөх мэд­лэг нь
илүү нарийн болдог. Энэ утгаараа төгссөн оюутан нь зах зээл дээр гарахаа­раа
хөрвөх чад­вар гэх мэт талаа­раа учир дутаг­далтай болоод ирдэг. Оюутны
сонголтыг өргөн болгох гээд байгаа гол шалтгаан нь энэ. Бүтэц томрох тусам
сонголт өргөн болно гэсэн үг. Сонголтоо ухамсартайгаар хий­гээд ирэхээр
мэргэжлээ ч гэсэн ухамсартайгаар сонгодог болно. Тэр хэрээр оюутны  хариуц­лага
өндөрсөнө. Нөгөө талаар бүтцийн өөрчлөлтийг ний­гэмд хэрэгтэй чиг рүү нь шил­жүүлнэ.

-Их сургууль төгссөн ажил­гүй­чүүд гэсэн том хэсэг нийгэмд үүсчихсэн.
Нийгэмд хэрэгтэй чиг рүү нь шилжүүлнэ гэхээр зах зээлийн хүсч байгаа мэргэжилт­нүү­дийг
бэлдэхэд анхаарна гэсэн үг үү?

-Тэгж ойлгож болно. Хүүхдээ яаж ийгээд дээд сургуульд оруулна гэсэн эцэг, эхийн
бодол өнөөдрийг хүртэл өөрчлөгдөөгүй. Ерөнхий боловсролын  сургууль
төгссөн хүүхдүүдийн 90 гаруй хувь нь дээд сургуульд орж байна. Мөнгөө төлөөд
сурсан энэ том масс зах зээл дээр гараад ажлын байрны шаардлага хангаж байна уу
гэдэг асуудал бий. Үнэхээр хэрэгтэй хүмүүс төгсч байна уу гэдгийг бодох цаг
ирсэн. Өөрчлөлт хийхээр бол­сон өөр нэг гол шалтгаан нь энэ л дээ. МУИС яаж
өөрчлөгдөх вэ гэж олон хүн сонирхож байгаа. Мэдээж өөрөө амьдрах чадамжтай байх
ёстой. Гаргаж байгаа бүтээгдэхүүн нь зах зээл дээр амжилттай явж байж бид
амжилттай ажиллана. Энэ дагуу л өөрчлөлт яригдаж байна.

-Яг одоогоор оюутнуудад хичээ­­­лээ сонгох боломж хэр байна?

-Тодорхой ажлууд хийж бай­гаа. Жишээ нь хоёрдугаар курс хүртлээ ерөнхий юм үзэж
байгаад гуравдугаар курсээс нь сонгодог болгоё гэж ярьж байна. Энэ хав­раас
ажил болно. Эдийн засгийн, Хуулийн зэрэг зарим сургууль  бүр хоёр, гурван
жилийн өмнөөс тур­шаад эхэлчихсэн. Сонголтыг өргөн болголоо ч хөтөлбөр нь
тодорхой хичээлээр тавигдсан  үед нөгөө л тэнхим нь хичээлүүдээ зааж бай­гаа.
Тэгэхээр сонголтыг өргөн болгохын тулд дахиад өөрч­лөлт хийх хэрэгтэй.
Хичээлүүдийг сонго­хоос гадна мэргэжлийн төв­шинд ч гэсэн сонголтыг өргөсгөх
шаард­лага бий. Тэнхимүүд нэгдэж бай­гаад хөтөлбөрүүд боловсруу­лах зэргээр
ажиллах хэрэгцээ байгаа. 

-МУИС-ийн багш нарын эсэр­гүүц­лийн ард мөнгө бий гэсэн хардлага нийгэмд
байна. Эсэр­гүү­цээд байгаагийн гол шалтгаан нь таныхаар юу вэ?

-Миний хувьд эсэргүүцлийг мөнгө төгрөгтэй холбож бодохгүй байна. Бусад
байгууллагад ажил­лаг­­садтай харьцуулахад  багш нар мөнгөний төлөө явдаг
хүмүүс биш. Мөнгөний гэхээс илүү мэргэжилдээ үнэнч улс юм болов уу гэж харж
байна. Нөхцөл байдал өөрчлөгдө­хөд миний босгосон зүйл алга болчих вий гэсэн
санаа зоволт ажиглагдаж байна.  Босгосон ажил нь судалгааны шатандаа явж
байгаа ч юм уу тиймэрхүү шалтгаан байгаа болов уу. Манайд сургалт, судалгаа
гэж  тусдаа хоёр  юм бий. Бид бүтцийн өөрчлөлтийг одоо­хон­доо зөвхөн
сургалтын төвшинд хийнэ. Бүтцийн өөрчлөлтөө хийс­ний дараа сайн судалгаа хийдэг
багш нараа дэм­жих бодлого явуулна.

-Яахав ийм шалтгаан бий байх. Гэхдээ МУИС-д ардчилал алга гэж яриад байгаа
багш нарыг хараад байхад үүнээс ч өөр шалтгаан байх шиг…?

-Манайд бусад сургуулийг бод­вол Эрдмийн зөвлөл нь их хүчтэй. Удирдах зөвлөлөөс
илүүгээр эрдэм­­­­тэн багш нарын энэ нэгдэл илүү хүчтэй байдаг. Дүрэм журам нь
ч тийм. Бид хүчтэй гэдэгтээ дасчихсан байна л даа.  Удирдах зөвлөлөөсөө
хүчтэй гэсэн ойлголт тогтчихсон. Эрх мэдлийн хүрээнд тодорхой хэмжээ­ний ажил
хийх, тэр дундаа бүтцийн ажлууд хийгээд  эхлэхээр эсэргүү­цэл гарч ирж бай­на
л даа. Бүтцийг тодорхой хэм­жээнд дээрээс хийх­гүй бол болох­гүй. Мэдээж
оролцоог  хангана. Товчхон хэлэхэд эрх мэдлийн зөр­чил гарсан. Ард­чил­лын
тухай яриад байгаа нь ийм учиртай. Багш нартайгаа ярилцаж байна. Яриа хэлээ
үргэлжилж байна. Асуудал конструктив бай­дал гэхээс илүү зарим тохиолдолд улс
төрийн шинж ороод ирэх нь ч байна. Тэрийг нь аль болох бага байлга­хыг хичээж
байгаа. Харил­цан ойлголцох гээд үзээд байна. Түү­нээс биш бидний зорилго нэг.
Бүгд л МУИС сайн байх, хөгжих ёстой гэсэн нэг зорилготой байгаа.

-Эрдмийн зөвлөл өнөөдөр (өчигдөр) хуралдсан гэсэн. Нааш­­­тай шийдэлд хүрч
чадсан уу?

–Удирдах зөвлөлөөс гаргасан бүтцийн өөрчлөлтийг ер нь бол дэмжсэн.
Эрдмийн зөвлөлийнхөн бүтцийн өөрчлөлттэй холбоотой саналуудаа хэлсэн байгаа.
Байга­лийн ухааны сургууль, Хүмүүнлэ­гийн сургууль, Нийгмийн ухааны сургуу­лийг
тусад нь сургууль бол­гох, Урлаг, шинжлэх ухааны сургуу­лийг Байгаль нийгэм,
хүмүүнлэгийн сургууль гэж нэрлэх гэсэн саналууд гаргасан л даа. Бас сэтгүүл зүй
хэвлэл мэдээлийн тэнхим гэсэн нэрийг сэтгүүл зүй, олон нийттэй харилцах тэнхим
болгож өөрчлөх, Худал­дааны сургуулийг Бизнесийн сургуулиас тусдаа харьяа
сургууль болгох зэрэг саналууд гарсан.

-Бүтцийн өөрчлөлт хийсний дараа ямар шинэчлэлүүд яваг­дах вэ?

-Бүтцийн өөрчлөлт бол МУИС-ийн өөрчлөлтийн зөвхөн нэг хэсэг. Дараа нь хөтөл­бөр
маань стандар­тад ний­цэж байна уу, чанартай байна уу, шалгалтаа яаж авч бай­на
гэх мэт агуулга, технологийн асуудал руу­ орох гэж байна.  IT-г яаж
хэрэглэх вэ гэх мэтээр илүү нарийсна. Дараагийн нэг асуудал бол орчноо
сайжруулах. Суралцах орчны хувьд жишээ ярихад мэдээл­лийн техноло­гийн шинэ
зүйлийг ашиглаж хичээ­лээ чөлөөтэй хийх интернэт сургал­тын төв гэж бай­гуул­на.
Дот­роо номын сантай төв байх юм. Өөрч­лөлт хийх өөр нэг чухал хэсэг бол
судалгаа. Баклав­рын 16 мянган оюутны сонголтыг нарийн болгож хичээлийнхээ
агуул­­га хөтөлбөрт анхаараад ява­хаар сургалтын  чанарыг хангадаг
судалгаа хийдэг багш нартаа анхаар­­на. Судалгаа хийх багш нараа бакалаврын
сургалтаас чөлөөлж судалгаа руу нь оруулна. Улсаас шинжлэх ухаан­­даа 
өөрч­лөлт хийнэ гэж ярьж эхэлсэн. Энэ бодлогыг найдвар тавьж хүлээж байгаа. Бидний
өнөө­дөр хийж байгаа ажил бол ерөөсөө л зах зээлийн зарчим руу нь  оруу­лах.
Сонгуулна, шигшинэ, тэгж байж тэндээс чанар гарна. Шинж­лэх ухаан дээр ч
ялгаагүй. Хэн ажлаа сайн хийнэ тэр нь үнэлэгдэж төсөл мөнгөө аваад явдаг жишиг­тэй.
Сул цалин авч тайлан бичээд сууна гэдэг асуудал байж таарахгүй гээд бай­гаа юм.
Тийм учраас дараа­­­гийн өөрчлөлтийг хийхдээ судалгаанд илүү анхаарна.

-Манайхан онолоор   нүдээд байдаг, гэтэл  гадны сургуулийн
багш нар судалгааг голлодог. Энэ чиг рүү ойртуулах юм хийж байна гэж ойлголоо?

-Яг тийм. Лекц семинар гэсэн форматыг яаж өөрчлөх вэ гэж ярьж байна.

-Яг яаж өөрчилнө гэж?

-Манайх онолын  математик, онолын физик зэрэг  онолын ангиудтай. Онол
нь онолоороо цаашаа явна. Инженер, хэрэглээ тал руугаа мэргэжлийг илүү хөгжүү­лэхийн
тулд онолоосоо салгасан нь дээр гэсэн бодлого барихаар ярьж байна. Хэрэглээний
шинжлэх ухаан, инженерийн сур­гууль гээд дөрвөн тэнхимтэй шинэ сургууль
байгуулна. Энэ сургуульд гэхэд мэдээллийн технологийн хоёр тэнхим байна. 
Гурав дахь тэнхим нь хэрэглээний математи­кийнх. Дөрөв дэх тэнхим  нь бай­галь
орчинтой холбоотой. Эдгээр сал­барыг тусад нь гаргаж хөгжүүлэх бодлого барина.

-Багш нар судалгаан дээр зах зээлээ мэдэрч ажиллаж чадвал санхүүгийн хувьд ч
дажгүй бол­чих юм байна, тийм үү?

– Тийм боломж бүрдүүлэх нь өөрчлөлтийн нэг зорилго л доо. Сургалтандаа анхааръя
гэсэн багш нарт лекцийн цагийг нь түлхүү тавьж, судалгаа хийх боломжтой, 
чадвартайд нь судалгаагаа хий­гээд явах нөхцөлийг бүрдүүлэх гээд л ажиллаж
байна. 

-Хөгжингүй орнуудын их сур­гуу­лиуд дэргэдээ судалгааны  институт
ажиллуулдаг. Тэр чиг рүү явах нь ээ?

-Бүтцээ томсгочихвол тэнхи­мүүд хамтарч ажиллах боломж нэмэгдэнэ. Хатуу бүтцийг
аль болох хийхгүй. Аль болох виртуал бүтэц­тэй­гээр ажиллана. Хүмүүс хамтарч
ажиллаад дэмжлэг тэтгэлэг авч, тэрүүгээрээ орон зайгаа үүсгээд ажиллах
боломжийг өгсөн бүтцээр ажиллана.

-Та сая Хэрэглээний шинж­лэх ухаан, инженерийн сургууль байгуулна гэж
ярилаа. Тэгвэл нөгөө гурван сургууль нь ямар нэртэй байх вэ?

-Гурав биш дөрвөн сургууль л даа. Удирдах зөвлөлөөс нийтдээ таван сургууль
болгоё гэсэн санал гаргаад байгаа. Урлаг, шинжлэх ухааны сургууль, Хуулийн сур­гууль,
Бизнесийн сургууль, Олон улсын харилцаа нийтийн удирд­лагын сургууль гэж байх
юм. Урлаг, шинжлэх ухааны сургуулийг дотор нь бай­галь, нийгэм, хүмүүнлэгийн
гэсэн салбаруудтайгаар төсөөлж байна. Тусдаа гурван сургууль байна гэсэн үг.

-Таван  сургууль болгохоор дунджаар нэг тэнхимд хэдэн багш байх вэ?

-Нэг тэнхимд дунджаар 30 орчим багш байх болов уу. Зарим  том тэнхимүүдэд
нь үүнээс ч олон багш нар байна.

-МУИС-д болоод байгаа бужигнаанаас болж зарим багш нар хичээлээ нэр төдий
зааж байна гэсэн яриа бий…?

-Хичээлүүд ордгоороо орох ёстой. Үүн дээр хатуу анхаарал тавихыг сургалтын
албадуудад хэлж байгаа. Бүтцээс болж хи­чээлд ямар нэг өөрчлөлт гарахгүй. 

-Багш нар өнгөрсөн баасан гаригт танд шаардлага хүргүүл­сэн. Хариу өгсөн үү,
ойлголцох шинж байна уу?

-Бичгийнх нь хариуг өгсөн. Шинэчлэлийн хорооныхонтой хоёр, гурван удаа уулзаж
ярилцсан. Цаашдаа ч ярилцана.

-Зарим багш шаардлагатай бол ажил хаяна гэж байсан. Тийм байдал үүсвэл 
МУИС өөрчлөл­төө­сөө буцчих юм биш байгаа?

-Шинэчлэл хийнэ гэдэг дээрээ хатуу зогсч байгаа. Зарим багш нар шинэчлэлийг
зогсоох гэдэг утгаа­раа биш ардчилал гэх мэт тодор­хой асуудлууд дээр ярьж
байна. Тэр асуудлуудыг нь хангаж өгч болно. Ойлголцолд хүрчих байх аа.

-Зарим аав, ээж манай хүүхэд ийм сургуульд орчихоод өөр сургуулийн нэрээр
төгсөх гээд байна гэх мэтээр ярилцлага өгөөд байгаа. Эцэг эхчүүдийн зүгээс танд
хандсан уу?

-Яг биеэр хандаж уулзсан юм байхгүй. Нэг хоёр бичиг ирсэн. Эдийн засгийн
сургуульд орчихоод өөр сургуулийн нэрээр төгсөх нь  гэсэн юм ярьж байгаа.
Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд хүүхдийнх нь  үзэх хичээл  яг хэвээрээ.
Хамгийн гол юм  нь тэр оюутан МУИС-д орсон. Бид хүссэн мэдлэгийг нь өгнө.
Анхаа­рах нэг л зүйл бий. Тэр нь МУИС өөрөө сайн байх ёстой. Мэргэж­лийн
хөтөлбөр нь оюутны сонир­хож байгаа мэргэжлийнх нь  хөтөл­бөр байх ёстой.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын төрийн шаг­налт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу
найрагч Долгорын Нямаатай ярилцлаа.

-Таны “Багын минь дуу Баян­хайрхан ууланд бий” гэсэн шүлэг
байдаг. Баянхайрхан бол яалт ч үгүй таны төрж өссөн ус нутаг шиг билээ. Эндээс
л яриагаа эхэлнэ дээ?

-Манай нутагт Дэл Хөнжилийн уул гэж бий. Хоорондоо зайтай,
дун­дуураа гол, хөндийтэй. Хойд талдаа Дэлийн уул, өмнө талдаа Хөнжилийн уул.
Тэгээд Өмнөговь аймгийн нутаг болчихож байгаа юм, үндсэндээ. Хөнжилийн уулын
баруун хойд үзүүр дээр Баянхайрхан гэж цайвар шар­гал уул бий. Манай тийшээ
голцуу хар хадтай уулс байдаг. Жинхэнэ нэр нь Хонгор хайрхан. Дан хадан уул.
Агуй хонгил ихтэй, араатан жигүүртэн олонтой. Тэнд Алаг зандангийн агуй гэж
бий. Мөлхөж орсон хүн босоод цаашаа яваад өгөхөөр зайтай юм гэсэн. Сайн эрс
орогнож байсан домогтой. Манайх Баянхайрханыг тойрон нутагладаг байв. Хойд талд
нь байдаг Ухнын шанданд олон удаа зуссан. Гэрийн онгорхой үүдээр хайрханы зүг
харсан хүмүүс “аргаль явж байна” гэхэд би тэмээн зэлнийхээ аргал руу хараад
байсан инээдэмтэй явдал ч байдаг. Зуны тэргүүн сар гарч байх үед манайх
Баянхайрханы баруун бэлд буугаад байв. Сарны саруулд хянган сэрвээ нь гүдэнтээд
сайхан харагддаг уул сан, Баян­хайрхан минь. Тийм нэг шөнө бидний нойр
хүрсэнгүй ээ. 

-Хайрхантайгаа холбоотой дур­самж хэлэх гээд байна аа даа,
та?

-Тэгэх гээд байгаа ухаантай. Баянхайрханы хэц орой дээр тэмээ
буйлаад унахгүй юу. Хэзээ ч тийм явдал болж байгаагүй юм. Манайхан гайхаад
байлаа. Хайрхан дээр тэмээ гарсан бол нисэхээс өөрөөр буух арга байхгүй. Гэхдээ
үлгэрт гарахдаа ч жигүүр ургуулж яваагүй тийм амьтан чинь нисээд юу болох вэ.
Манай нутаг тэмээний эх орон. Хадан дээрээс нисч үхсэн тэмээний тухай яриа бол
байдаг л юм. Сар саруулхан шөнө хайрханы орой дээр уулгидсан тэмээ буйлан
буйлсаар сүүлдээ тэшээд эхэллээ. Тэшихэд нь хөндий хонгил ихтэй хадан уул дүн
дан хийгээд байшингийн дээвэр дэлдэх мэт чимээ гарч билээ. Маргааш өглөө нь манай­хан
явж өнөө тэмээг чинь ногтлоод хөтөлж тууж, элдэв хоёроор ноцол­дон шарх
шалбархайтай чирч гул­дарч буулгасан гэдэг. Москвад оюу­тан байхад ч юм уу, ер
хаа явсан газраа би Баянхайрханаа санаж, бараа дүрийг нь сэтгэлдээ ургуулж
явдаг сан. Аргагүй миний нутгийн онгод оргил нь болсон газар юм даа. “Багын
минь дуу Баянхайрхан ууланд бий” гэж аль тэртээ жараад онд бичсэн минь ийм
учиртай. Нам гүмхэн талын дунд галав эртний цахир хайрст аварга биет амьтан
хөлөө жийж толгой юугаа дээр нь тавиад сунан хэвтэж байгаагаар төсөөлөөд үзье.
Баянхайрхан тийм л уул.

-“Тэнгэрийн хаяа” номонд тань луутай холбоотой хэсэг байдаг.
Ээж тань үнэхээр луутай таарсан болов уу? 

-Тэр бол миний сэгсэнд явсан үе юм билээ. Сэгс гэхээр Алтай,
Хангайд ойлгодоггүй. Тэмээнд тэгнэж явдаг дөрвөлжин том араг гээд саначихад
болно л доо. Нүүдлээр хүүхдээ суулгаж явдаг өөжингийн нэр юм. Дөчөөд оны эхээр
юм байна. Манайх хоёр гэрээр хангай өөд нүүж явжээ. Манай нутгийнхан хойшоо
зүглэвэл хангай гэж ярьдаг. Үнэндээ бол тэр нь хээр тал газар. Эмэг эхийн минь
төрсөн дүү хүүхэн Цаг, түүний нөхөр “мараа” Дамба гэж хэлгүй хүн байсан.
Тэднийхтэй айл нүүсэн юм билээ. Зуур замд нь Шанд сүүжийн ус тааралджээ. Тэнд
тэмээгээ услах тухай ярилцаад Дамба агсан нүүд­лийн тэмээний ачаанаас ховоо
шувт татаж аваад үсэрсэн гэдэг юм. Хэзээний түргэн шалмаг хүн байсан санагддаг.
Ховоогоо усанд хаяснаа буцааж чулуудчихаад нүд нь орой дээрээ гарсан хачин
амьтан хэлээ гаргасаар давхиж ирсэн гэнэ. Ээж “Худагт мал амьтан унаж үхсэнээс
зайлаагүй, одоо яадаг билээ” гэж боджээ. Гэтэл Дамба дохиогоор ховоогоо усанд
хаятал нүүр өөд гал цацарсан гээд дахин дахин хэлээд байх юм гэнэ. Түүний
хэлснийг ээж үнэмшиж ядаад худаг руу очиж өнгийтөл юу харагдсан гэж санана.
Толгой дээрээ угалзарсан их эвэр шиг дарайсан сэрийсэн юмтай, аяга шиг том
нүдтэй ногоон эрээн амьтан худгийн ёроолоос цэрлийтэл ширтэж байв гэнэ. Тэр
ногоон амьтныг удаан харж чадалгүй “Ээ ачит минь” гээд буцаад үсэрчээ. Ээж энэ
түүхийг байн байн ярьдаг байлаа. “Луу байдаг юм билээ. Худаг усанд ичдэг.
Түүнийг амьд биеэр нь үзсэн” гээд ярина. Ээжийнхээ тэр ярианд би итгэдэг
шүү. 

-Тэр жил та Дорноговийн Хатан­булаг сумын нутагт байх
Эргэлийн зоонд  ихэд сүслэн мөргөж билээ.
Мичин жилийн зуднаар танайх Эргэлийн зоонд нүүдэллэн ирж өвөлжсөн гэдэг билүү?

-Мичин жил манайх Галбын говь руу нүүсэн. Галбын говь гэдэг
нь “Арван өртөөний газраас аялан дуулж сууна даа” гэдэг шиг тоймгүй хол газар.
Тийм хол газрыг туулна гэдэг яаж амар байх вэ. Дөчөөд оны үеийн нам төрийн
удирдагч Ч.Сүрэн­жав, С.Янжмаа гуай нар Дорноговь, Өм­нөговийн олон сумдаар явж
нутаг үзээд Дундговийн Өлзийт, Буянт-Овоо, Гурвансайхан сумдын хэдэн зуун
өрхийг Галбын говийн чиглэлд нүүлгэжээ. Мичин жил буюу дөчин дөрвөн оны өвөл
манайх Өлгийн хийдийн хаяанаас нүүж Эргэлийн зооны ард Хар тээг гэж нэрлэдэг цасны
бууцанд өвөлжжээ. Даашаар, Гэндэн, Чойсүрэнгийнх, манайх гээд нэг нутгийн
дөрвөн өрх айл. Даашаар гуай тахар хүн. Бас залуудаа тахар явсан Шийрав, Бунжаа
гээд гурван өвгөн нэг гэрт байх тул тэднийхийг “тахарынхан” гэдэг байсан юм
билээ. Тахар гэдэг нь элч зарлагын нэр юм. Эргэлийн зоонд өвөлжих тэр жил зээр
гөрөөс тоймгүй элбэг. Хэдэн өрхийн харчуул дандаа ан ав хийдэг байв. Дайны жил
болохоор ангийн гэрээтэй. Зээрийн махыг суманд тушаана. Сунгаж хөлдөөсөн зээр
нэг тэмээнд арван хоёр орчмыг ачаад жинчид Улаан­баатар цаашилбал Алтанбулагт
хүргэдэг байжээ. Нэг орой манай хотныхонд түгшүүртэй үйл явдал болов.

-Юу болох нь тэр вэ?

-Арван тавт Гэндэн гуайн хүү Аманж цахиур буугаар ан хийдэг
байж. Тэгтэл анд авч явдаг том хүрэн тэмээ нь цусаа асгаруулсаар сажилж ирэхийг
бид харлаа. Би хэдий бага байсан ч гэлээ ангийн тэмээ цусаа садруулсаар хүмүүс
рүү бүлтэгнэн харж зогсох тэр агшныг сүрхий тод санадаг юм. Аманж гөрөөсөнд
дөхөж очоод тэмээнийхээ омруун доогуур буу онилтол цаадах нь өвс хазах гээд
тонгос хийхтэй яг таарчихаж л дээ. Эргэлийн зоонд ингэж нэг жилийг өнгөрөөсөн
байдаг. Галбын говийн нүүдлээс миний сэтгэлд хамгийн тод үлдсэн юм гэвэл газар
усны нэр. Сүм суварга, Гурван хасар, Ухаа заг, Эргэлийн зоо, Онгон саглагар
гээд явна даа. Багадаа би холын хүний амнаас нутаг усны нэрийг сонсох гэж чих
тавьдаг байсан. “Хэт нутаг хаана вэ” гэж асуухад, Зах гурван зээмэг, Заг
сүүжийн говь, Модон тоонотын гол, Хаяа гурван бөхтэй, Цахиур таван толгой,
Хярын гурван алтгана, Ингэн сэвстэй 
гэхчлэн ямар нэгэн шүлэг дууны нэр хэлээд байх шиг санагддаг сан. Тэр нь
балчирхан надад уянгын нэгэн сэрэл мэдрэмж шивнээд бай­сан ч юм билүү. Хэрэв
сэтгэлд минь ямар нэгэн хөг эгшиг бүрэлдсэн бол тэр нь миний боддогоор Галбын
говийн нүүдэлтэй холбоотой. Тэр сар өдрүүдэд миний харж явсан юм гэвэл айлын
нүүдэл, зээрийн сүрэг, элсэн манхан, их заг, олон тэмээ, холын уулс, тэнгэрийн
хаяа. Манай говьд тэнгэрийн хаяа нүүж явдаг. Түүнийг нэхэж яаж гүйцэх билээ.
Гэхдээ “би энд явна” гэж даллаад байдаг нь сонин. Тэнгэрээр үүлс нүүдэг бол
газраар бас үүл нүүдэг. Газраар нүүсэн үүл нь Монголын хээр талын нүүдэлчид юм.
Би чинь Ховдын Эрдэнэбүрэнгийн,­ баруун Алтайн хүргэн. Алтайн газар усны нэр
надад тийм чиг сонсголонтой санагдаагүй. Учир нь юунд вэ гээд бодохоор Алтай
гэхээр нүүрэнд тулсан нэг л том “юм” байгаад байдаг. Харин манай говь болохоор
тэртээд алсалсан, цэнхэртсэн, сүү­мэлз­сэн. Ерөөс яруу найраг, уран зураг шиг
учир газар усныхаа нэрийг ч өөрөө л тийм нэг сонсголонтой болгодог шиг
билээ.  

-Таныг эмч гэдгийг мэдэх нэг нь мэднэ. Олон түмэн бол нэр
алдартай зохиолч, сэтгүүлчээр нь мэдээд байдаг. Хүн эмнэлгийн техникумд сурч
байх үеэ дур­сахгүй юу?

-Хүн эмнэлгийн техникум одоо­гийн Гадаад харилцааны яамны
өмнө талд Ерөнхий сайд Гэндэнгийн байрны өөдөөс харсан хоёр том хашааг эзэлж
байв. Хөдөөнөөс шинэхэн ирсэн би Гадаад харил­цааны яамны шовгороор чиг барьж
явсаар сургуульдаа очдог байлаа. Үнэндээ том сургууль байж шүү. Тухайн үеийн
арван найман аймгийн цэцэг шиг охид тал бүрээс цугладаг байсан. “Цэцгийн мандал
шиг охи­дын дунд сэлж явлаа, би” гэж нэгэнтээ хэлсэн нь бас ч хэтрүүлсэн үг биш
юм. Ах минь уг сургуульд оруулж байлаа.

-Давааням ах чинь үү?

-Тийм ээ, ах маань Дундговьд багшилж байгаад хот руу цэрэгт
татагдсан. Тэр үед Өлзийтөөс хотод ганцхан айл байсан нь Ерөнхий сайд агсан
Наранцацралтын аав Жан­лавынх байжээ. Жанлав гуай л ахыг цэрэг цуухаас нь
гаргаж эмч болгох санаатай Хүн эмнэлгийн техникум бараадуулсан юм даг уу даа.
Ах хоёрдугаар курсын оюутан байхдаа нутагтаа очиж долдугаар анги төг­сөөд
байсан намайг шууд л хотод авчирч өөрийнхөө сурч байсан сургуулийн босго
алхуулсан нь тэр.

Хүн эмнэлгийн техникум танд юу өгсөн бэ гэвэл, би гурван том
зүйл өгсөн гэж хариулна. Эхнийх нь гараа угааж сурахыг надад сургажээ. Төг­сөөд
би сүрьеэгийн отрядад хуваарилагдаж байсан. Сүрьеэтэй хүмүүстэй ажиллана гэсэн
үг. Гар угаах гэдгийг сурахгүй хаачихав. “Би өдөрт 30, 40 удаа гараа угаадаг”
гэж Бааст гуай “Монгол тулгатны зуун эрхэм”-д орохдоо хэлсэн биз дээ. Ерэн нас
хол гарч яваа Бааст гуай тэгж хэлэхийг бодоход гар угаана гэдэг урт наслахтай ч
холбоотой байж болох. Нөгөө нэг зүйл нь бага эмчийн мэргэжил эзэмшсэнээр би
Горькийн сургуульд явах хөрс суурь тавигдсан гэж хэлж болж юм.

-Яагаад?

-Горькийн сургуульд нэр алдар­тай, ном зохиол бүтээл
туурвилаараа алдаршсан хүмүүсийг нэг үе Мон­голын зохиолчдын хорооноос явуу­лаад
байсан чинь өнөөдүүл чинь танхайраад, архи уугаад, оросуудтай зодолдоод нутаг
буцаад болдоггүй гэнэ. Дашдооров, Цэдэндорж, Бат-Очир гээд хэд хэдэн нөхөд
хөөгдөөд ирж л дээ. Дооров, Цэдэндоржийг манайхан мэднэ байх. Бат-Очир гэдэг нь
жүжгийн зохиолч байлаа. Тэгээд Зохиолчдын хорооноос дунд мэр­гэжилтэй, хөдөө
гадаа ажилласан, амьдрал мэдэх хүмүүсийг явуулъя гэсэн бодлого барьсан юм
билээ. Яг энэ үед нь би таарахгүй юу. Тэгэхээр Хүн эмнэлгийн техникум яалт ч
Горькийн сургуульд явах шат гүүр болсон байгаа биз. Гурав дахь том зүйл нь би
тэндээс ханиа олсон. Ийм л гурван том зүйлийг надад өгч хувь заяаг минь
хөтөлсөн сургууль. 

-Дурсамжтай хөгтэй зүйлээсээ яриач? 

-1960 оны гуравдугаар сард би Дэлгэрцогтоос эхэлж Адаацагаар
дуусан Дундговь аймгийнхаа нутгийг нар зөв бүтэн тойров. 1959-1961 онд говийн
энэ аймагт сүрьеэ өвчнийг илрүүлэх болон анагаах ажилд хүний их эмч Мөнхийн
Бямба, Авзайн Цэвэгжав, орос эмч Евгения Вилинс­кая нарын хориод нөхдийн хамт
нэг баг болон ажиллаж эхэлсэн юм. Биднийг Бямба даргалж явлаа. Нэг суманд
арваад хононо. Хаврын цасан шуурганаар малчид шинжил­гээнд ирэхгүй саатах явдал
зарим сумдад гарч байв. Орос эмч түүнд бухимдан, радиогоор зарлуулаад л болох
юмыг та нар хөдөлсөнгүй гэж загнадаг сан. Малчид шугамын радио сонсоод сууж
байх ухааны юм боддог байж л дээ. Жаран оны хүйтэн өвөл Архангай нутгийн хүү,
бага эмч Баяраа бид хоёр аймгийн төвд сангийн том гэрт зутарч  өвөлжсөнөө мартдаггүй. Шөнө хөнжлөөс толгой
ил гаргахад даараад, зуухны хүхээнд тавьж хоно­сон дөчийн бидонтой ус өглөө
босо­ход голгүй хөлдсөн байдаг сан. Баяраа маань цай чанах гээд бидо­ныхоо
бөөрийг сүхээр түс түс­хийтэл балбаж зогсдог байж билээ. Сумдаар нар зөв тойрох
зуур Их газрын чулууг сонирхож, Өөш манханы элсэнд хөл тавьж, Дэлгэрхангай уул
өөд мацаж, Онгийн голын уснаас амсаж явлаа. Аймгийг нар зөв эргэсэн энэ тойрог
замд явахад Улаанбаатар хотод анхны хүүхэд төрж, “Залуучуудын үнэн” сонинд
шүлэг минь нийтлэгдэж, “Дуулим талын цэцгэрхүү хөөрхөн хүүхэн болж уу, би”
шүлгээ бичсэнээс эхлээд ярих дурсах юм байлгүй яахав. 1999 оны зун Архангайн
зохиолч О.Цэндийн далан насны ойд оролцож яваад Тариатын замд буюу Донгойн
хөндийд олон жилийн тэртээ Дундговьд хамт явсан Баяраатайгаа нүүр учрав.

-Өө тийм үү?  

-Баяр маань Өндөр-Улааны ууланд сарлаг хариулсан шигээ явна.
Тариатаас буцах замдаа сураг­ласаар яваад оройхон тэднийд очсон юм. Энэ нөхрийн
тогоог хоёр жил барьсан шүү гээд угтсан. Москвад намайг Горькийн сургуульд
явсан хойно Архангай руу нүүхдээ захидал бичээд “Чиний хоёр хайрцгийг хадаж цоожлоод
Амгаасэдийн байшингийн ёроолд хийлгэчихсэн, санаа зо­волтгүй” гэсэн байж билээ.
Амьд­ралын их замд хүн янз бүрийн хүнтэй танилцаж, нөхөрлөж, ойртож, холдож
явдаг ч надтай цуг бага эмч байгаад дараа нь их эмч сүүлд өндөр уулын үхэрчин
болсон Архангайн Баяраа шиг сайн хүмүүн тааралдсан ч билүү, үгүй ч билүү гэсэн
зүйл бодогдоод байх нь бий дээ.

-Хүн эмнэлгийн техникумд байх үедээ та Балжинням гэж Хонгор
нутгийн охинд жигтэйхэн дурлаад, хэзээ хойно дахин таарч байснаа дурсдаг.
Гэргийтэйгээ хэрхэн танилцсанаас урьтаад үүнийг асуучихлаа, уучлаарай?   

-Би ч яахав дурсамжаа ярина л даа. Харин Отгонбаяр (гэргийгээ
хэлж байна) чамайг уучилдаг болов уу, яадаг бол. Тавин найман оны зур­гаан
сарын нэгний хүүхдийн баярын өдөр Техникумын жолооч Дэмбэрэлийн “Зис-5” машиныг
хөлөглөсөн бидний хэсэг оюутан Баянхонгорт тавьж буув. Сургуулийн хичээл нэгэнт
завсарлаад улсын шалгалт өгч буй аравдугаар ангийнхан үлджээ. Манай оюутнууд
тэдэнтэй нийлж лааны гэрэлд бүжиг наадам зохион байгуулдаг, эрэг­тэйчүүд нь
барилдаж бөмбөг тоглож цэнгэлддэг байв. Тэдний дунд хож­мын төрийн шагналт яруу
найрагч П.Пүрэвсүрэн байсан юм билээ. Даанч бид хоёр бие биеэ мэд­дэггүй
байжээ. Аравдугаар анги төгсөгчдийн дунд Балжинням гэж царайлаг өндөр нуруутай
охин бай­лаа. Сайхан бүжиг­лэж, инээмсэглэж явдаг онц сур­лагатай тэр охин
яагаад ч юм сэтгэл зүрхийг минь дэнслүүлж орхив. “Энэтхэгийн залуу бүжигч охин
чам­тай танилцахыг хүснэ” гэдэг шиг л юм боллоо. Гэхдээ тэр үеийнхний хувьд
танилцана гэдэг тийм ч ойр зуурын юм байгаагүй. Гадаад ертөн­цөд нэвтрэх эрх
олж авах гэж хөө­цөл­дөхөөс дутуугүй зүйл шиг санаг­дана. Бодон бодсоор явтал
улсын шалгалт дуусч орхив. Балжинням хаашаа явсныг бүү мэд. Хэнээс ч асуух
билээ дээ. Нэг өдөр аймгийн төвөөс зүүн тийш дуудлаганд явдаг юм байна. Зуур
замд гүү барьсан айл таарал­дахаар нь бууцгаав. Айраг уух гэс­нийх биз. Гэтэл
уг айлд мөнөөх сураг алдсан Балжинням аарцны уутны ам бариад хөл нүцгэн зогсож
байдаг байгаа.

Н.ГАНТУЛГА

Үргэлжлэл
бий

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын
бүлгийн дэд дарга С.Одонтуяатай ярилц­лаа. 

-Эрдэс баялгийн сал­барт төрөөс
ба­римт­лах бодлогоо тодорхой болгож, УИХ-аар батлах гэж байна. Та ажлын хэсгийг
нь ахалж яваа­гийн хувьд ямар утга агуулгатай баримт би­чиг гарах гэж байгааг тайлбарлахгүй
юу?

-Уул уурхайн салба­раа хөгжүүлсэн
шиг хөг­жүүлье гэвэл 2025 он хүртэл энэ бодлогыг ба­римталъя. Дэлхийн зах зээлд
өрсөлдөх чадвар­тай уул уурхайтай орон болох зорилтыг л энэ баримт бичигт тусгаж
бай­гаа юм. Эрдэс баялгийн салбарт төрийн нэгдсэн бодлого зайлшгүй шаард­лагатай
байсаар ирсэн. Тиймээс яах арга­гүй нийгэм даяараа хү­лээлт үүсгэсэн, нөгөө та­лаар  олон ашиг сонирх­лын зөрчилдөөн дундаас гарч ирэх
бодлого байх болов уу. Яагаад гэвэл төр өөрийн бодлогоо то­дор­хойлно. Хувийн хэвш­лийн­хэн,
иргэд болоод иргэний нийгмийнхний ашиг сонирхол ч энэ бод­ло­год тусах учиртай.  Эд­ний аль аль нь өөрийн­хөө эрх ашгийг давуу
тус­гуулах гэж хичээх нь дам­жиггүй. Тиймээс энэ эрх ашгуудыг баримт бичигт тэнцвэртэй
тусгахын төлөө ажлын хэсэг хичээж ажиллаж байна. Мэдээж Засгийн газраас анх оруулж
ирсэн төсөл сайн байсан. Олон орны турш­лагыг судалсны үндсэн дээр дэлхий нийтийн
жи­шигт ойртуулсан учраас тэр л дээ. Харин манай ажлын хэсэг энэхүү төсөлд  улс төрийн чухал шийдвэр, байр суурийг  зоригтойгоор оруулж өгье гэдэг байдлаар л сана­луудаа
нэмж тусгасан байгаа.

-Тухайлбал, эрдэс баялгийн салбарт
тө­рийн оролцоог хязгаар­лах бодлого баримтла­хаар тусгаж байгааг хэ­лээд байна
уу?

-Ер нь бол тийм.  Сүү­лийн үед төрийн капита­лизмын тухай олон улсад
нэлээд хүчтэй яригдах болсон. Манай улс жижиг орон, дээрээс нь хоёр том хөршийн
дунд оршдог. Том гүрнүүд үндэстэн дам­насан корпорацийн бодлогууд цаашид хүч­тэй
мэдрэгдэх учраас ма­най төрийн бодлого маш ухаалаг, алсын хараатай байж, нэн тэргүүнд
эдийн засгаа чадавхжуулж, хү­чир­хэгжүүлээд авах хэрэг­тэй. Эс бөгөөс Грек шиг өрөндөө
баригдаж, бүх зүйлээрээ барьцаа­лаг­дана. Сул эдийн засагтай орны төр хүчтэй байна
гэж хэзээ ч байдаггүй юм.  Гэхдээ үүнийг ярихын
өмнө төрийн капитализ­мын тухай онцолмоор байна. Төрийн капита­лизм гэдгийг манайхан
зөв ойлгох хэрэгтэй бай­гаа юм. Зөв ойлгоогүй учраас “Төрийг өмчгүй болгож, ард
түмнийг юу ч үгүй үлдээх нь” гэж хий хоосон яриад байна. Тө­рийн капитализмыг ам­жилт­тай
хэрэгжүүлж, ул­саа хөгжүүлсэн хоёр жи­шээг энд дурдъя. БНСУ-ын удирдагч Пак Чён
Хи гэж генерал дайны дараа богино хугацаанд улсаа хөгжүүлэхдээ төрийн ка­пи­тализмын
зарчмыг хэ­рэг­жүүлсэн байдаг.

-Тэр нь ямар зарчим юм?

-Төр өөрөө бизнест хутгалдаж, өөрөө
бизнес хийхийг хориглосон. Оронд нь төр улсынхаа бизнес эрхлэгч, аж ахуйн  нэгжүүдэд дэмж­лэг үзүүлдэг тогтол­цоо руу шилжсэн.
Үүний хүрээнд үндэсний ком­паниудаа цуглуулаад “Та нар дэлхийд өрсөлдөх чадвартай
бол. Усан онгоц­ны үйлдвэр барь. Бидний зүгээс ямар тус­ламж хэрэгтэй байна. Зээл
хэрэгтэй юу. Болов­сон хүчнээ бэлтгэхэд ямар дэмжлэг шаардла­га­тай байна” гэх мэтээр
хувийн хэвшлээ дэмжих ажлыг эхлүүлсэн байдаг. Үнэхээр үр дүнд нь Со­лон­госын үндэсний
ком­паниуд хүчирхэгжсэн. Hyun­dai корпораци гэхэд л олон зуун мянган ажил­тантай,
дэлхийд тэргүү­лэгч компани болж чад­сан. Үүнтэй адилхан олон арван компанийг тэд
бий болгосон. Тэр бүгд нь Солонгосын том баялаг болж үлдсэн юм. Төр тэд­ний бизнест
хутгалдаж, төр өөрөө мөнгөний хой­ноос хөөцөлдөлгүй зөв­хөн зохицуулах үүргээ гүйцэтгэсний
сайн үр дүн гарсны тод жишээ нь энэ. Солонгосын төрийн зохицуулалтын сонгодог жишээ
энэ л дээ. Харин төрийн оролцоо гэдэг нь бизнест хутгалдахыг л хэлээд байгаа юм.
Үүнийг манайхан ялгаж салга­маар байна. 

-Нөгөө жишээгээ хэлэх үү?

-Сингапур байна. Син­­гапур бол хэзээ­нээ­сээ
хувийн хэвшлийг тууш­тай дэмжиж ирсэн орон. Төр нь хийх ёстой ажлаа сайн хийдэг.
Ху­вийн хэвшлээ хангалттай дэмжиж, тогтмол татва­раа сайн төлөөд явах нөхцөлөөр
нь хангаж өг­дөг. Ингэж хуримтлуулсан мөнгөө авлигад зориулж үрэн таран хийх эсвэл
халамж нэрээр цацаад дуусгачихдаггүй хуримт­луулж чаддаг. Нэгэнт их хэмжээний мөнгө
ху­римтлуулж чадсан  уч­раас мөнгөө гадаад
зах зээлд гаргаж, үр ашигтай хувьцаа авдаг. Эсвэл усан онгоцны портуудыг худалдан
авч мөнгөө эр­гэл­дүүлдэг. Одоо Син­гапурын “Тимасек” компа­ни манай Оюу толгойн
хувьцааг худалдаж авсан байх жишээтэй. До­тоо­дын компаниудтайгаа өр­сөлдөх биш
гадаад зах зээл дээр хүчирхэгжих арга замыг Сингапур сон­гож байна.

-Зохицуулалтаа зөв хийсэн учраас
ийм үр дүн гарчээ?

-Сингапурт бай­даг миний нэг танил
“Манай Засгийн газар 100 жил идэх мөнгөө ху­римт­луул­чихсан” гэж ярьж байлаа. Энэ
бол сайн засаг­лал­тай байс­ны л үр дүн шүү дээ. Дээ­рээс нь Сингапур бол бараг
авлигагүй орон болж чадсан. Гэхдээ ма­най­хан төр хүчтэй, төр бизнесээ хийдэг байж
улсаа хөгжүүлнэ гээд Син­гапурын жишээг хуулж болохгүй юм. Яагаад гэвэл Сингапур
бол шар өөр орон. Ма­найд өнөөгийн байдлаар засаглал ийм муу байгаа үед энэ жишгийг
хуулбал авлигыг улам л нэмэг­дүүлнэ гэсэн үг.

-Төр аливаа бизнест хутгалдаад,
гал тогоо руу нь ороод ирэхээрээ авлига, хүнд суртал га­зар авч эцэстээ дам­пуурдаг
жишээ манайд олон бий шүү…

-Дэлхий нийтэд хэрэг­жүү­лээд үр дүнгээ
өгчих­сөн ийм онол байсаар байтал манайхан хэт улс­төрждөг юм уу, популизм хийгээд
байдаг юм уу. Эсвэл эдийн засгийн оно­лоо огт мэддэггүй юм уу. Ямар ч байсан  “Төрд  өмч
байх ёстой” гээд дайраад байдаг. Төрд өмч байж болно. Гэхдээ төр бизнес хийх шаардлагагүй.
Төр өөрийнхөө үндсэн ажлыг л  сайн хийх ёстой.
Тэр нь бүртгэлээ хийдэг, зөв­шөөрлөө олгодог, хяна­даг, нөхөн сэргээлт хийл­гэдэг
л байх тухай юм.  Мөн хувийн хэвшлийн­хэндээ
яаж тусалж дэмжих тухай л төр ярих хэрэгтэй. Түүнээс биш дотоодын компаниудтай уралдаж
бизнес хийдэг, хувийн хэвшлийнхний бизнес хийх зах зээлийг хааж боох ёсгүй. Төрийн
орол­цоо давуу байгаа үед компаниуд ашигтай ажил­лах ямар ч боломж байхгүй. Олсон
ашиг бүр нь улс төрийн намуудын сонгуулиар өгсөн бэлэн мөнгөний амлалтад зо­риу­лагдана
шүү дээ. Тий­мээс төрийн бодлого нь ойлгомжтой, хууль тог­тоомжууд нь уялдаатай
байх ёстой. Уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг клуб нэг судал­гаа хийсэн
байна лээ. 2006 онд Ашигт малт­ма­лын тухай хууль батлагд­санаас хойш шүүхээр шийдэгдсэн
уул уурхайн салбарын маргаануудыг нэг бүрчлэн судалж л дээ. Гэтэл маргаан үүсч,
шүү­хээр шийдвэрлүүлсэн асууд­луудын 70 хувь нь төрийн буруутай үйл ажил­лагаанаас
болсон байна гэнэ лээ. Дүгнэлт хийхэд төр үндсэн чиг үүргээ маш муу биелүүл­сэн
гэсэн үг. Ийм учраас л төрийн оролцоо ямар хэмжээнд байхыг бодло­гоороо заагаад
өгчихье.

-Энэ санаа баримт бичигт яг ямар
томъёол­лоор орж байгаа вэ?

-Төрийн зохицуулал­тыг бүртгэл, зөвшөөрөл,
хяналтын түвшинд төгөл­дөржүүлж, ашигт малт­малын хайгуул, олбор­лол­тын үйл ажиллагаанд
шууд оролцохыг хязгаар­лана гэдэг байдлаар оруулж байгаа. Төр хийх ёстой үүргээ
л биелүүл. Мөнгөний араас гүйхээ боль л гэж байгаа юм. Юуны төлөө гүйх вэ гэвэл
тогтвортой татвар төлөгч­дийн тоог нэмэгдүүлэ­хийн төлөө явах ёстой. Мөн төрийн
өмчийн аж ахуйн нэгж нь ерөнхий гэрээ­лэг­чийн зарчмаар ажиллаж, төр хувийн хэвш­лийн
түнш­лэлийн хэлбэрийг хэрэгжүүлнэ гэдэг заалт орж байгаа. Хэрэв энэ заалтуудыг хасаад
хая­чихвал Эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бод­ло­го нь өөрөө учир дутаг­далтай
болно гэсэн үг л дээ.

-Энэ байдлаараа бат­лагдвал мэдээж
сайн хэрэг. Гэвч гишүүд дэмжих хандлага байна уу. Эсвэл эсэргүү­цэг­чид нь олон
байна уу?

-Ерөнхийлөгчийн са­наа­чилсан “Том
төрөөс ухаалаг төр рүү” хэлэл­цүүлэг болохоос өмнө бас л хэцүү байсан шүү. Гишүүдийн
ихэнх нь төрийн оролцоо байх ёстой гэдэг байр суурь дээр зогсох хандлагатай байсан.
Уг нь бол тэд дотроо төрийн оролцоог хязгаарлах нь зүйтэй гэдэг саналтай байсан
боловч  үнэнийг хэлэхэд дараагийн сонгуулиа
бод­дог ч юм уу, нэг намын бүлэг, нөгөө намын улс төрийн дайралтаас айдаг ч юм уу,
эдийн засгийн зоригтой реформыг хийх­дээ тээнэгэлзээд байх юм. Монголын улстөрчид
олон жил эдийн засгаа урдаа тавихаас илүү улс төр, хоосон популизм, эх оронч дүр
эсгэж цээжээ дэлдэхээ урьтал болгос­ны уршиг өнөөдөр гарч байна. 

Гэхдээ сая Ерөн­хий­лөгчийн санаачилгаар
“Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гэдэг сэдэвтэй уул­залт хэлэлцүүлэг боллоо. УИХ-ын
гишүүд энэ сэд­вийн хүрээнд Ерөнхий­лөгчтэй уулзлаа. УИХ дахь намын бүлгийн дар­га
нар үүний хүрээнд санамж бичигт гарын үсэг зурлаа.  Төр бүхнийг хийх ёстой гэдэг зарчмаар яваад амжилтад
хүрэхгүй нь ээ. Үр дүнд нь гаргаж байгаа зардлаа өөрөө дийлэхээ байж,  авлигад идэгдээд ялзарч дуусах нь ээ. Тиймээс
нүсэр бүт­цээсээ салж, ухаалаг төр рүү шилжье гэдэг санамж бичигт гарын үсэг зурчих­лаа.
Хууль батлах гишүү­дийн үзэл бодлыг өөрч­лөхөд Ерөнхийлөгчийн санаачилсан энэ уулзалт
түлхэц өгсөн болов уу гэж ажлын хэсгийн ахлаг­чийн­­хаа хувьд баярлаж байлаа. Тийм
учраас Эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогод тус­гаж байгаа энэ саналыг гишүүд
дэмжинэ гэж най­даад сууж байна. Төрийн оролцоог хязгаарлая гээд хэлчихээсээ шийрэгнэж,  эргэлзэж, тээнэгэлзээд байсан хүмүүсийн бодол
өөрчлөгдсөн байх гэж итгэж байна. Чухам юу болохыг ирэх пүрэв гаригт л харж дээ.

-Өнөөдрийг хүртэл лиценз олголт
замба­раа­гүй байснаас хэн дуртай нь газар ухдаг байдал хавтгайрсан гэдэг шүүмжлэл
бий. Тэгвэл энэ талаар ямар бодлого барихаар оруулж байгаа юм бол?

-Төр бүртгэх, зөвшөө­рөл олгох, хянах
үндсэн үүргээ сайн биелүү­лээ­гүйгээс ийм замбараагүй байдал үүсчихсэн бай­сан юм.
Лицензүүдийг давхардуулж олгодог, ашигт малтмалын олбор­лолт явуулах ёсгүй газар
лиценз олгох гэх мэтийн зөрчлүүд гарсан шүү дээ. Үүнийг цэгцэлж замба­раа­тай болгохын
тулд бүртгэх, зөвшөөрөл олгох, хянах үүргийг нь энэ бодлогод ойлгомж­той байдлаар
тусгаж өгө­хийг зорьж байна. Нөгөө талаар уул уурхайн орд болон хувьцааны үнэ цэнийг
өргөх хэрэгтэй байна. Тэгж байж гадаад зах зээл дээрх Монголын эрдэс баялгийн бүтээг­дэхүүний
үнэ өсч, бидэнд ашиг ирнэ. Бялуу байлаа гэж бодъё. Олон улсын стандартын дагуу орчин
үеийн зөв технологиор том бялуу хийхгүй юм бол ард түмэн, улс орны  хүртэх ашиг багасна гэсэн үг. Үүнтэй адилхан олон
улсын зах зээл дээр уул уурхайн ордуудынхаа үнэл­гээг нэмэгдүүлэх шаард­лагатай
байна. Энэ утгаараа эрдэс баял­гийн бодлогодоо олон улсын стандартын асууд­лыг нарийн
тусгаж өгсөн. Тухайлбал, нөөцийн үнэл­­гээ тооцох олон ул­сад хүлээн зөвшөө­рөгд­дөг
аргачлалыг хэрэглэ­дэг байя, эрдэс баялгийн салбарт мэргэшсэн шин­жээчдийг бэлтгэдэг
болъё, энэ салбарт үүс­сэн маргааныг олон улсад ойлгомжтойгоор хүнд сурталгүй шийдэр­лэдэг
байя, уул уурхай­гаар мэргэшсэн эдийн засагч, хуульч бэлтгэе гэх зэргийн асуудлуудыг
тус­гаж байна. Нөгөө талаар өнөөдрийн байдлаар төрийн өмч бол ард түм­нийх гэдэг
нэрээр халхавч хийж, цөөн хэдхэн хүн  завшдаг
үзэгдэл байх ма­гадлал өндөр шүү дээ. Тийм ч учраас уул уур­хайн баялгийн ашгаар
бий болсон үр дүн монгол айл бүрийн хаалгаар орж, хүн бүрт тусахгүй байгаа нь нууц
биш.  Тийм учраас  дахин хуваа­рилалтын асуудлыг ч бод­логодоо тусгаж
байна.

-Ямар хэлбэрээр тусч байгаа юм
бэ?

-Баялгаас орж ирсэн ашиг орлого айл
өрхийн хаалгаар орохоосоо өмнө төрийн нүсэр аппа­ратын зардалд шингэдэг эсвэл хэдхэн
хүн цөл­мөөд дуусгадаг болчи­хоод байна л даа. Тэгэ­хээр аль болох үүнээс татгалзах
ёстой. Яаж ху­ваа­рилах вэ гээд тол­гойгоо гашилгаад байх шаардлага ч алга. Олон
улсад хэрэглэдэг бэ­лээхэн туршлагууд байна.

-Хүний хөгжил сан­гаар дамжуулж
бэлэн мөнгө хэлбэрээр тараа­хаа болъё гэж үү?

-Баялгаас олсон ор­ло­гоо улсынхаа
олон тул­гуурт эдийн засгийг ча­давхжуулахад зориулах хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол
Монгол Улс зөвхөн уул уурхайгаас хараат улс болж хувирна. Баял­гаас олсон ашгаа
улс­төрчдийн амлалтыг бие­лүүлэхэд зориулж, бэлэн мөнгө хэлбэрээр цацах­гүй байя
л гэсэн санаа. Одоогийн байдлаар баял­гаас орж ирдэг ашгийг  Хүний хөгжил сан,  Тогтворжуулалтын санд төвлөрүүлж байгаа шүү дээ.
Удахгүй Монгол Улс баялгийн сантай болох гэж байна. Ингэснээр баял­гаас орж ирэх
орло­гоо энэ санд төвлөрүүлж,  хойч үедээ
хадгална. 2030 он хүртэл энэ сан­гийн мөнгөөр оролдохгүй л гэсэн үг.

-Уул уурхайн сал­барт хэрэгжиж
байгаа хуулиуд тогтворгүй, байн­га өөрчлөгддөг гэ­сэн шүүмжлэл байдаг. Энэ талаар
баримт би­чигт яаж оруулж байгаа вэ?

-Ер нь бид “Ашигт малт­малын тухай
хуу­лийн ийм ийм заалтууд 2025 он хүртэл өөрчлөг­дөхгүй” гээд зарлачих хэрэгтэй
байгаа юм. Энэ нь өөрөө олон улсад зөв дохио болж очих юм л даа.

Өнөөдрийн байд­лаар манай­хан уул
уур­хайн салбарын хууль, тогтоол, журмуудыг су­далгаа шин­жилгээгүй, мэргэжлийн
эрдэмтэн суд­лаачидтай ярьж хэ­лэл­цэлгүй, иргэний ний­гэм, иргэдийн үгийг сон­солгүйгээр
гаргачихдаг. Тэр хууль, тогтоомжууд нь бодит амьдралд нийц­дэггүй, хоорондоо зөр­чилд­дөг.
Үүнээс нь болж олон аж ахуй нэгжийн ажил зогсдог, хаалгаа барьдаг. Тийм учраас төрөөс
эрдэс баялгийн талаар баримтлах бод­логыг хэрэгжүүлэхэд зөв­лөмж гар­гах, дэмжлэг
үзүүлэх зорилго чиг үүрэг бүхий төрийн байгуул­лага, хөрөнгө оруулагч мэргэжлийн
хол­боод бо­лон иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөл­лийн тэгш байдлыг хан­гасан
бодлогын зөв­лө­лийг байгуулж ажиллуул­на гэсэн заалт оруулж байна. Энэ мөн л дэлхий
нийтийн жишиг шүү дээ.

-Ямар жишээ байна…

-Сая УИХ-ын гишүүд Солон­госын үндэсний
ассамблейн гишүүдтэй уулзлаа. Ассамблей 300 гаруй гишүүнтэй юм билээ. Гэтэл тэдний
ард 150 гаруй эрдэмтэн, судлаач ажилладаг юм байна. Яагаад гэ­хээр УИХ-ын гишүүдээр
зөв хууль батлуулж, зөв шийдвэр гар­гуу­лахын төлөө мэдээ­лэл, судалгаа­гаар хангах
үүрэг хүлээж байна. Энэ судалгааны багийн гаргасан зөв­лөм­жийг УИХ-ын гишүүдийн
дий­лэнх нь анхаа­ралтай авч үздэг юм байна. 
Үүнтэй л төстэй.  Манай уул уурхайн
салбарт гарах тухайн хуулийг чанартай болгохын тулд Бодлогын зөвлөл зөвлөмж гаргах
талаар тусгасан байгаа.  Энэ  зөв­лөм­жийг нь хууль санаачлагч үзээд өргөн барих
гэж байгаа хуулийнхаа эерэг, сөрөг талыг ялгаж, салгаж харах боломж бүрдэнэ. Эсвэл
бодлогын зөвлөлд байгаа эрдэм­тэн судлаачдаар нэмэлт судалгаа ч хийлгэж болно. Хууль
санаа­чилж, боловсруулах ажлыг ингэж чанар­жуулахгүй бол  өнөөдөр хэн дуртай нь сонгуулийн өмнө сэтгэлийн
хөөрлөөр нэг хууль өргөн бариад батлуулчихдаг дутагдал манай УИХ-д байгаа шүү дээ.
Дотор нь байгаа хүний хувьд үүнийг мэдэрсэн юм.

-Бид нинжа гээд яриад хэвш­чихэж.
Тэдний тухайд  төрөөс ямар бодлого барихаар
баримт бичигт оруулж байна вэ?

-Бичил уурхайн олборлолтын талаар
тусгай журам гарсан учраас үүний дагуу иргэд хэсэг бүлгээрээ хоршиж орон нутагтай
гэрээ бай­гуулж, аль талбайд олборлолт хийхээ заалгаж, зохион байгуу­лалт­­тай ажиллаад
эхэлсэн. Хэдий­гээр амьдралаа залгуулах гэж байгаа ч улсынхаа  хууль тогтоом­жийн хүрээнд ажиллахаар хичээж яваа
хариуцлагатай бичил уурхай эрхлэгчдийг бодлогоор дэмжих асуудал баримт бичигт туссан.
Харин хаа дуртай газраа сэндийч­дэг, өөрсдийнхөө эрүүл мэндийг ч үл хайхарч, нөхөн
сэргээлт хийх тухай боддог ч үгүй ганц нэгээрээ хууль бус олборлолтын үйл ажил­лагаа
явуулдаг хэсгийг дэмжихгүй гэдэг бодлогыг тусгаж байгаа даа.

-Ингэхэд та Эрүүл мэндийн даатгалын
тухай хуулийн ажлын хэсгийг мөн ахалж байгаа гэсэн үү?

-Тийм шүү. С.Эрдэнэ, С.Ган­баатар
нарын гишүүдийн өргөн барьсан хуулийн төсөл л дөө. Иргэний эрүүл мэндийн даатгал
нь иргэн бүрт хамаатай учраас хуулийн төсөл дээр ажиллахад үнэхээр их цаг хугацаа
авч байна. Хоёр гишүүний тус тусдаа өргөн барьсан хуулийн төслийг нэгтгэсэн учраас
маргаан ч гарах юм.  Зарим зүйл заалт дээр
санаачлагч хоёр гишүүнд маргалдах зүйл гарч ирдэг учраас амаргүй л байна. Гэхдээ
хуулийн төслийг бүх шатанд хэлэл­цүүлж байгаа. Хувийн болоод төрийн өмчийн, хот
хөдөөгийн гээд бүх шатны эмнэлгүүдийн саналыг авч байна. Шинэ хуульд эрүүл мэндийн
даатгалын засаглалын асуудлыг тусад нь бие даасан байдлаар тусгаж байгаа. Эрүүл
мэндийн даатгал нь хараат бус үндэсний зөвлөлтэй байхаар болж байгаа. Энэ нь даатгуулагч
иргэдийн эрх ашгийг хамгаалахад гол үүргийг гүйцэтгэх юм.

-Эрүүл мэндийн даатгалд мөнгө төлөөд
байгаа мөртөө түүнийгээ ашиглаж чадахгүй байна гэдэг гомдол байдаг. Үүнийг яаж өөрчилж
байгаа вэ?

-Эрүүл мэндийн даатгалд мөнгө төлөөд
л байдаг. Тэгээд шаардлагатай үед эмнэлэгт яваад очихоор чанартай үйлчилгээ авч
чаддаггүй гэсэн гомдлыг иргэд тавьдаг шүү дээ. Тийм учраас дийлэнх нь гадагшаа явж
эмчлүүлж байна. Тэгэхээр эрүүл мэндийн даатгал төлсний үр ашиг гарахгүй байна гэдэг.
Үүнийг засч залруу­лахын тулд эрүүл мэндийн сал­барын цогц шинэчлэлийг хийж байж
эмнэлгийн засаглалтай хол­боотой шинэчлэлийг хийх шаард­лага гарч байна. Өөрөөр
хэлбэл, манай эмч нар өдөрт хэдэн хүн үзэж, хэдэн цаг ажиллах нь хамаа­гүй тогтсон
хөдөлмөрийн хөлсөө аваад явдаг. Хийснээр нь хөдөл­мөрийн хөлсийг нь үнэлэх тогтол­цоо
алга. Ийм тогтолцоо руу оруу­лахын тулд эмч багш нарыг төрийн албан хаагчийн статусаас
нь гар­гаж, нийтийн албаны хуулиар зохицуулах асуудал яригдаж бай­гаа шүү дээ. Ингэж
байж Мон­голын­хоо эмнэлгийг эрэлттэй бол­гож, иргэд гадаадад биш эндээ л үзүүлдэг
байх нөхцөлийг бүрдүүл­нэ. Ийм тохиолдолд иргэн бүр төлдөг даатгалаа жинхэнэ утгаар
нь ашигладаг болох юм шүү дээ. Түүнчлэн өнөөдөр иргэд ажиллаж байгаа албан байгууллагаараа
дамжуулж улсад сар бүр эрүүл мэндийн даатгал төлдөг. Гэтэл хувиараа их хэмжээний
ашиг олдог иргэд ердөө 670 төгрөгийн даатгал төлдөг байх жишээний шударга бус байдал
бий. Үүнийг тэнцвэржүүлэх асуудал хуулийн төсөлд туссан.  Эмэгтэйчүүдийн төрөлт төрд хамаа­рах тусламж үйлчилгээнд
хамрагддаг. Гэтэл төрсний дараа олон төрлийн хүндрэл гардаг. Хавсарсан өвчнийг эмчлэх
шаард­лагатай болдог. Гэтэл төр бүгдийг даах боломжгүй тул төрөх процес­соос бусад
эмчилгээг даатгалд хамруулъя гэж байгаа. Мөн хавд­рын тусламж үйлчилгээг төр даах
хэдий ч хавдрын өдрийн туяаны эмчилгээ болон бусад зарим тус­ламжийг даатгалд хамруулахаар
тусгасан.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Х.Ганбат. “Жаргаж буй наран доорх Дунай мөрөн” зотон тос

Болгар улсын Урлагийн академид суралцаж төгс­сөн
зураачид “Цэнхэр дунай” уран бүтээлийн хам­тар­сан үзэсгэ­лэнгээ өнгөрсөн лхагва
гаригт МУЭ-ийн үзэсгэлэн­гийн тан­химд нээлээ. Уг үзэс­гэ­лэнд СГЗ Д.Гунгаа, МУЭ-ийн
шагналт зураач Р.Алтан­хуяг, Х.Ганбат, С.Машбат, Б.Баатархүү нарын найман зураачийн
дал гаруй  бүтээ­­лийг дэглэн үзүүлж байна.
Болгар дэг сургуу­лийн онцлог болон тэнд суралцсан уран бүтээлч­дийн бүтээлийн талаар
урлаг судлаач доктор про­фес­сор Ц.Эрдэнэцогоос тодрууллаа.

-Манай дүрслэх урла­гийн ертөнцөд болгар дэг сур­гуу­лийнхны
эзлэх байр суурь, өнгө төрх ер нь ямархуу вэ?

-1970-аад оноос манай Соёлын яам, Урчуудын эвлэ­лийн
хорооноос тухайн үеийн социа­лист гэгддэг байсан орнуудад, тухайлбал, Гер­ман, Болгар,
Польш, Чех, Орос зэрэг оронд зураачдаа бэлтгэж эхэлсэн л дээ. ЗХУ-д бол тавиад оноос
эхэлж сурал­цуулж эхэлсэн юм. Ингэснээр ганцхан Орост гэлгүйгээр цаашаагаа төв болон
баруун Европын дүрс­лэх урлагийн онцлогтой танил­цах, түүнийг монгол хөрсөн дээрээ
буулгах таатай нөхцөл бүрдсэн юм. Далаад оноос эхлэн өнөөг хүртэл Болгарт арав гаруй
зураач бэлт­гэсэн байдаг. Өнөөдөр тэднээс найман зураач үзэс­гэ­лэнд бүтээлээ тавиад
байна л даа. Болгарын Урлагийн академийн онцлог, тэнд төгс­сөн уран бүтээлчдийн
бүтээл их өвөрмөц. Болгар бол зураа­сан зураг нэлээн түлхүү хөгжсөн орон юм байна.
Зураа­сан зураг дотроо усан будаг, чулуун бар, төмөр барын урлаг их хөгжсөн юм байна.
Энэ сургалтын үндсэн дээр тэнд төгссөн зураачид маань хэд хэдэн том бүтээл хийсэн
байдаг юм. Тухайл­бал, СГЗ, МУЭ-ийн шагналт зураач Д.Гунгаа гуай гэхэд өнгөр­сөн
зууны, тодруулбал, автономит засгийн үеэс өнөөд­рийг хүртэлх Монголын төр нийгмийн
зүтгэлт­нүүд, наймдугаар Богдоос авахуу­лаад тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж байсан
хаад ноёд, мөн Халхын голын тулаан, социализ­мын бүтээн байгуу­лалт, наашаагаа шинэ
үеийн бүтээн байгуулалтад манлай­лан оролцсон хүмүүсийн хөргийг зурсан. Эдгээр хөрөг
бүтээлүүдээ зурахдаа цаг үе, үйл явдалтай нь, амьдра­лынх нь үйл явдлаар цуврал
зураасан зургийн бүтээлүү­дээ хийсэн. Энэ бол Монго­лын урлагт нэлээн томоохон цуврал
бүтээлүүд юм. Маш­бат гэж зураач байна. Энэ зураач бол сэтгэлийн эрчим­тэй илэрхийллийг
гаргадаг экспрессионист урлаг дээр үндэслэн өөрийн дотоод сэтгэ­лийг өнгөөр, бийрийн
хүчтэй таталтаар илэрхийл­дэг. Сэтгэлийн эрч хүчийг ханасан тод өнгө, бийрийн эрчимтэй
бичлэгээр илэр­хийл­­сэн “Шидийн хар үхэр эргэж ирэв”, “Улаан тэнгис” зэрэг бүтээлүүдийг
нь энд онцолмоор байна. Алтанхуяг зураач байна. Манай зураа­сан зургийн мастер.
1981 онд монгол хүн анх сансарт нисэ­хэд бэлтгэл ажилд нь орол­цож зурагт хуудас
болон бусад чимэг­лэх үйл ажилла­гааг гардан хийсэн хүн л дээ. Энэ үзэсгэлэнгээс
хара­хад Болгарын дэг сургуулиар хэдий­гээр цөөхөн зураач төгссөн боловч Монголынхоо
урлагт том байр суурь эзэлж байгаа нь хийсэн түүхэн ажлаас нь тодорхой хараг­даж
байна. Харамсалтай нь, шинэ нийгэм гарснаас хойш бид барууны гэгдэх, мөн Оросын
гэх мэт том улсуудын академид уран бүтээлч бэлт­гэхээ больсон. Хувийн зад­лаа­раа
суралцаж байгаа ганц нэг хүн бий л дээ. Тиймээс өнөөдөр барууны том том дэгийг авч
явдаг бүлгүүд байхгүй болчихлоо.

-Зураачид бусад уран бүтээлчдийг бодвол гадаа­дад
суралцсан нь их юм. Тэд дэг сургуулиараа бас ялгараад байдаг шиг?

-Германд, Балгарт, Орост төгс­сөн, Орос дотроо
Репин, Сурико­вын академи төгссөн гэхчилэн аль сургууль төгс­сө­нөөрөө уран бүтээлч­дийн
бүтээлүүд ялгагдаад байдаг л даа. Гэхдээ хүн хөгждөг шүү дээ. Жишээ нь далан таван
онд Репиний академийг зур­гаан зураач төгссөн. Анхан­даа тэндэ­хийн нэртэй зураач­дын
арга бари­лаас хуулбарласан, суралцсан байдал харагддаг байсан бол одоо бүгд өөр
болчихсон. Жишээ нь, До.Болд зураач гэхэд шал өөр, Оюунчимэг зураач огт өөр болчих­сон
байх жишээтэй. Болгарт төгсөг­чид ч ялгаагүй. Гэхдээ болгар школийг Оросынхтой харьцуула­хад
арай өөр. Өнгө­ний хувьд арай тодов­тор. Хүний хөрөг зурлаа гэхэд яг бодит байд­лаар
зурахыг эрмэлздэггүй. Тухайн хүн танигдах боловч бичлэгийн арга барил нь нэлээн
чөлөө­тэй таталттай, тод тод бичлэг­тэй, хуулбар­лаагүй, арга ажил­лагаа нь их чөлөө­тэй
байдаг. Сэдэв нь ч гэсэн хэтэр­хий дайчин том нүсэр сэдэв байхгүй. Амьд­ра­лын жижиг
сэдэв голдуу, цаанаа л тайван амгалан байдлыг илэр­хийлж байдаг. Гэтэл Германы зураачид
арай өөр. Огцом огцом таталт­тай, нэлээн ширүүн, нөхцөл байдлыг эрчимтэй гаргасан
байх жишээтэй. Болгарынх болохоор арай нам тайван байдлыг илэр­хийлж байдаг.  Үүгээрээ болгар школь ялгар­даг юм. Ер нь тэгээд
бичлэг, өнгө авалтаараа манай зураачдын бүтээлээс дэг сургууль болгон ялгагддаг
л даа.

-График урлаг нь Бол­гарт түлхүү хөгжсөн гэж та
түрүүн хэллээ. Манайхан тэр уламж­лалаас нь сурал­цах­даа монгол уламжла­лаа хэр
авч үлдсэн байдаг юм бэ. Манай Монголын гарфик урлаг ч их эртнийх шүү дээ?

-Жишээ нь, энэ үзэсгэлэнд тавигдсан Хайнзангийн
Ган­батын бүтээл гэхэд цэвэр монгол ахуйг харуулж байна. Дундад зууны үеийн Монго­лын
нийгмийн байд­лыг харуул­сан “Нүүдэл” гэж зураг байна. Хаадын хөрөг байна. Ерөн­хийдөө
саарал, нэг төр­лийн өнгөн дотроо зураад, зарим газар нь монгол зур­гийн татлага
оруулсан байх жишээтэй. Монголчуудын морь зурах арга гэхэд л Евро­поос огт өөр шүү
дээ. Энэ уламжлалаа тусгасан мөртлөө өнгө авалтаараа нөгөө болгар дэг сургуулийнхаа
онцлогоос бас тусгасан. Өөрөөр хэлбэл, болгар дэг сургууль дээр монгол зургийн тогтсон
таалал, монгол хүний бэлгэдлийн онцлог, тэр нүүдлийг зурахдаа европын зураг шиг
алслалтай орон зайн хэмжээс гаргаагүй, нэг хавтгай дээр хүүрнэлийн маягаар гаргачихсан.
Гэхдээ болгар дэг сургуулийн онцло­гоо шингээж өгсөн байх жишээ­тэй. Ер нь болгарт
боловс­рол эзэмшсэн зураа­чид үндэсний­хээ урлагийн онцлогийг тодотгож, зохиом­жийн
үйл өрнөлт байдлыг дүрслэлийн хүүрнэлийн аргаар бүтээлээ хийж байгаа нь бусад дэг
сургуулиас онцлогтой юм. Ерээд оноос хойш “болгар школ”-ийн зураачид С.Машбат, Б.Баатар­­хүү
нар экспрес­сионист эрчимт илэрхийл­лийг бүтээлдээ тусгаж эхэлсэн бол зураач Н.Бямбасүрэн
монгол зураг, Г.Болдбаяр, Г.Болд­чимэг нар зураасан зураг, уран зургийн чиглэлээр
олон сайн бүтээл хийсэн. “Болгар школ”-ийнхон дүрс­лэх урлагийн цаг үе бүрт ийнхүү
өөр өөрсдийн үүргийг гүйцэтгэсээр ирсэн. Харин өнөөдөр өрнөдийн дүрслэх урлагийн
сур­гал­тыг түшиглэн хөгжих бодлого суларсаар байна. Бид их урлагийг жин­хэнэ утгаар
нь хөгжүүлье гэвэл олон зуун жилийн түүхтэй өрнө­дийн урлагийн боловс­ро­лоос хөндийрч
болохгүй юм. Гэхдээ яваандаа  энэ тал дээр
бодлогоор анхаарах биз ээ.            

Н.ПАГМА

Сонгинохайрхан дүүр­гийн нутаг дэвсгэр
“Москва” хорооллын баруун талд мөсөн хотхон баригджээ. Өвлийн ули­ралд хүүхэд багачууд
тог­лоомын талбай гэхээсээ илүүтэйгээр мөсөн дээр гулгах, цасаар өвгөн хийж тоглох
дуртай байдаг. Харин манайд ийм бо­ломж хомс. Хаа нэгтээ байгууллагуудын үүдэнд
харах зориулттай хэдэн мөсөн дүрс хийдэг. Түү­нийг нь хүүхдүүд шо­хоор­хож, нүд
унагана. Харж хэд тойрохоос өөр яах ч билээ. Тэгвэл дээрх мө­сөн хотхонд хүүхдийн
хөл тасрахгүй байгаа аж.

Өн­гөрсөн пүрэв гаригт албан ёсоор
нээлтээ хий­сэн энэхүү мөсөн хотхо­ныг “Талх чихэр” компани өөрс­дийн санхүүжилтээр
барьсан юм байна. Төв зам дагуу буюу хүмүү­сийн сайн мэдэхээр “Хаан хүнс” компанийн
хажуу талд юм. Мөсөн хотхоны үүдээр ороход хүүхэлдэйн кинон дээр гардаг шиг үлгэрийн
ор­дон руу орох мэт хаалга угтах аж. Цаашлаад хө­төлгөө цаа буга, цан чар­га хөлөглөөстэй
хараг­дана. Хүүхдийн кино, үл­гэр, зохиолд гардаг шидэт сахиусан тэнгэр байдаг.

Тэгвэл энд сахиу­сан тэнгэрийн далавчийг жижиг том хоёрыг урла­жээ.
Зөвхөн далавч урла­сан учир нь гэвэл хүүх­дүүд урд нь очоод зогсо­хоор өөрсдөө сахиусан
тэнгэр мэт харагдах зо­риулалттай ажээ. Бага насны хүүхдүүдэд тохи­ро­хоор сахиусан
тэнгэр ч тэнд байна. Сахиусан тэнгэрүүдийн цаахна өөд өөдөөсөө харсан хоёр гулсуур
хийжээ. Ингэхдээ нэг нь арай өндөр, нөгөөх нь арай бага гулсуур байх. Тав, зургадугаар
ангийн хүүхдүүд арай учир мэдэх болохоор эгц уруу гулсах, том гулсуур дээр чөлөөтэй
тоглож болно.

Харин бага балчир дүү нар нь тэдний
хөлд гишгэгдэх гээд тааваараа гулгаж ч чадах­гүй гэдгийг бодолцож бяц­хан гулсуур
хүртэл хийсэн юм билээ. Том гулсуурт сургуулийн насны хөвгүүд их харагдсан.
12-15 настай болов уу гэмээр гурван хөв­гүүн гулсуур руу нэг нэгнийгээ түлхэн инээлдэж,
цуварч гулсах мөртлөө гулсуурын төгсгөлд тосч зогсох үеийнхээ охидын үс, хувцаснаас
нь чангаана. Харин наад жижиг гулсуур дээр дөрөв, таван настай гэмээр жаалууд гулсах
бөгөөд ээж, аав нь гарнаас хөтөлж, байнга дагах аж. Мөсөн охид урлахдаа орос маягийн
алчуур, хувцастай хийжээ. Хэдий тунгалаг, цаана байгаа зүйл нь хараг­дах юм шиг
боловч яг хүүх­дүүд зургаа авахуулахаар ард зогсоход зөвхөн царай нь л харагдана.
Аав, ээж, ах эгч нар нь хүүхдийнхээ зургийг утсаар дарж, найзуудаараа яваа нь нэгнийхээ
зургийг дарж хөгжилдөцгөөх аж. Талбайг хүрээлсэн хашаа нь хүртэл мөс. Мөн л дотроосоо
тунгалагтаж гэрэлтэнэ. Харин талбайн голд бялууны дүрс­тэй мөсөн баримал байх бөгөөд
ногоон өнгийн гэрэл цацарна. Гадаа оройн 19.00 цаг өнгөрч, жихүүн салхи хацар зүсч,
амнаас уур савсаж байсан ч хүүхдүүд хүйтнийг үл ажирч хөгжил хөөр болно. Бүр хүрэм­нийхээ
энгэрийг задгайлчихсан гүйлдэх хүүхдүүд харагдав. Нэг тоглоомоос нөгөө рүү шилжихдээ
тэдний нүд улам сэргэж, гэрэлтэнэ. Эцэг, эхчүүд ч гэсэн гэрийнх нь ойр хүүхдүүд
тоглох боломжтой газар нээгдсэнд сэтгэл ханга­луун байгаагаа ярьж байлаа. Энэхүү
мөсөн хотхоныг 58 сая төгрөгөөр барьсан гэсэн. Хот­хоны ерөнхий зургийг “Талх чихэр”
компани гаргасан бол барих ажлыг нь Соёлын тэр­гүү­ний ажилтан уран сийл­бэрч Ц.Мөнх-Эрдэнэ
хариу­цаж гүйцэтгэжээ. Мөсөн хотхоны барималуудыг нийт 14 хүн урласан гэнэ. Уран
барималч Ц.Мөнх-Эрдэнэ өөрийн “Dazzler design” ХХК-ийнхаа хиймэл нуурнаас зөөжээ.
Өөрөөр хэлбэл хиймэл тогт­мол усанд мөсөө хөлдөөж авчирвал баримал барихад тохиромжтой
гэнэ. Хэрвээ баримал хийх явцдаа мөсөө жаахан ч гэсэн цуулчихвал цаашдаа ашиглах
ямар ч боломж­гүй болдог талаар уран сийлбэрч тайлбарлаж байсан. Ан цав гарсан тохиол­долд
хэдий баримал барьж болох ч гарын ая даал­гүй бутраад уначихдаг байна. Мөсөн хотхоныг
хийхэд 120 орчим тонн мөс орсон бөгөөд 16 хоногийн дотор барьж дуусгажээ. Хамгийн
гол нь мөсөн хотхоны баримал бүр өөрөөсөө гэрэлтэх бөгөөд ийм дизайнтай хийхийн
тулд 530 метр лед гэрэл орсон юм байна. Зөвхөн өдрийн цагаар гэлтгүй оройн цагаар
тоглох нөхцлийг бүрдүүлж өгснөө­рөө их онцлогтой юм билээ. Нийслэлд байгаа хүүхэд
тогло­чих газрууд нь хотын төвд байдаг. Тэгвэл энд хотын захын хүүхдүүд ирээд тоглох
боломжтой аж. Орой 21 цагийн орчимд мөсөн хотхо­ны хүүхэд багачууд цөөрөх бус харин
ч нэмэгдэж байлаа. Гэхдээ ихэвчлэн эцэг, эхтэйгээ явж харагдсан. Мөсөн хотхон ямар
ч үнэ төлбөргүй. Он Гаргаад цагаан сарын уур амьсгалыг тусгаж өөр барима­лууд барих
аж. Үүнээс гадна “Скай” их дэлгүүрийн өмнөх талбайд бас нэгэн мөсөн хотхон баригдаж
байна лээ. Өмнөхийг бодвол арай талбай жижиг, бас барималууд нь гэрэлтдэггүй. Гэхдээ
тэнд багачуудын сайн мэдэх Шрек, Цасан гоо ба долоон одой зэрэг үлгэрийн баатруудыг
урлаж байна. Хэмжээний хувьд зарим баат­рууд нь том хүнээс ч өндөр юм билээ. Хэзээ
ашиглалтад орох нь тодорхойгүй байна.  “Скай”
дэлгүүрийнхэн хөрөнгө зарж босгож байгаа гэнэ. Энэ жилийн хувьд хүүхэд багачуудын
хувьд тоглох мөсөн барималтай талбай нэлээд хэд хэдэн газар нээгдэх бололтой. Маргааш
гэхэд л төв талбай дээр хоёр том мөсөн гулгуур ашиглал­тад орох юм байна.

Д.ДАВААСҮРЭН

Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “Ухаалаг
төр”-ийн сэдвээр УИХ-ын гишүүн М.Бат­чимэгтэй ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгчийн дэв­­шүүлсэн ухаалаг
төртэй болох тухай асуу­дал олон нийтийн анхаарлын төвд байна. Даваа гаригт Ерөнхий­лөгч
УИХ-ын гишүүдтэй уулзсан. Энэ үеэр ямар сэдвийг хөндөж ярьсан бэ?

-Улс төржихгуй илэн далангүй яриа
өрнүүлэх үүднээс хэвлэлгүй явагд­сан болохоос биш нууц уулзалт байгаагүй юм. Уулзалтаар
төрийн нууц­тай холбоотой асуудал ярилцаагүй. Ерөнхийлөгч ухаалаг төрийн тухай үзэл
санаагаа дахин ярьж биднийг 1990 оны хувьс­галын дараах хоёр дахь хувьсгалд уриалж
бай­гаа­гаа, уриалаад зогсох­гүй өөрөө энэ хувьсгалд оройлон оролцож, ам­жил­тад
хүргэхийн төлөө байгаагаа мэдэгдсэн. Мөн энэ хувьсгал улс үн­дэстний асуудал учраас
улс төрийн зөвшилцлөөр бүгд гар нийлж хийх ёстой гэж үзэж байгаа юм билээ.

-УИХ-ын гишүүд чуул­гандаа суухгүй
бай­гаагаас болж ирц бүрдэхгүй байна. Энэ тухай ярилцсан уу?

-Тиймээ. Миний ба­римжаагаар жар шахам
гишүүн байх шиг харагд­сан. Бараг бүгд үг хэлж байр сууриа илэрхийл­сэн. Ерөнхийлөгчийн
уриал­гыг дэмжсэн бү­тээлч зүйл ч их яригдсан. Түүнчлэн бие биеэ шүүм­жилсэн, зарим
талаар нөгөө л талцал, улс төр­жилт гэхээр яриа ч сон­согдож байсан. Хамгийн гол
нь гишүүд ихэнхдээ УИХ-ын танхимд цуглаж чуулганы дэгээр тодор­хой асуудал ярьдаг
боло­хоос ийм өргөн бүрэл­дэхүүнээр цуглаж, тэгээд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дар­га, Ерөнхий
сайд оролц­­сон ийм ажил хэрэгч, чө­лөөт уулзалт өнгөрсөн хориод жилд бараг болж
байгаагүй юм билээ. Ерөн­хийлөгчийн энэ ал­хам үндэсний хэмжээний зөвшилцөлд дуудсан
чухал ажил болсон гэж бодож байна.

-Ийм уулзалт цаа­шид үргэлжилнэ
гэсэн үг үү?

-Мэдэхгүй байна. Эхний уулзалтын үр
дүн яаж гарахаас л хамаарах байх.

-Монголд болж бай­гаа муу муухай
зүйл төртэй холбоотой байна гэдгийг улс төрчид ч зөвшөөрдөг болчихож. Ерөнхийлөгчийн
Ухаа­лаг төртэй болох санаа­чилга нийгэмд хүлээлт, итгэл найдвар их тө­рүүлж эхэлж
байх шиг байна. УИХ-ын гишүүд хэрхэн хүлээж авах бол?

-Төр гэдэг адгийн хэ­рэг­гүй зүйл
юм шиг хэт туйлшрал руу явж бо­лохгүй л дээ. Өөрийн төргүй үндэстэн тусгаар оршиж
чадахгүй. Монгол­чуудын төрт ёсны үзэл цөөхүүлээ биднийг бус­дад уусчихалгүй, түүхийн
нугачааг давж өдий хүр­гэхэд хүргэсэн гол зүйл гэж би боддог. Гэхдээ улс орон цаашаа
өгсөх үү, уруудах уу гэдэг нь үнэ­хээр төрөөс шууд хамаа­ра­хаар байна. Ийм үед
Ерөнхийлөгч хамгийн чухал асуудлыг барьж авсанд талархаж байгаа юм. Ер нь төрөө
эрүүл, ухаалаг болгох хүсэл зөв­хөн Ерөнхийлөгчид бай­гаа биш, ялангуяа ний­гэмд,
иргэдийн дунд ийм хүсэл, шаардлага өндөр байгаа шүү дээ. УИХ ард түмний төлөөллийн
бай­гууллага л юм бол Ерөн­хийлөгчийн санаачилгыг дэмжих ёстой. УИХ-ын гишүүн бүр
дор бүрнээ би юу хийх вэ, яаж гар бие оролцох вэ гэдгээ нухац­тай бодох нь чухал
гэж бодож байна.

-Хувьсгал гэдэг үг хүмүүст их содон
сон­согдоод байх шиг бай­на?

-Хуримтлагдсан асуу­дал, хүрэхийг
хүсч байгаа үр дүнгээ бодвол хувьс­гал хийх шаардлагатай байна гэж хэлэхээс арга­гүй.
Монголчууд 1990 онд улс төр, нийгэм, эдийн засгийн хуучин тогтол­цоог халах том
хувьсгал хийсэн. Нийгэм, хүмүүс эрх чөлөөтэй, олон ур­гальч болж чадсан. Ху­вийн
хэвшил чадах чинээ­гээрээ өсч өндийж байна. Харин төр энэ өөрчлөлт­тэй хөл нийлүүлж
чадах­гүй нийгмээсээ хоцроод байна. Өнгөрсөн хориод жилд төрийн институцүүд, тогтолцооны
шинэчлэл тууштай явагдаж чад­сан­гүй. Ерээд оны эхэнд бий болсон шинэчлэлийн уур
амьсгал, олсон амжилт нь бэхжиж, биежиж чадал­гүй­гээр буруу зам руу хазайсан. Төр
томорсон, хариуцлагын тогтолцоо гажуудсан, улс төрд цөөн хүний ноёрхол тогтож, дарга
нарыг тойрон хүрээ­­лэгчдийн давхарга бий болсон байна. Энэ нь улс төрийн хүрээнээсээ
хэтрээд зах зээл, хувийн хэвшилд дарамт учруулж байна. Би хувьдаа ингэж л харж байгаа.
Тиймээс Монголд ардчилсан хувьс­галын дараах хоёр дахь шатны хувьсгал хэрэг­тэй
болсон гэдэгтэй санал нэг байна.

-Энэ хувьсгалыг хий­хэд УИХ ямар
хувь нэмэр оруулах вэ. Ерөн­хийлөгчтэй хийсэн уул­залтын үеэр олон то­дорхой санал
яригдсан уу?

-Ерөнхийлөгч өнөөд­рийн хуримтлагдсан
асууд­луудын ээдрээг гар­гахын тулд эхний ээл­жинд лав 10 гаруй хуу­лийг нэн даруй
шинээр бат­лахыг санал болгож бай­гаа. Үүнийг ажил хэрэг болгох эсэх нь УИХ-аас
шууд хамаарна. Наад зах нь бид ухаалаг төрийн зарчмуудыг дэмжиж бай­гаа бол өнөөдрийн
хэ­лэл­цэж байгаа хуулиудаа ч ухаалаг гаргахын төлөө ажиллах ёстой. Жишээ нь Өрийн
удирдлагын хууль, Хяналт шалгалтын тухай хууль гэхчлэн чухал хуулиуд өргөн баригдах,
хэлэлцэгдэхээр яригдаж байна. Энэ бүх хуулиудыг зөв гаргахгүй бол УИХ өнөөгийн байдалд
нэмэр биш, нэрмээс болно л гэсэн үг.

-Та Ерөнхийлөгчийн санаачилсан
УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажил­лахгүй байх хуу­лийг УИХ нэн
даруй бат­лах ёстой гэж байсан. Хуулийг хэзээ хэлэл­цэх вэ?

-Энэ хуулийг УИХ ойрын өдрүүдэд хойш­луу­лалгүй
хэлэлцэх шаард­лагатай. Өнөөдөр сайд нар давхар дээлтэй, УИХ-ын гишүүн, сайдын ажлыг
давхар хийж бай­гаа нь УИХ ч, Засгийн газар ч хариуцлагагүй байх гол үндэс болж
бай­гаа. Дээрх нь суудлаа олохгүй бол доорх нь гүйд­лээ олдоггүй гэдэг биз дээ.
Хариуцлагагүй Засгийн удирдсан тө­рийн алба яаж хариуц­лагатай ажиллах юм бэ. Тиймээс
төрөө ухаалаг болгохыг хүсч байгаа бол УИХ өөрөөсөө энэ ажлыг эхлэх ёстой. Үлгэрлэх
ёстой. Сайд нар давхар дээлээ тайлах цаг нь бол­сон. Иймээс хуулийг 2014 оноос хэрэгжүүлэхээр
батлуулах ёстой. Төрийн ажил муудаад, байдал хүндрээд байгааг хар­саар байж
2016 он хүртэл явуулж болохгүй. Энэ бол ганц миний байр суурь биш, хэн нэг хувь
хүний эсрэг ажил ч биш, зарч­мын шаардлага болчи­хоод байгааг олон хүн зөвшөөрч
байна шүү дээ. УИХ-д надтай адил бодол­той хүмүүс цөөнгүй байгаа гэж бодож байна.

-Сүүлийн үед МАН-ын зүгээс танай
на­мынх­ныг дүр эсгэсэн ардчилагчид гэж шүүмж­лэх болж. Энэ хууль яаж батлагдах
нь дүр эсгэсэн үү, үгүй юу гэдгийн хэмжүүр байх болов уу. Та юу гэж бодож байна?

-Сөрөг хүчний шүүмж­лэлд улс төржилт
их цу­халздаг. Гэхдээ шүүмж­лэл бүхэлдээ хоосон биш шүү дээ. Ер нь бол манай намын
лидерүүд энэ шүүмж­лэлд бодитой няцаалт өгөх ёстой л гэж боддог. Гэхдээ зөвхөн үг
хэлээр биш. Ялангуяа хорин жилийн өмнө дарга анги, тойрон хүрээлэгчид, хяналтгүй
эрх мэдлийн эсрэг зориглон тэмцсэн тэр хүмүүс өнөөдөр эрх баригчид болоод эрх мэдэл,
албан тушаал, мөнгө хөрөнгөнд бялуу­раад явчихаагүй, тэр үеийн зорилго, итгэл үнэмш­лээсээ
ухраагүй гэдгээ харуулах нь чухал. Үүнийг Ерөнхийлөгч л лав харуулж байна гэж би
боддог. Одоо бүгдээрээ нотлож харуулах ёстой. Ингэж байж сөрөг хүчний шүүмжлэлийг
няцаана, иргэдийн итгэлийг хүлээ­нэ. Иргэд, нийгэм гэлтгүй манай намын залуу үед
ч намын ахмад үеийн ийм үлгэр дуурайл чухал л байгаа.

-Энэ өдрүүдэд ард­чиллын ой тохиож
бай­на. Тэр үед гудамжинд тэмцэж явсан хүмүүс өнөөдрийн эрх бариг­чид. Тэдний тэмцэж
бай­сан үеийн зорилго, өнөөдрийн бодол, үйл ажиллагаа хоорондоо хэр ялгаатай байгаа
бол?

-Мэдээж цаг үе их өөр болсон. Хүмүүсийн
нас, амьдралын туршлага өөр болсон гээд олон зүйл өөр байгаа. Гэхдээ л би ч биш,
хүмүүс бүгд, жишээ нь чи ч гэсэн ард­чилсан хувьсгалын лиде­рүүд үзэл санаа, зарчим­даа
үнэнч байгаа гэж итгэ­хийг хүсч байгаа шүү дээ. Хэн ч юу ч гэж сайн муугаар хэлсэн
тэд энэ улс орны түүхэнд хоёр гайхамшигтай өвийг үл­дээж чадсан. Нэг нь хам­гийн
итгэхээргүй, боломж­гүй мэт үед хийж чадсан үндэсний зөвшилцөл. Да­лан жил тогтсон
даран­гуйлагч тогтолцоог хүртэл ярьж зөвшилцөөд богино хугацаанд өөрчилчихөж болдог
гэдгийг монгол хун дэлхийд харуулсан. Мон­гол­чууд ийм зөвшилц­лийг хийж чадсан
бол улс үндэсний сайн сайхны төлөө дараа дараагийн чухал зөвшилцлүүдийг хийж чадах
л ёстой. Хоёр дахь том өв бол Үндсэн хууль. Ардчилсан засаг төр байхын тулд Засаг­лалын
эрх мэдэл ху­ваарь­тай, бие биеэ хянаж чаддаг харилцан тэнц­вэртэй байх ёстойг энэ
Үндсэн хууль баталгаа­жуул­сан. Энэ хоёр үнэт зүйлийг Ардчилсан нам гэлтгүй монголчууд
бид бүгдээрээ хамгаалахын төлөө явах л ёстой.

Э.ЭНХБОЛД

Сүүлийн өдрүүдэд хэвлэл мэдээллийн байгууллагынхны
төдийгүй, онлайн ертөнцөөр дамжиж айл өрх бүрт яригдаж буй нэг сэдэв бол
Монголын толгой хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд хэрхэн муу, муухай ажилладаг
гэдгийг батлахаар Монгол
HD телевизээс олон улсын түргэн хоолны сүлжээ “Мак Доналдьс” Монголд салбараа
нээх гэж байгаа хуурамч мэдээллийг тараасан явдал болов. Тэд энэ сарын 11-ний
өдрийн мэдээллийн “Оргил цаг” хөтөлбөрийнхөө эхэнд “Бид өнөөдөр нэгэн чухал
сэдвийг онцолж байна. Энэ юу вэ гэхээр Монголын ихэнх хэвлэл мэдээллийн
байгууллагууд авлигад автсан, мэргэжлийн бус, бохир сэтгүүл зүйтэй байгааг хүргэхээр
бэлтгэсэн юм” хэмээн мэдэгдээд Монголын хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд мөнгө
өгвөл ямар ч хамаагүй мэдээлэл гаргахад бэлэн байдаг гэж батлахыг оролдов. Монгол
HD хэмээх уг
телевизийн зохион байгуулсан акц нь сэтгүүл зүй гэж юу болох талаар дахин харж,
эргэн хөндөхөөс аргагүйд хүргэж байна. Тэдний мэдээлснээс Монголын сэтгүүлзүй
гэж худалдагдсан салбар, сэтгүүлчид нь гэж худалч хүмүүс байдаг гэж олон нийт
ойлгохоор байна. Бас хүмүүст хүргэж буй мэдээлэл бүр мөнгөөр тавигддаг гэсэн
ойлголтыг төрүүлэв. Төөрөлдүүлэв.

Харамсалтай нь нийгэмд тун ноцтой ойлголтыг төрүүлсэн
Монгол HD телевизийнхэн
маань мэдээ болоод зар сурталчилгаагаа ялгаж чаддаггүй ажээ. Хүмүүст шинэ тутам
мэдээ мэдээлийг түргэн шуурхай хүргэхдээ хараат бусаар ажиллах гол нөхцөл нь
зар сурталчилгаа болж өгдөг. Зар сурталчилгаанаас олсон орлого нь хэвлэл
мэдээлийн хэрэгслийн үнэн зөвөөр ажиллах үндэс болдог энэ зарчим дэлхийн аль ч
улс оронд хүчин төгөлдөр мөрдөгддөг билээ. Гэвч Монголын хэвлэл мэдээллүүд мөнгө
л төлж байвал худал үнэн нь хамаагүй мэдээ, мэдээллийг тавьж байдаг, ёс зүйгүй
гэдгийг батлахын тулд сэтгүүл зүйн ёс зүйн хэм хэмжээг зөрчлөө. Сэтгүүл зүйд
баримталдаг алтан харти бол сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээ
мэдээллийг авахдаа гагцхүү шударгаар мэдээ мэдээллийг олж авах ёстой байдаг. Энэ
бол дэлхийн сэтгүүл кодод дархлагдсан зарчим. 2005 онд батлагдсан МСНЭ-ээс баталсан
ёсзүйн зарчим, Брюссельд төвтэй Олон улсын сэтгүүлчдийн холбооны ёс зүйн дүрэмд
үүнийг зааж өгсөн байдаг.

Хэрэв та мэдээ мэдээлэл олж авах гэж байгаа бол нууцаар,
элдэв арга башир хэрэглэлгүй үнэн шударгаар мэдээллээ олж авч олон нийтэд
түгээх ёстой. Түүнээс та элдэв арга башир хэрэглэж, худал нэр ашиглаж мэдээлэл
олж авснаа түгээх тараах эрхгүй. Ёс зүйн ийм алдаа гаргаж, хариуцлага хүлээж
байсан тохиолдлууд ч олон. Кембрижийн гүнж Кэйт Мидлтон хөл хүнд эмнэлэгт
хэвтсэн үед нь хатан хаан Элизабет болоод ханхүү Чарльз болж утсаар ярьж
мэдээлэл авсан Английн радиогийн хоёр сэтгүүлчийн хэрэг дэлхийд шуугиулж
байсныг санаж л байгаа байх. Тэд хааны гэр бүлийн шинэ төрөх хүний талаар мэдээлэл
олж авсандаа хөөрч байсан  ч хууран
мэхлэх замаар мэдээлэл авсандаа шууд буруутсан бөгөөд тэдэнд итгэж мэдээлэл
өгсөндөө өөрийгөө буруутган сувилагч бүсгүй амиа хорлосны дараа байдал бүр ч
ноцтой болж байв. АНУ-ын алдартай хэвлэл болох “Чикаго Трибун” 1980-1990-ээд
оны хооронд сэтгүүлзүйн дээд шагнал Пулитцерийн шагналыг 11 удаа хүртсэн байдаг.
Тэд эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйгээр шуугиулсан бүтээлүүд гаргаж байсан бөгөөд аль
болох шинийг сэдэж олох гээд багагүй улайрсан гэдэг. Тус сониныхон өөрсдөө
хуурамч хоолны газар нээж, тэндээ сэтгүүлчдээ ажиллуулсан бөгөөд хаа газар
ялгаагүй хойно татварынхан, мэргэжлийн хяналтынхан гээд төрийн нэрийн өмнөөс
ажиллаж илүү дутуу харж явдаг хүмүүсийн талаар нэгд нэгэнгүй баримтыг
цуглуулан, түүнээ бичиж шуугиулсан нийтлэлээ гаргаж байв. Үүнийгээ ч Пулитцерийн
шагналд нэр дэвшүүлж, бараг л хүртсэн гэж өөрсдөө баярлаж байх үедээ буруудсанаа
мэдсэн. Учир нь тэд мэдээллийг шударгаар бус, хууль бусаар олж авсандаа
асуудалд орсон. Шагнал бус лицензээ хураалгах анхааруулгыг авсан юм.

Саяхны хэрэг болохоор манайхан санаж байгаа байх. Дэлхийн
хэвлэлийн магнат Руберт Мурдокын эзэмшлийн хэвлэлийн корпораци цагдаагийнханд
авлига өгч, улстөрчид, хааны гэр бүлийнхний утсыг чагнадаг байсан нь ил болсон
нь бас л дуулиан дагуулсан. Бас л сэтгүүл зүйн алтан хартиг зөрчиж, ёс зүйн
алдаа гаргасан учраас алдартай хэвлэлийн магнат маань “Rupertgate”, “Murdochgate” гэсэн хэргийг
нэрээрээ нэрлүүлж, алдартай “The
Sun”, “The Times” сонингууд хаагдахдаа тулсан. “The Sun” дэлхийд зартай
шар сонин бол нөгөөх нь даян дэлхийд алдраа дуурсгасан алдарт “The Times” байлаа.    

Харамсалтай нь сэтгүүл зүйн үндсэн зарчмаа мэдэхгүй зарим
нөхдөд маань сэтгүүл зүйгээ гоё сайхан болгоно гээд хөөрөлхөж илүү том алдаа
гаргаж байна. Сэтгүүл зүйг эрүүл сайхан болгоно гэж зорьж байгаа бол сайн хэрэг
байна. Гэвч мэдээ мэдээлэл бүрийг төлбөртэй тавьдаг мэт андуу ташаа мэдээлэл
өгч, үүнийгээ батлахын тулд бизнесийн өөр нэг байгууллагын өмнөөс худал
мэдээлэл тарааж, өрсөлдөгч өөр нэг байгууллагын нэр хүндэд халдсан мэдэгдэл
хийж хамгийн гол нь мэдээллийг шударгаар олж авах ёсзүйн дүрмээ уландаа
гишгэжээ. Гэвч өөрсдөө үүнийгээ ч мэдэхгүй шударга байгаагаа магтаж,
нэгнээ  хөөргөж, өөрсдөө хөөрөлхөж байгаа
биз ээ. “Гацууртын” хэмээх Л.Чинбатын өмчлөлтэй телевизийнхэн дээрх хэвлэл
мэдээллийн газруудын үйлдсэн хууль бус аргатай яг адилхан алдаа гаргалаа.

Бизнесийн аль ч салбарт шинэ хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд дургүй
хүн байхгүй. Сэтгүүл зүйч бизнесийн салбар. Гэхдээ үүний үр ашиг нь олон түмэнд
шинэ тутам мэдээ мэдээлэл болж очдогоороо онцлогтой. Сэтгүүл зүйн салбарт шинэ
хөрөнгө оруулагчид орж ирэх нь сайн хэрэг ч сэтгүүл зүй гэж юу болохоо ч
мэдэхгүй хүмүүс хөрөнгө хаяж санаархаж байгаа нь харамсалтай юм. Үүни хор
хөнөөл хөөрхий муу салбарт нь, тэнд ажиллаж байгаа редакци, сэтгүүлчдэд ирдэг
нь гунигтай. Сэтгүүл зүйн гал тогоонд ажиллаж, мэдээллийг шивээлэх суман
дундаас олж ирдэг сэтгүүлчдийн хөдөлмөрийг огт мэдэхгүй хүмүүс орж ирэх нь маш
аюултай юм байна. “Гацуурт” компани хөрөнгө мөнгө хаяж шинэ техник технологи
нэвтрүүлж Монгол HD телевизийг
байгуулсан нь сайшаалтай ч сэтгүүл зүйн наад захын ийм ойлголт байхгүй хүмүүс удирдаж
байгаа нь эргээд хөнөөл тарьж байна. Зүгээр л сэтгүүл зүй бохир байна гэж зарлаад
үүнийг цэвэрлэчихдэг ч юм биш. Арваад сонин телевизэд 400 000-1 000 000 нийт
долоо, найман сая төгрөгийг нэг өдөрт гаргаснаар мууг нт батлаад
эрүүлжүүлчихдэг хэрэг биш билээ. Бизнесээ сурталчилах гэж буй дундаж компани ч
ийм мөнгийг нэг дор гаргаж чадахгүй. Тэрбумаар тоологдох хөрөнгөтэй Л.Чинбат
түүний охин Номингийн толгойлдог Монгол HD
телевиз л шударга болох гэж шударга бус замаар мэдээлэл цуглуулахын тулд ингэж
авирлаж байгаа байх. Гэхдээ сэтгүүл зүй тэдний сайн мэддэг үнээний ферм харамсалтай
нь биш юм. Энэ салбар өөрийн дүрэмтэй журамтай, ёс зүйтэй бас залгажм халаатай.

Ер нь сүүлийн үед цаг тутамд нэг их ухаантай нөхөр гэнэт
гарч ирээд л сэтгүүл зүйг хорлож байх боллоо. Редакцийг эздээс салгана гээд л
байгаа. Гэхдээ эзэд байхгүй бол хөрөнгө оруулалт байхгүй, хөрөнгө мөнгөгүй бол
жинхэнэ хэн нэгний аманд багтаж, халаасанд орох аюул нүүрлэж байгааг ойлгохгүй
юм. Бас хөрөнгө оруулагчид 30-аас илүү хувь эзэмшиж болохгүй тухай ярьж байгаа.
Гуч хүрэхгүй хувийн хөрөнгөтэй, тэгээд түүндээ хөрөнгө оруулаад сууж байдаг хөрөнгө
оруулагчид бусад салбаруудад ч байхгүй болов уу. Бас зарим хүмүүсийн бодож
байгаагаар реклам сурталчилгааг хязгаарлаж багасгах тухай ойлголт ч энэ
салбарыг өөрин жамаараа урагшлахад ихээхэн халгаатай юм. Зар сурталчилгаа
байхгүй бол хөрөнгө мөнгөний хувьд редакци бэхжихгүй. Энэ нь мэдээлэл олон
нийтэд хүрэхгүй, хараат бус байдлаа алдана гэсэн үг.

Дэлхийн жишиг болсон реклам сурталчилгаа болон мэдээллийн
хувь хэмжээ ямар байдаг нь хөрсөн дээрээ буухгүй, амьдралаа мэдэхгүй атлаа
эрүүл сэтгүүл зүй яригчдад огтхон ч хамаагүй бололтой юм аа. Тэгээд саяны энэ
Л.Чинбатынхны хэвлэл мэдээллийг хорлож байгаа үйл явдал. Ойрын үед гарах гэж
яригдаад байгаа “Олон нийтийн зар сурталчилгааны тухай хууль” лав л сэтгүүл
зүйд хорлонтойгоор тусах үүд хаалгыг эдгээр мэдээ, зар хоёроо ялгахгүй залуус
нээгээд өгөв бололтой. Энэ бүхэн эл салбарт ажиллаж амьдралаа залгуулдаг жирийн
сэтгүүлчдийг л хорлоод байгааг эдгээр хүмүүс мэддэг болов уу. Хэвлэл мэдээлэл
улам бүр л төвөгтэй байдал руугаа явж байна.

Хамгийн гол нь сэтгүүл зүйгээ мэдэхгүй цэцэрхэгчдийн энэ
үйлдэл сэтгүүлчдэд, сэтгүүлзүйд асар их хор хөнөөлт тарьж байна. Хөгжлийг нь
саатуулж, хойш нь уяж байна. Тэгээд ч сэтгүүл зүйн алтан хартийг зөрчсөн Монгол
HD телевизээс лицензийг
хураах хүртэл арга хэмжээг авахад болохгүй гэх газаргүй. Тэгэхгүй бол энэ мэт
хүмүүс яаж ч хамаагүй заль мэх зохиогоод мэдээлэл цуглуулах үүрэг даалгаврыг сэтгүүлчдэдээ
өгөх нь. Харин учир мэдэхгүй залуус үгээр нь явж шоронгийн хадаам болоод
дуусна. Монгол HD телевизийнхэн
ухаантайдаа ийм өгөөш хаяж мэдээлэл цуглуулж бусад нь тэнэгтээ үүнийг
хэрэглэхгүй байгаа хэрэг биш шүү дээ. Эрхбиш заль мэхээр, шударга бусаар мэдээ
мэдээлэл олж болдоггүй гэдгийг дуулсан л хүмүүс байдаг юм.  

Э.Энэрэл

Ардчилсан
хувьсгалын 24, АН нэгдсэний 13 жилийн ой 
тохиож буй энэ єдрїїдэд тэр єдрїїдийг їйл явдлын талаар хєєрєлдєхєєр
ардчиллын анхны 13-ын нэг,  Тєрийн
шагналт жїжигчин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

-Юуны тїрїїнд
танд баярын мэнд хїргэе. Олон жилийн ємнєх тэр єдрїїдийг дахин нэг дурсвал…

  -За баярлалаа. Тєв талбайд цуглаан жагсаал
хийж болохгїй гээд тушаал захирамжтай байсан. Тэгээд Дуурийн театрын хажууд
жагсаал хийж байгаад л цааш тєв талбай руу орохдоо л пролетарийн их удирдагч
Ленин багшийн бурханд одсон єдрийг хїндэтгэж байгаа юм гэж хэлэхээр чинь
цуглаан хийхийг зєвшєєрч байлаа шїї дээ. “Тэгвэл та нар цуглаанаа  хий” гэсэн. Тийм  заль хэрэглэж,  єєрчлєлтийн їйл явдлыг хийж байсан. Энийг
одоо нуугаад яахав.  “Хонхны дуу”-г
зохиосон Цогтсайхан байна. Энэ хїн бол эрх чєлєєний дууч. Манай Э.Бат-Їїл байна.
Амарбаясгалан,  Амарсанаа байна. Энэ
дєрвєн хїн хамгийн эхний суурийг нь тавьсан юм. Эд нарыг одоо ярихгїй, би л
мундаг юм хийсэн гэж яриад байдаг хїмїїс бий. 
Тэд 1987, 1988  онд нууцаар
ухуулах хуудас нааж НАХЯ-ныханд баригдаж явсан хїмїїс. Дараа нь Монголын
Ардчилсан холбоо 11 дїгээр сарын 29-нд Залуу уран бїтээлчдийн чуулга уулзалтаас
эхлээд анхны арван гурав,  цаашлаад Ховд,
Эрдэнэт хотуудад ардчиллын анхны їїсэл гарал эхэлж байлаа. Єнєєдєр Монголын
ардчилсан холбоо анх хїмїїсийг нойрноос нь сэрээж,  коммунист дэглэмийн эсрэг хувьсгал зарлаж
гарч ирсэн єдєр юм. 12 дугаар сарын 10 бол Монголын Ардчилсан холбооны эхлэлийн
буюу ялсан ялалтын єдрийн баяр гэж би боддог. Ингээд Ардчилсан холбоо ч
байгуулагдсанаас хойш 1990 оны хоёрдугаар сарын 18-нд анхны Их хурлаа хийж  Монголын Ардчилсан намыг тунхаглан зарласан
юм. Анх нэг намтай улс байсан бол хоёр намтай болсон. Олон ургальч їзлийг бас
зарласан хэрэг. Ардчилсан намын анхны дарга нь Э.Бат-Їїл. Ардчилсан холбооноос
гадна, Шинэ дэвшилт холбоо, Ардчилсан социалист хєдєлгєєн гээд холбоонууд эхэлж
нэгдэж, энэ холбооноосоо Социал демократ нам, Їндэсний дэвшлийн  гээд нам болцгоосон. Ардчилсан холбоо   ургамал модоор бол їндэс нь юм. Энэ їндэс нь
дээшээ ургахаараа мєчир, навч, цэцэгтэй болдог. Ардчиллын тєлєєх намууд бол тэр
цэцэг, навч, мєчир нь юм. Би їїнийг яах гэж хэлээд байгаа юм гэхээр энэ намууд
нийлнэ, сална гэж хїмїїний араншин  л янз
янз болж байлаа. Рене Декерд “Амьдрал бол инээдмийн жїжиг” гэж хэлсэн. Шекспир
“Амьдрал бол жїжиг, хїмїїс бол жїжигчид” гэж хэлсэн байдаг. Заримдаа энэ
амьдралыг, энэ инээдмийн жїжгийг хєх инээд хїрээд харж байдаг. Би амьтан хїн
шиг албан тушаалд дэвших гээд л дарга даамал болж даварч гїйх гээд л давхиагїй
юм л даа. Би хувьдаа  єєр бодолтой
байдаг. Надад боломж л хэрэгтэй. Би уран бїтээлээ туурвих ёстой, чєлєєтэй ярих
хэрэгтэй. Ялангуяа би уран бїтээлээ хэнээр ч заалгахгїй зїрх сэтгэлийнхээ
дуудлагаар хийдэг. Тэрийгээ ч олж авсан. Тэрїїгээрээ ч явж байна. Гэхдээ
хїмїїний дунд л амьдарч байгаа. Нийгэм єєрєє хїмїїсээс бїрддэг юм чинь. Ошо гэж
хїний хэлсэн їг байдаг юм. “Нийгэм єєрєє нїдэн балай, чихэн дїлий хїн сїргээс
бїрддэг” гэж. Энэ ямар оновчтой їг вэ гэж боддог юм. Энэ їгийг хэдэнтээ
хэлэхэд  хїмїїс их дургїй байна лээ.

1990 онд
давалгаалж гарч ирсэн нєгєє олон тїмэн хаачсан бэ гэж эргэж харахад эрх
чєлєєгєє худалдаад энэ олон навч цэцэг уусаад алга болж. Айн Рэндийн
“Тєгс”  гэж жїжгэн дээр байдаг. “Хїн
гэдэг хєєрхий, анх мэндэлсэн цагаасаа эхлээд ямх ямхаар єєрєєсєє урваж байх юм.
Урвах урвахдаа цоорхой халаасаар задгай мєнгє цувран гоожих мэт єєрєєсєє урвах
юм. Энэ бол хїн єєрєє байгаа хэрнээ єєрєє єєрийгєє їгїй хийж байгаа ийм л
їзэгдэл” гэж хэлсэн байдаг. Хїмїїс ийм л байна. Сонгуулиас сонгуульд эрх
чєлєєгєє худалдаж байна. Худалдагдаж байна, худалдаж  авч байна.

-Та Ардчилсан
холбооны баярын хурал дээр нэлээд ширїїхэн їг хэлсэн. Уг нь баярын їг юм чинь
сайхан їг хэлэх байх гэж  хїлээж байтал
шїїмжлээд эхэлсэн.  Хїїхдийн паркийн
газрыг булааж авлаа гэж ирээд л ярьж эхэлэхэд чинь гайхаж байлаа…

-1911 онд
манжаас салж,  дараа нь ЗХУ-аас  хамаатай байсан, 1990 онд коммунист дэглэмээс
салсан юм. 1990 оноос хойш хорин хэдэн жилд учраа олохгїй явсан. Ололт ч
байсан. Ємч хєрєнгєтэй болсон гээд л. 24 жилийн дараа эргээд харсан чинь чонын
амнаас гараад барын аманд оров гэгчээр коммунистуудаас ангижирч чадсан хэрнээ
шууд мєнгє хїїлэгч зэрлэг капиталистуудын аманд яваад орчихсон. Жишээ нь энэ
хїїхдийн паркийг хар даа. Хїїхдийн тоглоомын газар байх ёстой  байтал баахан байшин барьчихсан. Энэ чинь
тонуул, энэ чинь дээрэм, гэмт хэрэг байхгїй юу. Гэтэл їїнд хариуцлага
тооцохгїй, сохор мэт, дїлий мэт явж байна ш дээ, энэ тєр. Эйнштэний їг байдаг
шїї дээ. “Хїн тєрєлхтєн цаашид амьдаръя гэж бодож байгаа бол єнєєдрєєсєє арай
єєрєєр сэтгэ” гэж хэлсэн байдаг. Бид 24 жил ингэж алдаж, онож,  хольж, хутгаж явсан.  Одоо 
иргэнээ  ємєєрсєн хуультай,
иргэндээ  їйлчилдэг тєртэй болох
хэрэгтэй. Їїнийг л хїсч байна. Тэрийг л цогцлоон байгуулвал тэгээд л
болоо.  Єєрийн толгой дээрх бухлыг
хараагїй байж хїний толгой дээрх євсийг харлаа гэдэг шиг энэ  24 жилийн ємнє байгуулагдсан Ардчилсан намын
дотор чинь баахан ашиг хайсан, сул аргаар амьдрах гэсэн, зусар бялдуучлал, хээл
хахуульд орооцолдчихсон, газрын наймаачид, 
гэмт хэргээс єєрийгєє аврах гэсэн, авруулах гэсэн хїмїїс шигдчихсэн
байна. Би Ардын нам энэ тэрийг хэлэхгїй. Ардчилсан нам дотор ингээд шигчихсэн
байхад Ардын нам бол ойлгомжтой.

-Та бас
Ж.Батзандан, О.Магнай нарыг жигтэйхэн шїїмжилж їг хэлсэн. Тэр ямар учиртай юм?

-Тэгсэн. Том
тєрєєс ухаалаг тєр лїї гэсэн Ерєнхийлєгчийн санаачилга маш зєв зїйтэй юм. Гэтэл
Ж.Батзандан тэр санаачилгыг шїїмжилж санаанд оромгїй їг хэлж байна лээ. Энэ
намд шургалчихаад  экстремист їг хэлж,
жїжиг тавьдаг утгаар нь шїїмжилсэн юм. Би тааралдвал єєрт нь бас хэлье гэж
бодож байгаа.

-За тэр
хоёроос гадна таны шїїмжлээд байгаа хїмїїсийн тоонд ардчиллын тєлєє анх явж
байсан  хїмїїс багтах уу?

-Тэр дотор яг
анх ардчиллын тєлєє явж байсан хїмїїс байхгїй. Харин тэднийг дагаж ашиг хайж
орж ирсэн хїмїїс байгаа юм. Жишээ нь бусдын 
эхлїїлсэн хэргийг хэзээд єєрийнх мэт ярьж явдаг хїмїїсийг хэлж
байна.  Тїїнээс биш олон олон сонгуулиар
хараалган гїтгїїлж,  1990 оны єєрчлєлтийг
гардан хийсэн, миний дотны найз,  Ерєнхийлєгч
Ц.Элбэгдорж, хотын дарга ЭБат-Їїл,Цагдаагийн газрын дарга Т.Билэгт. Энэ хэд
маань  анхны арван гурвын гурав нь.
Тэгээд цаана нь ардчиллын тєлєє амь биеэ їл хайрлан явсан хїмїїс бий. АН-д  зєндєє хїн байдаг чадлаараа зїтгэж байна. Маш
цєєхєн хїн  баялаг бїтээгчид зєндєє олон
шимэгч тонуулчдыг тэжээгээд явж байна. Би бол энэнээсээ салъя,  салахын тулд энэ Монголын ардчиллын
анхдагч  эдїгээ  цагийн 
Ерєнхийлєгч Ц.Элбэгдоржийн дэвшїїлж тавьсан дуулиан болоод байгаа  “Данхар хэнэггїй том тєрєєс ухаалаг тєр лїї
шилжье” гэдгийг би юу гэж харж ойлгож байна гэхээр хууль нь хїнээ ємєєрдєг, тєр
хїнээ ємєєрдєг, гавьяа байгуулдаггїй юм гэхэд гай болдоггїй, тийм тєр хэрэгтэй
байна. Хїмїїст єєрсдєє баялгаа бїтээх боломжийг нь нээлттэй тавьж єгєх
хэрэгтэй. Хєнгєхєн авсаархан татвартай, тэгээд хэн хэн нь бие биенийхээ эрхэнд
халдахгїй байх хуультай байх хэрэгтэй . Нобелийн шагналт Фридрих Хайкийн хэлсэн
їг байдаг юм. “Хууль нь хїнээ ємєєрєєд ирэхээр эргээд хїмїїс нь хуулиа
хамгаалдаг юм” гэж. Энэ тогтолцоонд шилжихгїй бол болохгїй байна. Нам намын
хаалга тогшоод л нам намын дарга нарт долдойдоод яваа улсууд нийгмийг бузарлаж байна.
Харин Монголын ардчилалд маш том їйл хэргийг авчирсан тїрїїний хэлсэн хїмїїс
бас дээр нь анхны намын дарга нар болох Баабар, Да.Ганболд гээд олон хїн байна.
Тэр хїмїїст талархаж явдгаа хэлье. Нєгєє талаар “Малыг малчдад, газрыг эздэд”
гэж хамгийн анх бичиж зоригтой дуугарч байсан Б.Цэнддоо байна. Тэгэхээр бид л
малыг малчдад єгсєн. Монголын анхны ардын аж ахуйтны холбоо байгуулаад малыг
малчдад єгсєн.  Би тэрэнд єєрєє ч оролцож
дэмжиж явсан. Гэтэл одоо газрыг яг жинхэнэ эздэд нь єгєхгїй наймаачдад єгчихєєд
байна. Сая хїїхдийн паркийн газрыг дээрэмдсэн талаар  хэлсэн маань ч їїнтэй холбоотой. Гэхдээ
нэгэнтнээ хїний  бїтээн босгосон баялгийг
хїний эрх зєрчєєд хурааж авах нь хаашаа юм. Энд тєлєх ёстой мєнгийг нь аваад
єєр цэнгэг агаартай аятайхан газар дэлхийн хэмжээний Дисней лэнд шиг парк
байгуулаад їр хїїхдээ тоглуулах хэрэгтэй шїї дээ. “Хїїхдийн тєлєє за гэж хэлье”
гээд Ї.Хїрэлбаатар їгийг нь бичиж, Т.Ариунаа дуулаад явж байгаа. Энэ
саанаачилгыг  їйл хэрэг болгох хэрэгтэй.
Хїїхдэд зориулсан бодитой їйл хэрэг болгох хэрэгтэй. Энэ санаачилга бодол
сэдлийг бий болгох гэж симфони найрал хєгжимтэйгєєр хїїхдэд зориулж,  Хавар, Зун, Намар гэсэн бага, дунд, ахлах
ангийн сурагчдад зориулсан сонгодог хєгжмийн бїтээл концерт тоглоод єєрсдєєр нь
дуулуулдаг  тийм хєтєлбєр он гараад
хэрэгжїїлэх гээд байгаа. Энэ нь миний хувьд нэмэр болох болов уу гэж бодож
байна. Ямар ард тїмэн байна, тийм тєр байна гэж Достоевский хэлсэн байдаг.
“Сонгогчид нь ямар байна депутатууд нь тийм байдаг хойно доо” гэж Михайл
Задарнов XXI зуунд бас хэлсэн байдаг. “Эрх мэдэлтнїїдийг гэгээрїїлэх гэж
оролдсоноос сонгогчдоо гэгээрїїлсэн нь дээр” гэж Фридрих Хайкийн їг бий. Хїмїїс
тєлєєллийн ардчиллаар дамжуулж  єєрсдєє
тєр барьж байгаа гэдэг ч єєрийг нь ємгєєлж, єєрсдийг нь хамгаалах хїнийг тєрийн
сэнтийд суулгах бус,  зїгээр нэг хїнийг
сонгочихдог. Сонгуулийн їед сїйд болж, хїн болгонд хайртай, инээгээд л хамаг
юмыг нь хийж єгч гїйгээд л Их хурлын сэнтийд очоод  мартдаг. Тэгээд л хїйтэн хєндий хєгийн амьтан
болж хувирдаг. Энэ олон жил УИХ-д сонгогдсон хїмїїс байна ш дээ. Ц.Нямдоржоос
эхлээд нэрлэж болно.  Достоевскийн бас
нэг гайхалтай їг бий. “Эрх мэдэл гэдэг бол ямар ч ухаан саруул хїнийг эвддэг
юм. Тэр нь шунал болоод, сїїлдээ  зуршил
болж,  тэр нь  цааш євчин болдог” гэж. УИХ-ын  гишїїдийн яриаг сонсоход ихэнх нь эрїїл бус
яриатай болчихсон байна л даа.  Монгол
Улсыг  хєгжїїлэх їндэсний хєгжлийн яамны
сайд гээд нэг хїн гал тахиж давхиад л байдаг. Хїмїїсийн тархийг мухар сїсгээр
угаагаад байхаар улс яаж хєгжих юм. 
Монголын  ардчилсан холбооны їїссэний
25 жилийн угтал болж байна. Ирэх жил морин жил гарна. Манай монголчууд авлига
хээл хахууль єгдєг авдгаасаа  салах
хэрэгтэй. Ялангуяа авлигачдыг таслан зогсоох учиртай. Польш авлигыг зогсоож
байж л хєгжєєд явчихсан. Гэхдээ авлигын хэрэгт шалгаж байгаа гээд шїїхээр
шийдээгїй байхад нь гэмт хэрэгтэн шиг яллаад явчихдаг. Монгол Улс ямар шорон юм
уу, галзуугийн эмнэлэг юм уу.  Авлигатай
тэмцэх газар гээч нь авлига авч, єгч болохгїй сэнхрїїлдэг  соён гэгээрїїлэх газар байх ёстой гэж боддог
шїї.

-24 жилийн ємнє
та бїхний  мєрєєдєж байсан тэр ардчилал
таны хэлж байгаагаар  бол хїссэнээр чинь
болохгїй байгаа мэт. Угтаа бол ардчилал ирсэн гэдэг нь єєрєє чухал байсан шїї
дээ.

-Ардчилал
ирсэн нь чухал. Эрдэнэ мэт ирсэн энэ ардчиллыг чинь коммунист дэглэмээс гараад
авлигачдын гарт єгчихнє гэж бодоогїй шїї дээ. Яг нарийндаа бол энэ дарангуйлал,
коммунист їзлээс салъя гэсэн бодол тухайн їедээ байсан. Дараа нь яах нь бол
гэдэг нь яг тухайн їедээ бол хамаагїй байсан. Харин дараа нь коммунистуудаас
салчихлаа. Одоо яах юм. Одоо  ємчтэй
болох ёстой. Монголын иргэд гадаад улс оронд зорчдог болох ёстой  гэсэн 
дараагийн зорилго гарч ирсэн. 
1990 онд анх ардчиллын тєлєє явахдаа 
шууд ємчийг нь єгчихнє гэсэн бодол байгаагїй. Зарим хїн эхлээд л ємчийг
нь єгнє гэж яриагїй байсан. Тэрний дараа алхамуудаа хийж эхэлсэн. Харин тэр
бодлого явж байтал сїїлдээ мєнгєнд орооцолдоод ирэхээр нэг нэгдээ єгдєг авдаг
болчихлоо.

-Та тэр
олигархиудыг Ардчилсан намд ч байна гэж хэлээд байна уу?

-Байна. Бїр
шигиж эхэллээ. Тэгээд тэр амьтны їр хїїхдийн тоглох тоглоомын газрыг дээрэмдэж
авсан хїмїїс окопонд орчихсон хэвтэж байна шїї дээ. Ийм хїмїїс буу
шийдэмтэй  дайн болоход нїхэн дунд
хэвтээд л їлддэг байхгїй юу.

-Яг тэр їед
хожмоо биелнэ гэж бїхэл бїтэн нийгмийг гэж бодож цус гаргахгїй тайван замаар
єєрчилнє гэж бодож байв уу?

-Бид тэр їед
10-ны цуглааны дараа тангарагаа єргєсєн. Тэр їед л Бошигт гуай, Ч.Энхээ байсан.
15-уулаа байсан гэсэн їг л дээ. Ч.Энхээ оролцохгїй гээд. Бошигт гуай ард нь
байна гээд. Тэгээд бид арван гурвуулаа тангараг єргєсєн. Их сургуулийн
ленгафоны танхимд уулздаг байлаа. Тэнд бид чинь тангарагаа єргєж  байсан. Одоо миний тэмдэглэлийн дэвтэрт тэр
тангарагын їг бий л дээ. Бидний хувьд ардчиллын тєлєє амь насаа алдахаас айсан
нэг ч хїн байгаагїй. Энд тэнд очихоор чулуу нїїлгэж байлаа. Гэтэл би тэр їед
ээжийгээ их єрєвдєж билээ. “Миний хїїг яаж байгаа юм” гэчихсэн нїд ирмэх зуур
миний ємнє ирчихсэн намайг хамгаалах гээд хаагаад зогсож байсан.

 -Таныг уран бїтээлийн олз омог ихтэй байгааг
сонсоод л байгаа. Энэ талаар яриагаа їргэлжлїїлье….

-Монгол
Улсаас Япон Улсад суугаа элчин сайд Хїрэлбаатарын санаачилгатайгаар тус улсад
Монголын їндэсний урлагийг дээд зэрэглэлийн тайз руу гаргая гэж хоёр жил бид
хєєцєлдєж байна. Хєгжингїй  орнууд нэг
ажил эхлэхдээ доод тал нь жил цаад тал нь хоёр гурван жилийн  ємнєхийг харж тєлєвлєдєг юм байна. Энэ явсны
їр дїн сая гарч Фїжи уулын дэргэд Монголын зураачдын їзэсгэлэнг гаргангаа
тэрэнтэйгээ уялдуулж ардын урлагийн дуу хуур, хєємий, цуур, бие биелгээг оруулсан
мэргэжлийн уран бїтээлчдийн бїтээлийг наймдугаар  сард тоглуулахаар тохирсон байгаа. 10 дугаар
сарын нэгэнд Японы эзэн хааны хїрээлэлд багтсан Японы парламентын гишїїд болон
нэлээд дээд зиндааны хїрээлэлд багтсан том урлагийн фестивал болдог юм байна.
Японы Соёлын газрын  дарга бидэнтэй
уулзаад  аравдугаар  сард болох том наадам цэнгїїнд Монголын ардын
урлагийг тоглуулъя гэсэн. Бараг цаг гучин минутын найруулга хийх боломжийг
надад олгосон. Ойта мужид филармонийн маш том танхим байдаг. Тэнд мєн 2014 оны
11 дїгээр  сарын 14-єєс арванхоёрдугаар
сарын эхний тав хоногийн хооронд бас Монголын ардын урлагийн уран бїтээлийг
найруулан тоглоно.     

-Мєн манай
язгуур урлагийнхан гранпри авсан. Та бас маэстро гэж цол авсан гэсэн.  Энэ талаараа та ер яриагїй санагдана….

-Залуу байхад
амжилт гаргаснаа  яримаар санагддаг
байлаа. Одоо нас ахиад тэгэж байгаа юм уу, намба суугаад тэгэж байна уу,
аливаа  сайхан їйл хэрэг болохоор заавал
яриад байх шаардлага ч їгїй юм шиг, нэгэнт хийсэн л юм чинь гэж бодогдох болж
дээ. Гэхдээ энэ сайхан мэдээлэл олон тїмэнд хїрсэн байна лээ. 2013 оны
зургадугаар сард “Домог” хамтлаг, мєн хамтлагийн хєгжимчин хєємийч Шинэцоггени,
морин    хуур чуулгын тєгєлдєр хуурч
Баярцэцэг гэсэн багтай бїрэлдэхїїн Австрийн Вена хотод болсон Шубертийн
нэрэмжит олон улсын хєгжимчдийн  уралдаан
наадамд оролцоод гоцлолоор Шинэцоггени гранпри, 
хамтлагаараа “Домог” гранпри аваад, тєгєлдєр хуурч маань шилдэг
концертмейстр гэсэн  шагналыг аваад
ирсэн. Тэр шагналыг авсны дараа  Соёл,
спорт аялал жуулчлалын яам дэмжээд чих зєєлєнтэйдїї хандаж манай хїїхдїїдийг
урамшуулж хамтлагийг нь дангаар жар гаруй сая тєгрєг, Шинэцоггенид жар гаруй
сая тєгрєг, тєгєлдєр хуурчид жар гаруй сая тєгрєг єгсєн.  Манай хїїхдїїд їїнд  их урамтай байгаа.

-Спортын
амжилт їзїїлсэн хїмїїст мєнгєн шагнал єгдєг шиг л урлагийг дэмжиж єгсєн юм
байна, тийм її?

-Аан яг тэрэн
шиг л. Ардын урлагийнхаа хїмїїст  тийм
урамшуулал єгдєг, дїрэм журамд нь байдаггїй юм байна. Дэлхийн сонгодогт нь єгнє
гэсэн чиг баримжаатай байдаг юм билээ.      
Монголын ардын урлаг гэдэг бол дэлхийд том зиндаатай юм шїї. Энїїгээрээ
миний Монголын сонгодог урлаг гэж бид нотолж харуулж дэлхийд таниулах ёстой юм
байна гэж зориод байгаа. Тэрний нэг їндсэн биелэл нь наймдугаар  сарын сїїлээс есєн сар хїртэлх арав хоног
дотор Болгарт болсон дэлхийн ардын урлагийн наадамд оролцсон юм. НЇБ-ын
дэргэдэх шинжлэх ухаан соёлын байгууллага Юнеско, Дэлхийн язгуур урлагийн
академи, Европын язгуур урлагийн нийгэмлэгїїдийн  холбоо, Дэлхийн ардын урлагийн нийгэмлэг
гэсэн ийм дєрвєн том байгууллага Болгар улстай хамтраад зохион байгуулсан энэ
том арга хэмжээнд  манайхаас “Домог”
хамтлаг дангаараа хєгжмийн тєрлєєр орж, 
мєн “Домог” чуулга гэж єргєтгєсєн бїрэлдэхїїнээр орсон. Тэрэнд нь уртын
дуучин, бие биелээч, уран нугараач гэж ороод ансамблиараа гранпри дэлхийн
їнэмлэхїй аварга, дан хєгжмийн тєрлєєрєє гранпри авсан.  Энэ наадам гурав дахь жилдээ зохион
байгуулагдсан. Дэлхийн ардын урлагийг сонгодог тївшинд хїргэх гэсэн зорилготой.
Гурав дахь жилдээ бїх шилдэг шагналыг нь аваад ирсэн. Ансамблийн тєрєлд нь
найруулагчийн номинаци байсан. Тэр ангилалд нь миний бие орж маэстро гэсэн цол
авсан. Маэстро гэдэг нь итали їг юм билээ. Ринчен гуайн монгол хэлээр
буулгасанаар бол тєгс боловсорсон, тєгс тєгєлдєр гэсэн утгатай юм байна. Би
тэрийг анзаараагїй явж байтал  манай найз
нєхєд  хэлнэ лээ. Би болохоор урлагийн
мастер гэсэн утгатай гэж ойлгоод 
хэнэггїй байсан чинь их том шагнал юм байна. Тэнд очоод монгол хїн ямар
том баялаг юм бэ гэж бодсон.   Монгол хїн
болсноороо, монгол удам угсаагаараа их бахархсан. 24 орны 98 дуу бїжгийн чуулга
оролцсон юм. Барууны орнуудын ардын урлаг хоорондоо их тєстэй юм. Хувцас  нь ч ойролцоо. Дорно дахины ардын урлаг
онцгой юм. Тэр дундаа монголчуудынх 
онцгой байсан. Шїїгчид нь эхлээд нэг их анзаарахгїй, тоомжиргїй байсан.
Би хїїхдїїддээ  “За яахав, эд нарыг
мэндэлдэг болгоно оо “гэж хэлж байсан юм. Эхний тоглолт болоод маргааш нь
Монголын багийг удирдаж яваа хїн нь хаана байна гээд л уулзаад мэндлээд,
мэндлэх нь байтугай хїндлээд сїйд 
болсон. Дэлхийн їнэмлэхїй аварга болсон гээд 2000 еврогийн шагнал дагалддаг
юм билээ. Би хїїхдїїддээ тэнцїїхэн шиг хуваагаад  єгсєн. Энэ бїхэнд “Арт лар” гэдэг компани
тусалж, Б.Цацралт маань энэ бїх їйл явдлын хєтєч болж явсан.  Зургаан янзын тавилттай тоглолтууд  хийсэн. Уртын дуучин, уран нугараач
гайхамшигтай. Уран нугараач охин хєлєєрєє нум сум харваж гайхуулсан. Мєн ирээд
олон хамтлагийн хамтарсан тоглолтууд хийлээ. Долоон хамтлаг хамтарч  Бээжингийн Сувдан театрт очиж бас тоглосон.
Энэ театр дэлхийд гуравт ордог.  Манай
Энхгэрэлийн бїжгийн дэглэлт гайхалтай байсан.

-Монголын
язгуур урлаг юугаараа онцлог байдаг юм бэ?

 -Манайд урлагийн олон тєрєл байна. Уртын дуу,
морин хуур,  хєємий, уран нугаралт,  цуур, 
бие биелгээ гээд л.  Монгол хїний
дотоод ертєнцийн философийг хїн болгонд хїртээж єгєх боломж ардын урлагт байдаг
юм билээ.  Жишээ нь Уяхан замба тивийн
наран энэхэн дэлхий даяхнаараа мєхдєл їгїй манданам зэ гэж ганцхан їндэстэн
хэлж чадсан  байна шїї дээ. Тэр нь
монгол. Одоо есєн хамтлаг зэрэг тоглоход Японы саунд мастер ирж байгаа.
Дуугаралтыг цэвэр эгшиглэнтэй гаргахад туслах юм. Айн Рэндийн гурван жїжгийг
бага тайзны жїжиг болгон тавьсан. Єнгєрсєн жилийн тавьсан хуулийн тогтолцооны
талбар луу єнгийж хийсэн жїжиг бол “Нэгдїгээр 
сарын 16-ны шєнє” гээд жїжиг байгаа. Одоо 2014 оны гуравдугаар сарын
эхээр Айн Рэндийн “Миний худалдаж авсан эхнэр” гэсэн єгїїллэгээр нэг жїжигчнээр
тоглоно. Жїжигчнээ нууцална. Одоо сонгочихсон 
байгаа. Жїжигчнээ зарлахгїйгээр тоглоно.

Д.Мөнгөндалай

 

 

 

 

-МУИС-ИЙН ЗАХИРАЛ А.ГАЛТБАЯРТ ХҮРГҮҮЛСЭН ШААРДЛАГЫНХАА ХАРИУГ
ӨНӨӨДӨР АВАХ ГЭНЭ-

Өчигдөр
“МУИС-д Ард­чиллыг сэргээх” түр хорооноос МУИС-ийн захирал А.Галтбаярт шаард­лага
хүргүүлэн тай­ван цуглаан хийсэн юм. Тэд их сургуулийн нэгдүгээр байрны өмнөх
талбайд цуглан, шаард­лага хүргүү­лэх болсон шалтгаан хий­гээд тус шаардлага­даа
ямар заал­туудыг тус­гаснаа нэг­бүрчлэн уншиж танил­цуулсан юм. Түр хорооны
гишүүд МУИС-ийн бүт­цийн өөрчлөл­тийн хү­рээнд байгуу­лаг­дах гэж байгаа дөрвөн
салбар сургуулийг байгуу­лах үн­дэслэл, тооцоо, судалгаа, үр дүнг тодор­хой бол­гохыг
шаардаж ийн цуг­ла­сан юм. Түүнч­лэн МУИС-ийн шинэч­лэл­тэй холбоотой нууц
тогтоо­лын төслийг багш ажилт­нуудаар хэлэл­цүүлж та­нилцуулалгүй шууд Удир­дах
зөвлөлөөр батлуула­хыг оролдсон нь сургуу­лийн дотоод дүрэм жур­мыг зөрчсөн
үйлдэл хэ­мээн “МУИС-д ардчил­лыг сэргээх” түр хороонд нэгдсэн багш нар үзжээ.
Тиймээс тэд өнөөдөр 11-15 ца­гийн хооронд МУИС-ийн захир­гаа, түр хорооны
төлөөллийн орол­­­цоо­тойгоор захирал А.Галтбаяр, түүний удирд­лагын багт итгэл
үзүүлэх эсэх талаар са­нал асуулга авах хүсэл­тэй байгаа юм байна. Ийнхүү
үүссэн нөхцөл байдлын талаар МУИС-д Ардчиллыг сэргээх” түр хорооны тэргүүн
Б.Болд-Эрдэнээс тодруул­лаа.

-Бүтцийн
өөрчлөл­тийн төслийг Их сур­гуулийн Удирдах зөвлө­лөөр нууцаар оруулсан гэдэг
үнэн үү?

-Журам ёсоор
бол их сургуулийн бүтцийг өөрч­лөхтэй холбоотой энэ мэт төслийг багш, ажилчдад
бүрэн танилцуулж, тэд­ний санаа бодлыг тусгах ёстой. Гэтэл багш ажилч­дынхаа
саналыг харгал­зах­гүйгээр тулгах маягаар бүтцийн хэмээх өөрч­лөл­тийг хийхээр
өнгөрсөн сарын 8-нд МУИС-ийн гадаад харилцаа, хам­тын ажиллагаа хариуц­сан дэд
захирал Л.Мөнх-Эрдэ­нэ Удирдах зөв­лөлөөр батлуулахыг оролд­сон. Үүнийг нь бид
эсэргүүцэж байгаа юм. Энэ нь акаде­мик эрх чө­лөөг үгүй хий­сэн хэрэг юм.
Өөрөөр хэлбэл захи­рал хүссэн бүхнээ Удир­дах зөвлө­лөөр бат­луулж, тэр
шийдвэрт нь дор нь ажилладаг багш ажилч­дынх нь санал санаа­чилга тусгагдаагүй
байж болохгүй шүү дээ. Наад зах нь бүт­цийн өөрч­лөл­тийг ямар судал­гаан дээр
үндэслэн хийж байгаа болон энэ нь сур­галтын шинэчлэлийн стан­дарт­тай хэрхэн
уял­даж бай­гааг тайлбарлах ёстой.

-Төсөлд санхүүгийн эрх мэд­лийг нэг дор төвлөрүүлэхээр
тусгасан гэл үү?

-Тэнхимийн
эрхлэгч, декануу­дын эрх мэдлийг захирал өөр дээрээ төвлөрүүлэхээр төсөлд
тусгасан байсан. Одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа дүрмээр бол тэнхмийн
эрхлэгч, деканаар хэнийг томилохоо багш нарын санал асуул­гаар шийддэг. Гэтэл
төсөлд өөрийн үзэмжээр хүссэн хүнээ дурын албан тушаалд тавьж, түү­гээр
дамжуулан хүссэн зүйлээ хийх, бусдад тулгадаг болохыг санаархаж байна. Түүнчлэн
МУИС салбар сургууль бүр санхүүгээ мэдэн зарцуулж, түүнийг нь төв удирдлагаас
хянадаг бол төсөл ёсоор санхүүгийн эрх мэдэл захи­рал, санхүүгийн албанд шилжих
юм. Жилдээ 34-35 тэрбум төгрөг эргэл­дэхээс гадна олон төсөл хөтөлбөр хэрэгждэг
болохоор энэ их хөрөнгө мөнгийг хяналтгүй зарцуулах сонир­хол байж боло­хыг ч
үгүйсгэхгүй.

-Та бүхэн
шаардлагадаа их сургуулийн удирдлагууд хууль бус мэдэгдэлдээ залруулга хийх
ёстой гэсэн байсан. Үүнийгээ тодруулаач?

-Их
сургуулийн хоёр докторын нэг нь, дөрвөн багшийн нэг нь дарга болсон ийм нүсэр
бүтэц зо­хион байгуулалттай байна. Энэ нь их сургуулийн уруудан дорой­тож бай­гаагийн
гол шалтгаан нь мэтээр олон нийтийн мэдээллийн хэ­рэгслээр мэдэгдсэн. Үүгээрээ
ний­гэмд их сургуульд олон дарга нар “үүрлэчихсэн”, тэдний эсрэг шинэч­лэл хийж
байгаа мэтээр ойл­гуула­хыг хичээсэн. Энэ нь бодит байдал­тай огтхон ч нийцэх­гүй
байгаа учраас залруулахыг шаардсан. Ойрын хэд хоног зарим удирд­лагууд оюут­нуудад
хичээ­лийнх нь дараа ухуул­га хийх болсон. Элдэв зурагт хуу­дас үзүүлж, “Бид
ийм сайхан зүйл хийх гэж байгаа. Их сургуульд ардчилал хэрэггүй, та бүхний
сонголт чухал” гэх зэргээр хэлж ярих болсон.

-Удирдах
зөвлөлийн хэд нь багш нарын төлөөллөөс бүрддэг вэ?

-Нийт 21
гишүүн байдгаас 13 нь төрийн төлөөлөл. Үлдсэн наймын тав нь багш, гурав нь
төгсөгчдийн төлөөлөл байдаг. Ингэхээр багш нар Удирдах зөвлөлд цөөнх гэсэн үг.
Гэтэл тэдгээр таван багшийн нэг нь болох академич Нарангэрэл тэтгэвэрт гарсан
учраас зөв­лөлийн хуралд оролцохгүй. Нэг нь сар гаруйхны өмнө төгсөлтийн дараах
сургалтын захирал болоод дэвш­чихсэн бол нөгөө нь биднийг тө­лөөлж гарчихаад
“Багш нарын эрх ашиг гэж байдаггүй. Ха­риуц­лага хүлээдэггүй хүн шийдвэр
гаргахад оролцох ёсгүй гэх зэргээр буруу ташаа яриад явж байгаа учраас Удирдах
зөвлөлд багш нарын тө­лөөлөл үндсэндээ байх­гүй гэж ойл­гож болно” гэсэн. Ин­гэхээр
багш нарын төлөөлөл Удир­дах зөвлөлд байх­гүй гэхэд болно. 

-Бүтцийн
өөрчлөлтөөр зөв­хөн сургуулиудыг татан буул­гаж нэг­тэх асуудал яригдахаас бус
ямар тэнхимийг хэрхэн зохион байгуулах талаар огт яриг­дахгүй юм?

-Тийм ээ.
Бидний бухимдаад, жагсаад байгаагийн гол шалт­гаан нь энэ шүү дээ. Хүний
нөөцийн хуваарилалт, төлөвлөгөө, судалгаа зэргийг нь ил тод болгохыг шаардаж
байгаа юм. Төсөв хэмнэх гэсэн төлөвлөгөө бол сургалтын чанарыг сайжруулах,
судалгааг шинэ ша­танд гаргах гэсэн бүтцийн өөрч­лөлтийн үндэс биш. Тэд
гадаадын их сур­гуульд л ийм байдаг гэснээс монгол хөрсөнд, бидэнд ямархуу энэ
мэт ши­нэчлэл, өөрчлөлт нь нөлөөлөх, эерэг сөрөг тал нь юу байх гэдгийг огт
тооцох­гүй байна. Адаглаад багшлах бо­ловсон хүч­нээ бэлтгээгүй байж л
Стэнфордын их сургуулийн бүт­цийг нэвтрүүлж байна гээд л бай­даг. Юм бүхэн нь
нууцлагдмал, багш нарын хэн нь мэдээгүй бай­тал ирэх сарын 15-ны дотор төслийг
хэлэлцэн асууд­лыг нэг тийш болгоно гээд одоогийн удирд­лагууд шахаад байж
болох­гүй биз дээ.  Ер нь их сургуульд ши­нэчлэл
хийгдсээр ирсэн. Үндэсний магад­лан итгэмжлэл болон гадаад хэл­ний
хөтөлбөрүүдийг тухай бүрт нь итгэмж­лүүлсээр ирсэн.

“МУИС-д
Ардчиллыг сэргээх” түр хороонд долоон салбар сур­гуулийн багш нар нэгджээ.
Өмнөх захир­луудыг нээлттэй сонгон шал­гаруу­лалтаар томилдог байсан бол А.Галт­баярыг
яамнаас шууд томилсон гэнэ. Түх хорооныхон шаард­лагынхаа хариуг өнөөдөр 10
цагт албан бичгээр авахаа илэр­хийлсэн бөгөөд асуудлыг хамтын орол­цоотойгоор
нааштайгаар шийдвэр­лэхгүй бол тэмцлийн да­раагийн хэлбэрт шилжихэд бэлэн
байгаагаа илэрхийлсэн юм.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ