Month: December 2013

Б.Эрдэнэбаатар

-ХУУЛЬ ХЯНАЛТЫНХАН МӨНГӨТЭЙ ХҮНИЙ ТАЛД ҮЙЛЧИЛСЭН ҮҮ-

Булган аймгийн Бугат сумын Хужирын
гол гэх газарт гарсан хүн амины онц ноцтой хэргийн талаарх мэдээлэл  Булган аймгийн цагдаа нарт маргааш өглөө нь ирсэн
гэнэ. Дуудлага ирсэн даруйд шуур­хай ажлын хэсэг байгуулан хөдөлжээ. Цагдаа нарыг
Бугат суманд ирэх үед талий­гаач эмэгтэй хэдийнэ амьсгал хураасан байжээ. Эхнэрийн­хээ
аминд хүрсэн Б.Эрдэнэ­баа­тарыг сумын цагдаа саа­туул­сан байжээ. Харин Б.Эрдэнэ­баатарын
ар гэрийн­­хэн хэрэг гарсан газар руу цагдаа ирэхээс өмнө явсан байсныг талийгаач
М.Одхүүгийн ар гэрийнхэн мэдээгүй гэнэ. Б.Эрдэнэбаа­тарын дүү Б.Очир-Эрдэнэ хэргийн
газарт очиж талийгаач эмэгтэйн нөхөртөө зодуулж байх үедээ өмсөж байсан хувцас,
урж тасдаж хаясан цамц, шал, орон дээрх цус зэргийг угаалгын нунтаг­тай хүйтэн усаар
угааж, цэвэр­лээд, хувцаснуудыг нь машины дугуйн доогуур нуу­сан байж. Талийгаачийн
ураг­­даж, тасдуулсан хувцас­ны оронд хамаатан садныхаа цамц, өмд зэргийг өмсүүлсэн
байсан аж. Өөрөөр хэлбэл, хэрэг болсон газрын эд мөрийн баримтыг устгасан байсныг
цагдаа нар мэдэж байсан боловч “Хэрэг хийсэн хүн нь тодорхой” гээд  ямар нэгэн зүйл хэлэлгүй явсан гэх.

Булган аймгийн Мөрдөн байцаах тасгийн
албан хаагч нар хавтаст хэргийн материа­лыг бүрдүүлж эхэлсэн байна. Тэгэхдээ талийгаач
эмэгтэйн ээжийг сэтгэл санаа нь тогт­воргүй байсан учир охиных нь цогцсыг эмнэлэгт
оруулж ирэх үед  нэг удаа байцаалт аваад явжээ.
Тэр үед И.Мандах гуай олигтой ч зүйл хэлж чадахгүй уйлж байгаад л хэргийг мөр­дөж
байгаа цагдааг явуулжээ. Үүнээс хойш цагдаа нар ар гэрийнхэн болоод найз нөх­дөөс
нь дахин байцаалт аваа­гүй юм байна. Үүнээс эхлээд л хууль хяналтынхан хэрэгт­ний
талд үйлчлэх болжээ. Хэрэг юу болж байгаа талаар мөрдөн байцаагчаас нь асуух гэхээр
гар утсаа салгаад огт ярихгүй байжээ. Булган айм­гийн цагдаа дээр Эрдэнэт хотоос
зорьж очихоор цагдаа нь “Би ажилтай байна. Зөвхөн танай хэрэг дээр ажиллаагүй” гээд
мөрдөн байцаалт  юу болж байгаа талаар огт
хэл­дэг­гүй байж.

ХЭРГИЙГ МӨРДӨЖ БАЙГАА ЦАГДАА ХОХИРОГЧИЙН
АР ГЭРИЙНХНИЙГ ЗАГНАХ БОЛЖЭЭ

Нэг өдөр Мандах гуайн гэрт Б.Эрдэнэбаатарын
ээж ороод иржээ. Тэрбээр “Муу аав нь хүүхдүүдтэйгээ уулзах гээд байна. Удахгүй өөр
тий­шээ шорон руу яваад өгвөл уулзаж чадахгүй. Өнөөдөр аваачиж уулзуулах гэсэн юм”
гэжээ. Хариуд нь “Өнөөдөр амралтын өдөр нөгөө цагдаа нь ажилладаг юм болов уу” гэж
хэлэхэд үг дуугүй гараад явчихаж. Тэгсэн хэр­гийг мөрдөж байгаа цагдаа Ганбаяр утас
руу нь өөрөө залгаад “Өөрөө юу яриад байгаа юм бэ. Хуйвалдаан хийлээ энэ тэр гэж
яриад байгаа юм уу. Аятайхан бай­гаа­рай. Хэлэх үгээ бодож хэлээрэй” хэмээн загнаж
гар­чээ. Тухайн үед  юу болоод байгааг мэдэлгүй
загнуулаад гар утсаа салгажээ. Маргааш нь хэргийг мөрдөж байгаа цагдаа дээр ирэхэд
бас л загнаж гарсан гэнэ. Тиймээс Цолмонтой нүүрэлдье гэсээр уулзаж, юу болоод байгааг
лавлахад цаадах нь “Би тэгж л ойлгосон” гэхээс өөр юу ч хэлээгүй байна.

Эндээс эхлээд Б.Эрдэнэ­баа­тарын ар
гэрийнхнээс дарамт шахалт ирэх болжээ. Түүний ээж, дүү хоёр гэрт нь шөнө ирээд
“Гайтай хүүхнээс болж хүү минь хар залуугаа­раа шоронд суух нь. Хайран сайхан хүү
минь” гэж хэлээд явжээ. Хэд хоногийн дараа ирснээ “Долгорсүрэн өмгөө­лөгч ганцаараа
хүчрэхгүй гээд байна. Бид хэд ярилцаж байгаад хотоос улсын их сайн өмгөөлөгч аваад
ирлээ. Сайн өмгөөлөгч аваад гардаг гэнэ. Миний хүүгийн амьдрал ч там болчих гээд
л байна. Хүү маань ихдээ л 15 жил аваад гараад ирнэ гэнэ” гэх зэргээр ярьжээ.

“ХИЙСЭН ХЭРЭГТЭЭ ГЭМШИЖ БАЙСАН”
ГЭХ ӨГҮҮЛБЭР НЬ ХОЁР ЖИЛИЙН ЯЛ ХАСУУЛЖ ЧАДЖЭЭ

Хэрэг гарснаас хойш хоёр сарын дараа
И.Мандах гуай хавтаст хэрэгтэй танилцжээ. Тэр үед мөрдөн байцаагчийн бичиг сайн
гаргагдахгүй бай­сан аж. Мөн цагдаа нь мөр­дөн байцаалтын талаар тайл­бар­лаж өгөлгүй
“Завгүй байна” гээд гадуур явж бай­гаад ирчихээд гарын үсэг зуруулсан байна. Мөн
“Шүүх эмнэлгээс зураг нь ирээгүй байна” гээд холбогдох зур­гийг үзүүлээгүй гэнэ.
Хавтаст хэрэгт талийгаач эмэгтэйг жирмээр зодсон хэмээн хэр­гийн материалыг бүрдүүлсэн
байжээ. Зургаан настай хүүх­дийн хэлж буйгаар дөрөө, хазаар зэргээр зодсон гэд­гийг
хэлсэн боловч тэр чигт нь явуулсаар хэргийг прокурорт шилжүүлсэн байна. Ингээд удалгүй
шүүх хурлын тов зар­лаг­даж анхан шатны шүүх хурал аравдугаар сарын 23-нд болжээ.
Шүүх хурал болох үед ар гэрийнхнээс нь нэг ч удаа мэдүүлэг аваагүй, хэр­гийн бүрдүүлэлт
дутуу байгаа тухай талийгаачийн өмгөө­лөгч шүүх бүрэлдэхүүнд хэлж, мөрдөн байцаалтад
буцаах хүсэлт тавьсан байна. Гэтэл улсын яллагч шүүх ажилла­гаанд оролцож “Гэр бүлийн
таарамжгүй харилцаанаас болж уг гэмт хэргийг үйлдсэн гэж гэмт хэрэгтэн мэдүүлсэн
нь хангалттай” гэхийн зэрэг­цээ хохирогчдын өмгөөлөгч­тэй хэргийн талаар мэтгэлцэж
байсан аж. Улмаар шүүх бүрэлдэхүүн Б.Эрдэнэбаа­тарыг чанга дэглэмтэй хорих ангид
20 жил хорих ялаар шийтгэжээ. Хурлын үеэр талий­гаа­чийн эгч үг хэлж байхдаа сэтгэл
санаа нь хямарч, улмаар гурван сар­тай жирэмсэн байсан ч ургаа алдсан байна. Ингээд
уг хурал дууссан бөгөөд, давж заалдах шатны шүүх хурал болохын өмнө мөн л Эрдэнэ­баатарын
ээж талийгаачийн гэрт ирж “Мөнгөтэй болоод танилтай бол ямар ч ажил бүтдэг гэдгийг
санаарай. Манай дүү Орхон аймгийн захиргаанд том албан тушаал хашдагийг мэднэ биз
дээ. Та нар хурлын үеэр олон юм ярихгүй байвал зүгээр шүү” гээд гарчээ.

Давж заалдах шатны шүүх хурал энэ
сарын 3-ны өдөр болсон аж. Уг хурлын үеэр ч шүүх бүрэлдэхүүн өмнөх маягаар ажилласан
байна. Хохирогч талын өмгөө­лөгч “Гэр бүлийн таа­ламж­гүй харилцаа гэдгийг ямар
баримт, гэрчийн улмаас дүгнэж байгааг нөгөө талын өмгөөлөгчдөөс болон шүүх бүрэлдэхүүнээс
лавлахад улсын яллагч мөн тас загнаад өнгөрсөн байна. Энэ үед Б.Эрдэнэбаатар “Би
хийсэн хэрэгтээ маш их гэмшиж бай­на. Ялыг минь хөнгөлж өгнө үү” гэсэн бөгөөд уг
хүсэлтийг шүүх бүрэлдэхүүн харгалзан үзээд 20 жилийг 18 жил бол­гон бууруулах шийдвэр
гар­гас­наа мэдэгдсэн байна.

Тус аймагт хэдэн жилийн өмнө хоёр
найз хоорондоо зодолдож, нэгнийхээ аминд хүрсэн хэрэг гарсан байна. Уг хэрэгт улсын
яллагчаар Б.Эрдэнэбаатарын хэргийг яллаж байгаа улсын яллагч ажилласан бөгөөд дээрх
хэрэгт гянданд хоёр жил, чанга дэглэмтэй хорих ангид 14 жил хорих ялаар шийтгэж
байсан аж. Гэтэл хэргийн сэдэлт болоод үйлдлийн хувьд тэнгэр газар шиг зөрүү­тэй
уг хэрэгт улсын яллагч ингэж хандаж байгаа нь хохи­рогчид болон бусдад хардла­га
төрүүлж байгаа аж. Тий­мээс талийгаачийн өмгөөлөгч Дээд шүүхэд хандаад байгаа юм
байна. Үүнийг нь дуулсан Б.Эрдэнэбаатарын ээж, дүү Б.Очир-Эрдэнэ нар дахин талийгаачийнд
очиж “Та нар Дээд шүүхэд хандчихсан уу. Та нар бидэнтэй чаргуудал­цаад яах гээд
байгаа юм бэ. Юу ч олж долоохгүй шүү” гэж хэлээд явжээ.

Талийгаач эмэгтэйн гур­ван хүүхэд
зутруухан аж төрж байна. Эмээгийнхээ тэтгэв­рийн мөнгөөр мах худалдаж авч өдрийг
өнгөрөөж байна. Б.Эрдэнэбаатарын талын­хан хүүхдүүдийг нь тоох нь битгий хэл мэндийг
нь ч асуу­даггүй аж. Гэр бүлийн дундын өмч болох машин, мото­цикль, мал, өвөлжөө,
гэр бараа гээд бүх зүйлсийг гэмт хэрэгтний ээжийн нэр дээр шилжүүлжээ. Гурван хүүх­дийн
тэжээгчээ алдсаны тэт­гэл­гийг тогтоолгох гээд Бугат сумын Засаг даргын Тамгын газрынхан  дээр очсон боловч “Шүүх хурал нэг мөр болсны дараа
энэ талаар ярина” гээд ажилтнууд нь хавьтуулалгүй буцаажээ. Мөн Булган аймгийн Шүүхийнхэн
“Шүүх хурал болоод үүнтэй холбоотой асуудал дуусаагүй тул хүлээж авахгүй гэхэд нь
“Бид иргэний журмаар хан­даж байна. Шүүх хурал зэрэг асуудал бол эрүүгийн хэрэгт
тооцогддог. Тиймээс бидний өргөдлийг хүлээж авах учир­тай” гэхэд учраа олж ядан
өргөдлийг нь авцгаасан байна. 

Б.Эрдэнэбаатар эхнэ­рийн­хээ аминд
хүрэхээс өмнө саахалт айлынхаа Гантуяа гэх эмэгтэйг зодож хүнд гэм­тээж байжээ.
Талийгаачийн ээж И.Мандах гуайн хэлж буйгаар Б.Эрдэнэбаатар хур­дан морь уях сонирхолтой
нэгэн гэнэ. Дунд хүүгээ хөл­сөлж ирсэн морийг олигтой­хон хөтөлсөнгүй гээд хам­рынх
нь цусыг тогтохгүй болтол нь цохиж, байнга шахуу зоддог байсан аж.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гудамжинд хэн нэгнийг хүчир­хийлж
биед нь гэмтэл учруулсан бол, эсвэл заналхийлэн сүрдүүлж, эд хөрөнгөд нь халдаж
эвдэлж хэмхэлсэн бол эрүүгийн хэрэг үүсч гэмт хэрэгт тооцогддог. Харин энэ бүх хэрэг
гэр бүлийн хүрээнд буюу хаалганы цаана болж байвал хэнд ч хамаагүй мэт сэтгэхүй
бидэнд бий. Бид гэр бүлийн хүчирхийллийн талаархи уламжлалт ойлголтоо өөрчлөх болжээ.
Хувь хүний асуу­дал, эр эмийн хэрэг гэж боддог энэ сэдэв бол эрүүл нийгмийн хамгийн
чухал нь. Хүчирхийллийн үр дага­вар өнөөдөр хэн нэгэн бүсгүй зо­дуу­рын улмаас амь
насаа алдса­наар, өөрийгөө хамгаалах гэж, эсвэл арга барагдаж үр хүүхдээ дарамтаас
чөлөөлөх гэсэндээ эр нөхрөө хороож шоронгийн хаалга татсанаар дуусч байна. Ингэж
төгсгөлгүйгээр өөрчлөх олон арга ухаант хүнд бий сэн. Үүний тулд эхлээд толгойд
гүн бат суусан тэр ойлголтоо өөрчлөх хэрэгтэй байна. Мэдээж үүнтэй зэрэгцээд  хууль эрх зүйн өөрчлөлт, эрх хязгаарлах боломжууд,
үүнийг хянаж нягталж байх олон шаардлага бий.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл гэж юуг хэлдэг,
энэ нь гэмт хэрэгт тооцогд­дог талаар бидний дийлэнхэд нь тогтсон ойлголт байдаггүй
л дээ. Дунд сургуульд байхад доод дав­харт маань байдаг найз охин зарим өглөөд жигтэйхэн
гунигтай, ааш муутай гарч ирдэг байлаа. Зарим өдөр жаахан гараа зангидчихаад “алчихмаар
санагдаж байна” гэж нулимс цийлэгнүүлдэгсэн. 
Тэгэхэд нь урд шөнө аав нь тэднийг зовоож дээ гэдгийг би мэддэг байлаа. Ээж
нь гэж даруухан, ажилдаа ч мундаг эмэгтэй. Хүний өөдөөс сөрнө гэж байхгүй. Аав нь
ажил хийхээ байж, өдрийн норм мэт архи нэхэж уух атлаа оройд тэднийг зовооно. Сүүлдээ
найз маань ээжийгээ хамгаалж аавтайгаа тэмцэхэд шөнө орондоо орсон хойноо ээжийг
нь чимхэлж шөнөжин там­лаж, дагавар хүүхэд нь тэрсэлж байгаа талаар баахан гоншигнодог
байсан гэдэгсэн. Энэ нь гэмт хэрэг, гэр бүлийн хүчирхийлэл байж гэдгийг хорь гаруй
жилийн дараа л ойлгов. Жендерийн чиглэлээр хилийн чинадад номын дуу сонсч байхдаа
гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхэд хамгаалал гэсэн тусгайлсан хичээл үзэж байж ойлгож
байгаа хэрэг шүү дээ. Ааш муутай аавтай тэдний гэр бүлийн асуудал нь гэр бүлийн
хүчирхийлэл, гэмт хэрэг байжээ гэж. Над мэт ийм ойлголт­той хүмүүс өнөөдөр зөндөө.
Би бол Монголын нийгмийн нэг нэгж, нэг үзүүлэлт нь. Тиймээс ч гэр бүлийн хүчирхийлэл
гэж юу болох талаар бид тогтож ирсэн үзэл бодол, ойлголтоо өөрчилье гээд байгаа
хэрэг.

Тун саяхан 21 настай залуухан бүсгүй
хамтран амьдрагчдаа зодуу­лан амь насаа алдав. Хохи­рог­чийн найз охин алуурчныг
зү­гээр өнгөрөөмөөргүй байна гэж хэвлэлд хандсанаар олон нийтийн анхааралд орсон.
Гэвч бэл бэнчин­тэй сэжигтний ар гэрийнхэн шүүх эмнэлэгт нөлөөлснөөр өөрсдөдөө ашигтай
дүгнэлт гаргуулаад авчихсан байгаа талаар бичигдэж байгаа билээ. Хэрэв найз охин
нь хэвлэлд хандаагүй бол энэ хэрэг тэгсгээд л өнгөрөх байсан биз. Бас өнгөрсөн долдугаар
сард Булганы Бугатад нөхөртөө жирэм олмоор зодуулсаар байгаад хорвоог орхи­сон гурван
хүүхдийн эх бүсгүйн хэрэг одоо дэлгэгдэж байна. Хүмүүс гэр бүлийн хүчирхийллийн
талаар яриад ирэхээр охиноо алдсан ээж дуугарч эхэлсэн нь энэ. Энэ мэт мэдэгдэхгүй
хэчнээн хэрэг гардаг бол.

Өнгөрсөн есдүгээр сард Говь­сүм­бэрийн
багш эмэгтэйг нөхөр нь барилгын багажаар зодож бүх ясыг нь хугалж амь насыг нь хөнөөсөн
байдаг. Хамт амьдрах 21 жилийн хугацаанд 31 шүдийг нь булга цохисон гэх. Ямар амьдрал
вэ. Өвчин намдаах эм хийлгээд ава­хуул­сан ганц шүд яаж шаналгадаг билээ. Бусдын
буулганд тэгж там­луул­чихаад, бүх ясаа хэмхчүүлэн амиа алдан алдтал нь түүнийг
хэн ч анзаараагүй, түүнд хэн ч тус­лаагүй гэхээр харамсалтай. Төр улс, хууль цааз
гэж байдаг юм бол хүнийг амьдаар нь тамлан алж байхад хаана байсан юм бол доо. Энэ
бүхэн бидний тогтсон ойлголт бас хууль нь хүнийхээ төлөө хийгдээгүйтэй холбоотой.

2010 оны арванхоёрдугаар сараас
2013 оны есдүгээр сарын хооронд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн гэх 49 хэрэг цагдаагийн
байгууллагад бүртгэгджээ. Гэвч энэ бол үй олон хэргийн цөөхөн нь. Хүмүүс ихэвчлэн
үүнийг гэр бүлийн хүрээний хэрэг гэж боддог. Ичдэг нуудаг. Нэр төр, гэр бүлээ хам­гаалж
байна гэсэн нэрийн дор тэвчсээр байгаад эмгэнэлтэй төгс­дөг. Нийгэм нь тухайн хүнийг
гэмт хэргийн золиос боллоо гэж бод­дог­гүй. Бараг хохирогчийг буруутгадаг. Цагдаа
ирлээ ч нэмэр болохоосоо нэрмээс болдог. Энэ төрлийн таван хэргийн нэг нь л цагдаад
бүртгэгд­дэг гэсэн судалгаа байдаг боло­хоор цагдаагийн мэдээллээр бид чих амар
суугаад байж боломгүй. Дээрээс нь ийм төрлийн гэмт хэрэг үйлдэгчдийн нэлээд нь цагдаа
болон хүчний байгууллагад ажил­ла­даг хүмүүс байдаг гэсэн цочир­дом баримт байна.
Гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг үйл ажилла­гаа явуулдаг байгууллагад хандаж байгаа
хүүхнүүдийн нэлээдийнх нь нөхрүүд цагдаагийн байгууллагад ажилладаг эсвэл ажиллаж
байсан хүмүүс байдаг байна. Тэд ил хараг­дах­гүй газруудыг олж зодохоо мэддэг, голдуу
биеийн доод хэсэг рүү нь өшиглөж зоддог аж. Бас хоргодох байранд нуугдсан бай­хад
нь мэдээлэл олж авах давуу эрхээ ашиглаад араас нь нэхээд ирчихдэг гэсэн.

Өмнөговьд нэг бүсгүй нөхрийн­хөө хүчирхийллээс
айж хээр нууг­даж байна гэсэн мэдээллийг найз хүүхэн нь өгснөөр Хүчирхийллийн эсрэг
төвийнхөн орон нутаг руу нь хандсан байгаа юм. Гэвч өнөөх хүчирхийлэгч нь цагдаагийн
газарт ажиллаж байсан нэгэн, бусад нь ч ямрыг нь мэддэг. Тэглээ гээд хөөр­хий бүсгүйд
тусалж байгаа нь үгүй, арга ядахдаа намрын сэрүүн хэдийнэ орсон цагт хээр хөдөө
амь зулба­сан байхав дээ. Энэ мэт халдлагад өртөгсдийн хажуу хавиргынх нь улсууд
ч үүнийг мэдээлэхээ хариуц­лага гэж мэдэрч, хууль шүүх нь ч хэв маягаа өөрчлөх ёстойг
анхаа­руулж байгаа юм. Энэ талаар өнгөрсөн баасан гаригт Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдорж
мэдэгдэхдээ анхааруулсан билээ. Ямартаа ч улсын тэргүүн нь үүнд анхаарлаа хандуулах
ёстой болсныг мэдэгд­лээ, үүнийг шат шатны байгууллага нь, хувь хүмүүс бидний асуудал
гэж бодож хүлээж аваасай. Хэрэв хэн нэгэн хүүхэд хүчирхийлүүлж, дарамт­луулж байгааг
мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг байж, зохих газарт нь мэдэгдээгүй бол гэмт хэрэг үйлдсэн
гэж үзэж ял оноодог хууль Австралид байдаг. Бас эрх хязгаарлах шийдвэрийг шүүхээс
гадна цагдаа гаргадаг болсон байна лээ. Гэтэл манайд цагдаа эрх хязгаарлах эрх байдаг
гэдгийг нь танилцуулах л үүрэгтэй. Ийм дуудлагаар ирсэн цагдаагийн­хан гэр бүлийн
маргаан бидэнд хамаа­гүй гэж үздэг бөгөөд хоорон­доо зохицохыг заавардаад орхиод
явчихдаг. Бүр ихэдлээ гээд 72 цаг урьдчилан хорьдог. Ингэхдээ тэр хүний бодол санаа,
хэв маягт нь өөрчлөхийн тулд юу ч хийдэггүй бөгөөд гарч ирэхдээ бүр их өс хонзогнол
өвөртлөөд гарч ирдэг.  Хэдэн жилийн өмнө Хан-Уул
дүүрэгт арван настай хүү  хойд эцэг нь урьдчилан
хорихоос гарч ирдэг өдөр “Надаас болж аав таныг илүү их зовооно. Танд туслахын тулд
хүү нь явлаа” гэж бичээд хөшигний төмрөөс өөрийгөө боомилж амиа егүүтгэсэн байсан
билээ. Ер нь Монгол Улс Гэр бүлийн хүчирхийл­лийн эсрэг хуультай болоод есөн жил
болж байгаа ч энэхүү хуулин­даа оруулах өөрчлөлтийг хамт батлаагүйгээс энэ мэт өрөөсгөл
зохицуулалт нэмэр болох байтугай нэрмээс болж иржээ. Бас урьдчи­лан хорих төвөөс
гаргаж авахын тулд өнөөх зодуулж жанчуулсан эмэгтэй талхныхаа мөнгөнөөс илүүч­лэн
байж төлбөр төлөөд гаргаж авна гээч. Үүнийг Ерөнхий­лөгч “Эр хүний гараас мултраад
төрийн хүчирхийлэлд ордог” гэж тодорхойлсон билээ.

Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өрт­сөн хүмүүсээс
гадна хүчирхий­лэгчтэй нь ажилладаг арга олон улсын жишигт бий. Хэдийгээр тэр хүмүүсийн
хэв маягийг өөрчлөхөд багагүй цаг хугацаа ордог ч амжилт дагуулдаг л юм билээ. Австралид
цагаан туузтнууд буюу эрчүүдтэй­гээ ажилладаг төрийн бус байгуул­ла­гууд бий. Тэдэнд
Засгийн газ­раас нь хөрөнгө мөнгө төсөвлөн өгдөг. Тийм байгууллагын ажилтан нэг
эр ярихдаа “Тэдэнд айлын хүүхнийг зовоож болохгүй гэж ярихаасаа чиний охин хүүхдийг
хэн нэгэн эр ингэж байна гэж төсөөл дөө” гэж ярихад их нөлөөл­дөг гэж ярьж байсан
санагдана. Гэхдээ тэнд гэр бүлийн хүчирхий­лэл аборжинал өрхүүд буюу уугуул иргэдийн
дунд их гардаг гэж бай­гаа. Манайд ийм хөтөлбөр байх ёстойг тодорхойлсон ч ажил
хэрэг болж байсан нь үгүй. Мэргэжилтэн бэлтгэхээс эхлээд хийх зүйлүүд ч их гэнэ
лээ.

Хажуу айлынх нь эхнэр, хүүхэд амь
эрж, зодоон нүдээн болж байхыг дуулчихаад туслах гэж ордог хүмүүс бидэн дунд хэр
олон байгаа бол. Бараг байхгүй дээ. Гэр бүлийн дотоод хэрэгт оролцож болохгүй гэж
өөрсдийгөө зөвтгө­дөг. Гэвч энэ бол гэмт хэрэг. Бүр хүчирхийлэгч нь зорилготой үйлд­дэг
гэмт хэрэг гэж байгаа шүү. Манайд энэ асуудалд оролцсон хүмүүсийг хэрэгт дуртай,
хүний мууд дуртай гэж ирээд яллах гээд байдаг. Харин одоо иргэний үүргээ биелүүлж
байгаа гэж зөвтгөдөг болмоор байна.

Өнгөрсөн тавдугаар сард таван настай
хүүгээ заазуурдсан айм­шиг­тай эцгийн талаар мэдээ сонсч байсан л байх. Энэ мэдээллийг
олон нийтийн сүлжээгээр цацсан эмчийг хүмүүс буруутгасан байсан.  Бас энэ хэргээс хэдхэн хоногийн өмнө бага насны
хүүхдээ мөнгө хулгайлсан хэрэгт буруутган өдөр­жин тарчлаасан эцэг, эх хоёрын хэрэг
бий. Хаалгыг нь цохиж, хүүхдээ зодохгүй байхыг шаардаж эцэст нь цагдаа дуудсан бүсгүй
сэтгүүлч нэгэн байсан болоод ч тэр үү энэ хэрэгт харьцангуй мэдрэмт­гий хандаж чаджээ.
Гэвч манайд хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдийг төр хамгаалалтдаа авна гэж хуулинд заасан
ч хэн, яаж гэдэг нь тодор­хой­гүй учраас эргээд асуудал үүссэн. Сүүлдээ энэ мэдээллийг
өгч, цагдаа дуудсан бүсгүйг  буруут­гаж эхэлсэн
билээ. Гэтэл гадны орнуудад эцэг, эх байх эрхийг нь хязгаарласан тохиолдолд заавал
хамаатан ах дүүс гэлтгүй зөв бодол, хэвшилтэй гэр бүлд (child carer) өсгүүлэхээр
өгдөг юм билээ. Хүүхдэд хэрэгцээтэй зардал мөн­гийг улсаас тухайн айлд өгч байх
жишээтэй.

Хөрсөн дээрээ зохицуулалт нь буугаагүй
бас нэг асуудал бол дээр дурдсан эрх хязгаарлах арга хэм­жээ. Манайд үүнийг зөвхөн
шүүх гаргах эрхтэй бөгөөд эрх хязгаар­ласан шийдвэр гарлаа гээд тэр нь хэрэгжиж
байгаа нь хэнд ч падгүй. 2012 оны дөрөвдүгээр сард 22 настай үсчин бүсгүй нөхөртөө
22 удаа хутгалуулж амь насаа алдсан хэрэг гарсан. Тэрбээр цагдаа, шүүхийн байгууллагад
өөрийгөө хамгаалуулахаар удаад дараа хандсан ч Монголын төр түүнийг хамгаалж чадаагүй
юм. Шүүхээр эрх хязгаарлуулах шийдвэр гаргуу­лахаар хүсэлт гаргасан ч шүүхээс хороо
хорины даргын тодорхой­лол­тыг нэхэж, өнөөх дарга нь амраад явчихсан байсан. Ингээд
л хөөрхий бүсгүй амь насаа алдаж, нөхөр нь 22 жилийн ялтай, гурван настай хүүхэд
нь өнчирч хоцорсон байх жишээтэй. Үнэндээ шүүхээс эрх хязгаарласан байлаа ч гэсэн
дахиж очоод дарамталж хүчирхий­лэ­хээс нь сэргийлэх хяналтын тогтолцоо бидэнд алга.
Гэтэл олон улсын жишигт шүүхээс эрхийг нь хязгаарлачихаад байхад очиж зодох дарамтлах
байтугай гэр, ажил дээр нь очихыг хориглож, хүүхдийнхээ сургууль дээр үзэгдэх­гүй
байх, утсаар ярьж, мессэж бичиж бүр дагаж, алсаас харж дарамт үүсгэхгүй байхыг хориг­лодог.
Хэрэв үүнийг зөрчвөл хохи­рог­чийн мэдээлэл хийгээд хянал­тын багажийн тусламжтай
мэдэж баривчлан саатуулахаас эхлээд ялыг нэмчихдэг учраас тэнэг хүн ч хэрэгжүүлж
таардаг. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлддэг хүмүүсийг сэтгэцийн хувьд өөрчлөлттэй гэж
эндүүрч боломгүй. Эрүүлээр ба­рах­гүй тэр хүмүүс байнга зорилго­той­гоор энэ хэргээ
үйлддэг учраас гэмт хэрэг үйлдэхийг нь зогсоож зохицуулах л хэрэгтэй байгаа юм.

“Эхнэр, илжиг хоёрыг сард нэг удаа гөвж бай” гэсэн араб гаралтай
үгийг зарим эрчүүд бахархалтай хэлж байгаа харагддаг. Бас “Эр, эмийн хооронд илжиг
бүү жороол” ч гэсэн үг бий. Гэхдээ хэл язгуур хол харийн үг, хэн хэзээ хэлсэн нь
тодорхойгүй хэдэн зууны өмнөх үг өнөөдрийн нийгэмд тохирохгүй. Тэр ч байтугай гэмт
хэрэг үйлдэж байгаа гэдгээр нь жигшиж сэрэмж­лэх хэрэгтэй. Эхнэрээ зодож, хүүх­дээ
зовоож байгаа хүмүүс гэр бүлийн хүчирхийлэл гэсэн гэмт хэрэг үйлдэж, эр эмийн хооронд
жороолохгүй гэж байгаа хүмүүс эс үйлдэл хийн, иргэний үүргээ бие­лүүлээгүйгээрээ
бас л гэм үйлдэж байгаа юм. Гүн ухаантан Пифагор “Эхнэртэйгээ таарамж муутай хүн­тэй
хэзээ ч бүү нөхөрлө” хэмээн манай тооллын өмнөх тавдугаар зуунд хэлчихсэн юм билээ.
Эхнэрээ хайрлаж чадахгүй, хамт байгаа ханьтайгаа таарч нийлж чадахгүй байгаа хүн
хэзээ ч танд найз нөхөр болж чадахгүй л байхгүй юу. Тиймээс ийм сэтгэлгээгээр л
тэдэнд хандаж, гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчдийг өөгшиж сагах боломжийг хаах хэрэгтэй
байна. Тэгэхгүй бол хаалттай хаалганы цаана болдог гэмт хэргийг хэн нэгэн эмэгтэй
амьдралаа цаг бусаар дуусгаснаар л мэддэг болоод удлаа.

-ХАМГИЙН ТОМ ТАРГАН УУЦ 400 МЯНГАН ТӨГРӨГ ХҮРЧЭЭ-

Сүүлийн өдрүүдэд ууц­ны мах гүйлгээтэй бай­гаа гэнэ. Өнөө жил
цагаан сарын баяр эрт болох учраас иргэд бэлт­гэлээ базаагаад эхэлжээ. Өчигдөр
“Хүчит шонхор” зах дээр ууцны мах дунд­жаар 180-280 мянган төг­рөгийн үнэтэй
байв. Том сүүлтэй, 40 гаруй килог­рамм жинтэй тарган ууц­ны мах 280 мянган
төгрөг, арай дундаж нь 250 мян­ган төгрөг, жижиг нь 180-200 мянган төгрөгийн
үнэ­тэй байна. Ууцны мах худалдаж авч байгаа иргэд сүүл том хэлбэр сайтай
цэвэрхэн бэлтгэ­сэн мах байх шаардлагыг тавьж байв. Малчид ч ууцаа сарын өмнө
бэлт­гэж хөлдөөгөөд авчир­сан гэнэ. Бид хэд хэдэн ууцны мах ху­дал­даж байгаа
хү­мүүстэй уулзлаа. Өвөр­хангай айм­гийн Баян-Өндөр сумаас ирсэн мал­чин
А.Адьяасүрэн ийнхүү ярилаа. “Би өчигдөр ирсэн. Энэ жил цагаан сар эрт болох
учраас эрт орж ирлээ. Уг нь өнгөрсөн жил нэгдүгээр сарын дун­дуур, хоёрдугаар
сарын эхээр л хэдэн ууц аваад орж ирж байсан санаг­даж байна. Нийтдээ 60 ууцтай
ирсэн. Өглөөнөөс хойш арвыг зарлаа. Надтай цуг ирсэн ах хүү 30-ыг авчраад
өчигдөр зараад дууссан байна лээ” хэмээв. Түүнийг ийнхүү ярих зуур хоёр эмэгтэй
ирээд хамгийн тарган ууцыг зааж “Энэ хэд вэ” хэмээн асуу­хад “280 мянга. Доошоо
ярина шүү. Үзээд аваа­рай. Ууцаа хонины тол­гой­той нь цуг өгнө” хэмээ­хэд
нөгөө хүмүүс эргүүлж тойруулж, сүүлийг нь сайн шинжиж үзэв. Харин түүний өөдөөс
хараад зогсож байгаа худалдагч “Таана үнэртсэн мах аваа­рай. Сүхбаатар айм­гийн
тарган ууц байна. Үзээд ав. Хямдарна шүү” гэж дуулдлаа. Эднийд хамгийн үнэтэй
ууцны мах зарж байгаа гэнэ. Ланжгар сүүлтэй том ууц 450 мянган төгрөгийн үнэ­тэй
гэнэ. Доошоо яриад  400 мянган төгрөгөөр
өгнө гэсэн. “Хүчит шон­хор” зах дээр өчигдрийн хувьд энэ ууц хамгийн үнэтэйд
тооцогдож байв. Хажуугаар нь өнгөрсөн хүн бүрийн анхаарлыг татаж байгаа
бололтой “тэр ууц хэд вэ” гэж асууж байсан ч үнийг нь сон­соод зарим иргэд
“Хамаа замбараагүй үнэ хэлэх юм” гэж ундууцаж байсан бол зарим нь “Нааш нь
буулгаад ир дээ. Сайн харъя” гэж байв. Ерөнхий­дөө ууцны мах одоогоор элбэг орж
ирж байгаа гэнэ. Иргэд мөнгөндөө тааруулаад ууцаа  сонгон авч байгаа харагдлаа.  Тус зах дээр мах ямар үнэтэй байгааг сонирх­лоо.
Үхрийн мах бөөндөө 5300-5800 төгрөг, хонины мах 5600, ямааны мах 4000, адууны
мах 4200-4500 төгрөгийн үнэтэй байлаа. Харин үхрийн өвчүүний үнэ өссөн байв.
Өвчүү кг нь 6500-6800 төгрөгийн үнэтэй байлаа. 
Харин махны жижиглэн­гийн үнэ, хонины ястай мах 6800, цул мах 7000,
үхрийн ястай мах 7800, цул нь 9000, ямааны мах 5200, адууны мах 5800-6000
төгрөгийн үнэтэй байна.

Х.ЦЭНД-АЮУШ

МАН Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Сангийн сайд
Ч.Улаан хоёрыг огцруулъя гэсэн өргөдөл спикерт өгч,  УИХ-ын гишүүдийн олонх нь  сайдуудыг огцруулахгүй гэсэн шийдвэр гаргасан
нь энэ долоо хоногийн онцлох шуугианы нэг байв. Уг нь салбарыг нь бодвол
МАН-ынхны яриад байгаа эдийн засгийн уналтад Н.Батбаяр биш Уул уурхайн сайд
Д.Ганхуягийн нөлөө их л дээ. Гэхдээ хөрөнгө оруулалт ер нь юунаас шалт­гаалж  яагаад татрах болов гээд эх ундаргыг нь
хайгаад үзвэл мань эрд  ч  буруу бий. “Энэ Монгол чинь нэг л биш ээ”
гэсэн бодлыг хөрөнгө оруу­лагчдад төрүүлсэн анхны шийдвэр гэгддэг Гэнэтийн
ашгийн 68 хувийн татварын гол автор нь өнөөгийн Эдийн засгийн хөгжлийн
сайд.  Монгол бан­кинд тушаах алтны
хэмжээ эрс багасаад  ирэнгүүт
Н.Батбаяр  “Би лав алт гэж хэлээгүй,
зэсээс л авъя гээ биз дээ”  гэж жишимгүй
царайлсан удаатай. Ингэж гэмгүй царайлах үед нь 
алтны салбарт хөрөнгө оруулсан дэлхийн том компаниуд Монголыг орхин гарч
байсан юм. Хөрөнгө оруу­лагчдын хувьд “жинхэнэ хадны мангаа” болсон  Стратегийн салбарт гэж ирээд эхэлдэг нэг их
урт нэртэй  хууль дөнгөж саяхныг хүртэл
үйлчилж байв. Гадаадын хөрөнгө оруулагчид 
уул уурхай зэрэг ашигтай салбарт орж ирвэл төр заавал хувь эзэмшинэ, бараг
ихэнхийг нь булааж авна гэсэн заалттай, мөнгөтэй бизнесүүдийг үргээчихсэн
айхавтар  хуулийн гол автор нь Эдийн
засгийн хөгжлийн сайд.

УИХ-ын гишүүнээр 2004 оноос 
ажиллаж  буй энэ эрхэм 1960 оных.
Овог нь Цагаан Боржигон. Буянгийн  Жагаа,
АПУ-гийн Батхүү  гээд нэрнийх нь өмнө
компанийнх нь нэр байнга хадаатай явдаг гишүүдийн нэг. Түүнийг чуулганы танхимд
тохой залган суудаг нөхөд нь  үүсгэн
байгуулсан ком­панийнх нь нэрээр 
“Фортуна” гэж дууддаг. Фортуна гэдгээрээ танил болсон сайд  нийслэлийн  
52 дугаар сургуулийн төгсөгч. 
Москва хотын Эдийн засаг- статистикийн дээд сургуулийг Эдийн засагч-
статистикч мэргэжлээр, Москвагийн Улсын их сургуулийн дэргэдэх Улс төрийн дээд
сургуулийг улс төрч мэргэжлээр дүүргэж 
байж. Наяад оны эхээс ерэн он гартал Гадаадтай эдийн засгийн талаар
харилцах улсын хорооны комплекс импорт хангамжийн нэгдэлд мэргэжилтэн, хэлтсийн
дарга, орлогч даргаар ажиллаж байжээ. Энэ үедээ   “Эрдэнэт” үйлдвэр, дөрөвдүгээр цахилгаан
станц зэргийн  гэрээ бай­гуулах,
хэрэгжилтийг хянах ажлыг гардаж хийсэн гэсэн өгүүлбэр намтарт нь бий. Ардчиллын
анхны сонгуульд МҮДН-аас нэр дэвшин ялж байсан үеэсээ бизнес рүү орсон.
Ардчилал эхлэх үеэс л улстөр, бизнес гэсэн хос морьтой давхисаар энэ цагтай зол­госон
хууль тогтоогчдын нэг. Бизнес талаас нь 
“Монгол түлхүүр” ХХК, “Фортуна” группыг үүсгэн байгуулсан, нийслэлийн
анхны томхон хотхоны нэгд ордог 
“Жаргалан хотхон”-ыг барьсан гэж ирээд яривал багагүй зүйлийг жагсаах
хэрэг гарна.

Р.Амаржаргалыг Ерөнхий сайдаар ажиллах хугацаанд  төсвийн зардлыг нэмэхгүйгээр ЗГХЭГ-ынхны  цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлж байсан, “40.000
айлын орон сууц” хөтөлбөрийг боловс­руулж, холбоотой хуулиудыг нь УИХ-д өргөн
барьж батлуулсан, хэрэг­жүүлсэн гээд 
гишүүн болсноосоо хойш амжуулсан ажлыг нь тоочвол бас  л чамлахааргүй урт жагсаалт гарна. 

Хэл амны бай болдог гишүүдийн нэг нь яах аргагүй Н.Батбаяр.
Байсгээд л хэрүүл шуугиан үүсгэчихсэн явд­гаараа алдартай нэгэн. Өнгөрсөн
сонгуулиар гэхэд л нэр дэвшигчдээ тодруулахаар хуралдсан намынхаа ҮЗХ-ны хурлын
үеэр нийтлэлч Баабар­тай марган  цонхоор
гаргаж шиднэ гэх мэтээр аяглаж байв. Намын нэрээр өрсөлдөх 28 хүнд эрэмбээр нь
хандах хэрэгтэй гэж хэлснийх нь төлөө эвгүй аашилсан  “Фортуна”-г 
намынхан нь “Овлигогүй” гэж шүүмжилж байсныг тухайн үеийн   хэвлэлийн хуудаснаас харчихаж болно. Сүүлд
Баабар “Ер нь миний буруу л даа. Өвчтэй хүнийг өдөж юмыг нь хөдөлгөчихөөр
аргагүй шүү дээ” хэмээн ярьсан гэх мэдээлэл ч хэвлэлээр цацагдаж  байлаа. Р.Амар­жаргалыг Ерөнхий сайдаар
ажиллах үед   алгадаад авсан гэх шуугианы
гол дүр нь мөн л Н.Батбаяр. Шинэ 
засаг  бүрдэх үед Баабар
Н.Алтанхуягийн танхимын  талаар нэг
нийтлэл  бичиж байв. Тэр нийтлэлд
Н.Батбаярын тухай “Эдийн засгийн хөгжлийн яам гэж байгууллаа. Урьд Үндэсний
хөгжлийн газар, яам байсныг сэргээж байгаа хэрэг. Гэхдээ энэ удаа шоглоомтой юм
шиг гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмээд хариуцуулчихжээ. Бүр нар­гиан­тай нь
гадаадын хөрөнгө оруулалтын эсрэг хамгийн баатарлаг гавъяа байгуулж улаан
цагаангүй заналхийлж бараг хутга шөвөг гаргах шахдаг нэг сайхан мээк эр сайд нь
болоодохлоо. Хөрөнгө оруулахаар шийдсэн өрнийн компани болгон юун түрүүн энэ
хүний тухай сонсож хэнээс болгоомжлохоо мэдэж авдаг. Нэрийг нь хүртэл дизастэр
буюу “гамшиг, гай барцад” гэсэн утгаар хүндэтгэн дуудах юм билээ. Паталогийн
асуудалтай эр л дээ, түүнийг нь олж харахад заавал эмч байх ч шаардлагагүй.
Асуудлыг мэрэг төлөг, бөө удганаар шийднэ, өөрөө хүртэл бөө болж гал тахих
ёслол үйлдэх хообийтой. 2012 оны бөгсөөр дэлхий сөнөнө гэсэн бодолтой явдгаа
нуудаггүй, гэхдээ өрнөдийн хөрөнгө оруулалтыг тас зогсоовол Монгол ганцаараа
аврагдана гэж мэрэг төлөгт буусан, тэнгэр бас тэгж хэлсэн хэмээн ярихыг нь
сонссон худлаа ярихааргүй хүн байдаг л юм” гэсэн хэсэг бий. 

Нээрээ ч Эдийн засгийн хөгжлийн сайд сүүлийн үед гал, тэнгэр,
бөө гэдэг үгийг давтамжтай унагах болсон. Чингисийн мэндэлсэн өдрөөр “Чингис
бидний  дунд төрчихсөн амьдарч яваа” гэж
камерын өмнө хэнэг ч үгүй хэлж  зогссон,
хөдөөгүүр ажлаар явж байхдаа мөргөл үйлдэж гал тахидаг, онгодоосоо асуугаадхая
гээд дэргэдэх хүнийхээ нүдийг орой дээр нь гаргасан   гэх мэт түүнийг тойрсон хачирхалтай гэмээр
ярианууд олон  сонсогддог. Хамгийн
сүүлийн бодитой жишээ гэвэл  мань эр
Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний 100 жилийн ойн  өдөр төрийн тулганы гал бадраах ёслолыг бараг
л зохион байгуулж, оройлж  оролцсон доо.
Тэр өдөр төрийн ёслол хүндэтгэлийн өргөөнд болсон гал тахих ёслолд нэг ч
эмэгтэй хүн харагдаагүй. Төр түшиж буй эмэгтэй гишүүдээс эхлээд эмэг­тэй
сэтгүүлчдийг ёслолд орол­цуулаагүй хэргийн эзэн нь Н.Батбаяр. Эмэгтэй хүнийг
тулганд ойртуулбал төр  бузартана гэж хэлээд
нөгөөдүүлээ толгой дохиулж дөнгөсөн эр. Үүнд нь эгдүүцсэн олон хүн тэр үед
дуугүй суугаагүй, мань эр мөн л хэл амны бай болсон. Нэг хэвлэлээр бүр “Хэр­вээ
би  Н.Батбаярын эхнэр байсан бол лав л
цай чанаж, хоол хийхгүй. Өөрөөр хэлбэл, галаас аль болох хол явна гэсэн үг.
Гэрийн ажлаас илүүтэйгээр төрийн ажилд зүтгэх байсан юм. Харин өөрийнхөө оронд
гал асаах нь битгий хэл бадрааж чаддагаар нь Н.Бат­баярыг томилоход хангалттай
бай­маар” гэж бичиж байв. Нэг зүйлийг онцлоход Эдийн засгийн хөгжлийн сайд ам бүл
дөрвүүлээ,  хоёр охинтой.

Оюу толгойтой холбоотой өнөө хэр шийдэгдээгүй байгаа маргааны
эхэн үеийн түүхийг сөхөхөөр мөн л түүний нэр гараад ирдэг.  “Рио”-той дайсан мэт үзэлцдэг  С.Ганбаатараас өмнөх жишээ л дээ.  25 дугаар телевизээр гардаг “Дуусдаггүй
яриа”-нд орж байхдаа  эрхэм сайд “Монгол
Улсын Засгийн газар Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хийхдээ Монголын талын
эзэмшил 34 хувь байхаар тусгасан нь яг үнэндээ луйвар. Одоо­гоор Монгол Улсын
эзэмших хувь 34 биш, ердөө зургаан хувь болоод байна” гэсэн үг унагаж байсан
юм. Энэ үеэс Оюу толгой тойрсон маргаан эхэлж, бүтээн байгуулалтдаа дөрвөн
тэрбум ам.доллар зарцуулах гэж байсан дэлхийн хэмжээний том  төсөл гүний уурхайн ажлаа зогсоохоос аргагүйд
хүртэл хурцдаж байв.

Эдийн засгийн хөгжлийн сайд болсноос нь  хойш хийж байгаа  ажлыг нь хараад  байхад хөгжилд хэрэгтэй  хэд хэдэн 
төслийг онцолмоор санагд­даг. 
Өмнө нь яриа төдий байсан  төслүүд
өнөөдөр хэрэгжиж эхлээд буй.  Ази,
Европыг холбосон хурдны замын төсөл гэхэд л ажил болоод эхэлчихсэн. Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүд
чиглэлийн олон улсын сүлжээний хурдны зам барих аварга төслийг хэрэгжүүлэх
компанийн нэр ус тодор­хой болоод байгаа. Ирэх намраас замаа барьж, монголчууд
2016 оны намар гэхэд хоёр тивийг холбосон  
хурдны замаар жирийлгэнэ, тэр хэ­рээр эдийн засаг дээшээ дээшээ бүр
дээшээ болно гэсэн өөдрөг гэрэлтэй  үг
албаныхны амнаас унах болов. Өчнөөн жил яриад, мөрөөдөөд л суусан тавдугаар
цахилгаан станцын төсөл ч дажгүй ахицтай яваа. Газраа, технологио, барих
компаниа сонгочих­сон. Ирэх зунаас ажил нь эхэлчих байх гэсэн таамаг бий. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Худалдаа хөгжлийн банк”, “Голомт”, “Капит­рон”, “Капитал”,
“Хас”, “Улаанбаатар банк”, “Эрэл”, “Чингис хаан”, ХААН гэсэн арилжааны банкууд
найман хувийн орон сууцны зээлийн урт хугацааны эх үүсвэртэй болоод байна. Мон­го­лын
ипотекийн корпора­ци охин компани болох “МИК актив нэг” компа­ниараа дамжуулж
орон сууцны багцыг худалдаж авах, орон сууцны багцад үйл­чилгээ үзүүлэх,
бондыг  банкуудад худалдах гэрээнд өчидөр
гарын үсэг зурсан юм. Гарын үсэг зурсан нөгөө тал нь дээр дурдсан арилжааны
банкуудын удирдлагууд.

МИК банкуудын  322.9
тэрбум төгрөгийн ипотекийн чанартай 
зээлийн багцыг худалдан авч, хөрөнгөөр батал­гаажсан үнэт цаас гаргаж
байгаа аж. Банкуудын хувьд иргэдэд олгосон сайн зээлээ баталгаа, барьцаа
болгож, нэмэлт санхүүжилт авах боломж нь өчигдөр  ийнхүү нээгд­сэн юм. Одоогоор зээ­лийн эх
үүсвэр болсон энэ мөнгийг гаргах  хөрөнгө
оруулагч нь Монгол банк. Цаашдаа хөрөнгийн захын ямар ч хөрөнгө оруулагчдад энэ
бондыг худалдаж авах нээлттэй гэж албаныхан онцолж байв. Хоёрдогч зах зээ­лээс
босгосон 322.9 тэр­бум төгрөгөөр 7200 гаруй өрхөд шинээр зээл олгох боломжтой
гэнэ. 

МИК-ийн ТУЗ-ийн дарга С.Оргодол банкны­хантай гэрээнд гарын
үсэг зурах ёслолын үеэр “Орон сууцны зээлийг бага хүүтэйгээр  тогтвор­той өгөх боломжийг энэ хөтөлбөр нээж
өгч байна.  Иргэд арилжааны банк­ны
дотоод эх үүсвэрээсээ  цуглуулсан өндөр
хүүтэй, богино хугацаатай эх  үүс­вэрээс
зээл авдаг байсан бол одоо байдал өөрч­лөг­дөж байна. Орон сууц худалдаж авахыг
хүссэн хүмүүсийн зээлийг  хөрөнгө
оруулагчдын урт хугацаатай бага хүүтэй эх үүсвэрээс санхүүжүүлэх боломж
бүрдлээ.  Арван арилжааны банк Монгол
банктай хамтарч анхдагч зах зээл дээр арилжсан зээлээ хоёр дахь зах зээл дээр
худалдан борлуулж, бондыг үнэт цаасжуулах замаар шинэ эх үүсвэр бүрдүүлэх
бизнесийн загварыг ажил болголоо” хэмээн онцолж байв. 

“Ийм санхүүжилт өгчи­хөөр орон сууцны най­ман хувийн зээлийг
тас­ралтгүй олгох боломжтой юу” гэж асуухад Худал­даа хөгжлийн банкны гүй­­цэтгэх
захирал Б.Мэдрээ “Орон сууцны зээлээ тасралтгүй олгох боломжтой болж байна.
Санхүүжилт тасрахгүй гэж ойлгож болно. Гэхдээ дэлхийн эдийн засгийн хөгжил,
Монголын эдийн засгийн нөхцөл байдал, инфляцийн түвшин зэр­гээс хамаарч хүү нь
яаж ч дээш доош хэлбэлзэх магадлалтай” гэсэн хариу өглөө. Орон сууцны зээ­лийн
хүүг тогтвортой бол­гох ямар боломж байгааг лавлахад “Нийгмийн даат­галын
сан  байгуулж,  тэнд хуримтлагдсан мөн­гийг орон сууцны
зээлийн эх үүсвэр болговол хүү­гийн хувьд айх юмгүй. Жишээ нь би сар бүр олдог
мөнгөнийхөө арван хувийг нийгмийн даат­галд төлдөг. Дээр нь ажил­лаж байгаа
байгууллага маань бас миний өмнөөс тодорхой хувийн татвар нэмж өгдөг.  Тэр мөнгөний 
тавны нэг юмуу хоёрыг нь л улс тэтгэврийн хүмүүс­тээ тарааж өгч байгаа
байх. Цаана нь үлдэж байгаа тавны гурав нь сул чөлөөтэй хэвтэж буй эх үүсвэр”
хэмээн хариулсан юм. Худалдаа хөгжлийн банк найман хувийн зээлээ тасралтгүй
олгож байгаа аж.

Нийгмийн даатгалын сан байгуулж орон сууц­ны бага хувийн
хүүтэй, урт хугацаатай зээлийн  эх үүсвэр
бүрдүүлэх санаа хэзээ ажил болох талаар тодруулахад Мөн­­гөний бодлого, су­дал­гааны
газрын захи­рал Д.Болдбаатар “Урт хугацааны санхүүгийн хэрэгслийн
байгууллагын  том хөрөнгө оруулагчид руу
чиглэсэн ажил мэдээж хийнэ. Энэ бүлгийн хам­гийн гол хөрөнгө оруулагч нь дэлхийн
сан, даат­галын байгууллагууд бай­даг. Одоо эхэлсэн ажлаа цэгцэлж байгаад энэ
чигийн ажлын бэлт­гэлээ хийж эхэлнэ. 
Ямар ч байсан хэрэгсэл нь бий болчихлоо. Энэ зах зээ­лийг сонирхох урт
хуга­цаа­ны хөрөнгө оруулаг­чид бий болж байна. Бан­куудын хувьд иргэдээс
зургаан сарын хугацаа­тай мөнгийг хадгаламж болгож авчихаад хорин жилийн зээл
олгоод байж чадахгүй. Тэгэхээр бан­кууд өнөөдөр бий болсон  үнэт цаасжуулах болом­жийг ашиглаж урт хуга­цаа­ны
бүтээгдэхүүн гаргах боломжтой” гэсэн хариу өгсөн юм.

Найман хувийн орон сууцны зээлийн журамд өөрчлөлт орж
магадгүй гэсэн мэдээлэл цацагдах болсон. Энэ талаар түү­нээс тодруулахад “Най­ман
хувийн зээлийн журамд үнэт цаасжуулах үйл ажиллагаатай хол­боо­той жижиг сажиг
өөрч­лөлт оруулна. Ипотекийн зээлээр баталгаажсан бондыг худалдаж авах, түүнд
хөрөнгө оруулалт хийх, бондод оролцож байгаа талуудтай хол­боо­той өөрчлөлтүүд
л дээ.  Энэ бондыг  зөвхөн Монголын хуульд ний­цүүлэхээс гадна
Азийн хөрөнгө оруулалтын орчинд нээлттэй байхаар тооцон гаргаж байгаа. Үүнтэй
холбоотой тодор­хой өөрчлөлт  орох юм.
Энэ өөрчлөлт иргэдэд ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй” гэж ярилаа.                                                                   

Банкууд өнгөрсөн зур­гаан сарын хугацаанд 12106 өрхөд орон
сууц­ны зээл шинээр олгосон бол 16923 өрхийн байр­ны зээлийг найман хувь руу
шилжүүлжээ.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

МАН  Шинэчлэлийн Зас­гийн газрын хоёр сайдыг огцруулах
санал гаргаж.  Ч.Улаан, Н.Батбаяр хоёрыг  хэд хэдэн үндэслэл хэлж огц­руу­лахыг шаарджээ.
Төс­вийн тодотголыг ирэх оны төсөвтэй хамт хийхдээ эдийн засгийн байдалд үнэлэлт
дүгнэлт хийгээгүй, төсвөөс гадуурх санхүүжилт буюу Чингэс бон­дыг цагаа олоогүй
гаргасан, үүнийг улсын төсвөөс гадуур зарцуулж байгаа, төсөв боловс­руулахдаа Төсвийн
хүрээний мэдэгдэлд үндэс­лээ­гүй, улсын төсвийг оновч­той бүрдүүлээгүйгээс болж
1,5 тэрбумаар төсөв танагд­сан гэх зэрэг үндэслэлээр огцрох шаардлагатай гэж үзсэн
байна.

Байнгын хороод хоёр сайдыг огцруулах
шаардла­гагүй гэж үзсэн бол чуулганы хуралдаанаар өчигдөр хэ­лэл­­цэх ёстой байлаа.
Харин МАН-ынхан завсар­лага ав­сан юм. Өмнө нь ингэж хойш­л­уулдаг байсан.  МАН  хоёр
сайдыг  огцруулах  шал­таг нь няцаагдаад ирэхээр үндэслэл муутайхан
сана­лаасаа ичсэн үү, олон ааштай авгай шиг гэнэт л ингэж завсарлага авчихлаа.

АН-ын бүлгийн  даргын хэлснээр бол даваа гариг гэхэд хуралдаа
орох шийдээ гаргахгүй бол олонхиороо шийдвэрээ гаргана гэнэ лээ.  Шударга ёс эвсэл,  АН хоёр жимбийтэл ирцээ бүрдүүлж  суусан нь хоёр сайдыг огц­руулахгүйгээр шийдсэн
нь илт байна лээ.   Гэхдээ энэ огцруу­лах
үйл ажиллагаа оноо авах гэсэн ядарсан арга болоод л өнгөрөх нь дамжиггүй.   Сөрөг хүчин байж сөрөг хүчний улс төрөө хийж
чадахгүй юм, мэдэх ч үгүй юм. Зүгээр улс төр хийнэ гэдэг нь болж байна. Зохиомол
шоу болоод л өнгөрнө биз. Ийм шоунд ард түмэн итгэх үү. Жүжиг тавиад л оноо авна,
ард түмэн сөрөг хүчин ажиллаж байна, эрх баригчид муу байна гэж  итгэнэ хэмээн 
басамжилж байгаатай адил харагдаад байна. МАН-ынх­ны гаргасан огцруулах санал  жүжиг гэдэг нь тэр олон сайд нараас сонголтоо
яаж хийж байгаагаас  нь харагдаж бай­на. Тэд
амьдралаас тасарч улс төрөө твийтр, нүүр ном, сайт уншаад л огцруу­лах сайдынхаа
сонголтыг хийчих шиг болов. Сошиал ертөн­цөөр зарим нэгэн хүн эрх барьж байгаа сайд
дарга нарыг шүүмжилж л байдаг. Тэдний шүүмжлэлд хамгийн их өртсөн нь магадгүй тэд
байх. Гал асаадаг гэж доог тохуу  хийсэн  нь байж л байдаг.  Гэхдээ 
дооглож бай­гаа хүн тийм олон биш л дээ. Сошиал ертөнц тэр чигээрээ Монголын
ард түмнийг  төлөөл­чихнө гэж байхгүй. Ард
түмэн мөнгө авчрахад  дургүй байдаггүй. Ард
түмэн мар­гаа­шийн өөхийг биш өнөөдрийн уушгийг илүүд үздэг нь амьд­ра­лын практикаас
харагддаг.  Энийг мэдэхгүй МАН-ынхан гал түлж
тахилга ёс үйлдээд, тойрч гүйгээд  л хэдэн
төгрөг улсдаа аваад ирсэн Н.Бат­баярыг огцруулах гэнэ. Яахав гадныхан манайд мөнгө
өгч байгаа нь сайд  Н.Батбаярын сайных  ч гэж юу байхав. Монголын сайных. МАН-ын энэ байгаа
оноогүй огцруулах санал өөрсдөө Засгийн газарт хамтран орох сонирх­лоос л үүдэлтэй.
Ер нь МАН хамгийн олон санал хүчнүүд нийлж засаг байгуу­лах ёстой гэсэн байр суурь­тай
байгаа. Тиймээс ч Зас­гийн газрыг ганхуулж байгаад  АН-тай хамтарч засаг барих сонир­холтой. Үүнийгээ
хэрэг­жүүлэ­хийн тулд хаа хамаагүй Ч.Улаан, Н.Батбаяр хоёрыг онилсон нь энэ. Тэднийг
ингэж огцрууллаа гээд юу өөрчлөгдөх юм. Тасалдсан гээд байгаа төсөв сайжрах уу.
Энэ бол зүгээр нэг улс төрийн ээлжит тоглолт. Гэтэл Ч.Улаа­ныг яасан гэж огцруул­даг
юм. Бүр нарийн яривал өмнөх Засгийн газар буюу одоогийн МАН Оюу толгой, Таван толгойгоос
урьдчи­лаад мөнгө авчихсан биз дээ. Хүний хөгжлийн мөнгө нэрээр халамж болгоод л
үр ашиггүй тараачихсан. МАН өөрөө сонгуульд ялах гэж л ийм алхам хийсэн. Чалкогоос
авсан мөнгөнийхөө өрөнд  их хэмжээний нүүрс
зах зээлийн үнээс хямд өгсөн буруутан хэн билээ. Нарийн яривал төсөв тасарсан чинь
энэ зас­гийн гэхээсээ илүүтэй өмнөх Засгийн газрын балаг шүү.  Тиймээс Ч.Улаанд ганцаа­ранд нь ял үүрүүлээд яах
билээ. Ч.Улаан энэ салбарыг хэдэнтээ толгойлж байсан хүний хувьд хэдэн тоо бодохтойгоо.

     Дээр нь 
уул уурхай нь зогсоход л Ч.Улааны 
хариуц­даг мөнгө дуусдаг юм байгаа биз дээ. Тэрийг л төсөв хомс­доно гэдэг.
Ч.Улаан өөрийн­хөө халаасанд улсын мөн­гийг нуучихсан биш.  Төсвийн мөнгө ард түмэнд ямар хамаа байв гэж.
Хэдэн даргын цалин хасагдаа л биз. Эмч багш, цагдаагийн хуваарьт цалин, тэтгэврийнхний
хэдэн төгрөг цаг хугацаандаа бууж л байвал бусад нь ард түмэнд падлий ч байхгүй.    Тэгэхээр ард түмэнд хэрэггүй жүжиг тавиад байх   шаардлага алга.  Одоо ард түмэн  энэ хуурамч жүжгийг сайн мэддэг болсон. Үеийн
үед л иймэр­хүү жүжиг тавьсаар байхаар чинь өрнөл төгсгөлийг нь ч андахаа байлаа.
Басч бол­дог­гүй юм, ард түмнийг. Хэн  нэгнийг
огцруулах гэж байгаа бол жинхэнэ буруутныг нь огцруул л даа.  Энэ засгийг өөгүй цэвэр гэж хэлэх гээгүй байна.
Эдийн засаг хүндрэ­хэд хамгийн их нөлөөтэй хүн бол Д.Ганхуяг сайд. Уул уур­хайг
түшиглэсэн эдийн засаг­тай хэрнээ яг тэр салба­рын­хаа удирдлагаар Д.Ганхуя­гийг
аваачаад тавьчихдаг нь сонин юм шүү. 

Эдийн засгийн хямрал, төсвийн хүнд
байдал, хөрөн­гө оруулагчдын нүүр буруул­сан гол буруутан  нь энэ хүн. Халгиж цалгисан их төсөв, боломжийн
сайхан цалин аваад ажиллаж байсан  олон хүнийг
ажилгүй, амьдралгүй болгож хоолноос нь салга­чих­сан энэ хүнээ огцруулаач.  Энэ хүн “Рио Тинтотой ясаа цайтал үзнэ” гэж ард
түмэнд таалагдах гэж  популизм хийсний гор
өнөөдөр гарч байгаа. Д.Ганхуяг сайдыг огцруулъя гэж санал гаргасан бол ойлгож болох
байлаа.  Бүр эртнээс л  Оюу толгойтой ясаа цайтал үзнэ гээд байс­ныг нь  хэн ч мэднэ дээ.  Оюу толгой, Д.Ганхуяг сайд хоёрын яс цайхаас өмнө
ард түмний яс цайчих биз. Оюу толгой яахав байдгаараа байна.

Д.Ганхуяг сайд яахав нэг их эх оронч
царайлаад мөнгө,  албан тушаалтайгаа байж
байна. Гэтэл Оюу толгойд ажиллаж байсан тэр олон хүнийг цалингүй,  ажлын байргүй, амьдралгүй болго­сон бурууг нь
яагаад хэлэхгүй байгаа юм. Түүний балгаар олон хүний  яс нь, үс нь 
цайж эхэлж байна. Ард түмний амьдралд, тэр байтугай улсын­хаа эдийн засгийг
бал­лаад хаячихаж байгаа  сай­даа огцруулах
тухай ярихгүй хэрнээ өөр хүн огцруулах ямар хэрэгтэй юм. Хий хоосон  улс төржилт, 
эх орончдын хуурамч дүртэй ийм хүмүү­сийн  популизмаас 
уул уур­хай, үйлдвэр, ашигт малт­ма­лаа ашиглах  Монгол 
Улс хохирч байгаа.  Ард түмэн хохирлоо.
Оюу толгойг хориг­лосон. Тэр Оюу толгойг орлох юу байгаа юм. Дэлхийд тэр­гүүлэх
том орд одоо Эрдэнэ­тээс дор болж. МАН-ынхан хүнээ олж огцруулах санал хэлбэл ард
түмэн байтугай цаад УИХ чинь дэмжээд өөрсдөө огцруулчихна шүү дээ.          

Хөрөнгө оруулагчдын хувьд Засгийн
газар ямар бодлого барих нь анхаарлыг татаж байдаг. Тэр байтугай хөрөнгө оруулалт
хийх сонирхолтой салбарыг хэн удирдаж, ямар бодлого барих нь анхаарлын төвд нь байдаг.
Монголыг сонирхсон хөрөнгө оруулагчид уул уурхай, ашигт малтмалыг л сонирхож байгаа.
Гэтэл яг эсэргүү юм яриад байсан нөхрийг салба­рын сайдаар тавьчихаад л  тэднийг үргээж ард түмнийхээ ясыг цайлгах дээрээ
тулчи­хаад одоо шал өөр салбарын нөхдөд бурууг тохоод “огцор” гээд сууж байдаг.
Тэгэхээр хоёр сайдыг огцруулах гэсэн  оролдлого
чинь зүгээр л нэг  шоу гэж ойлгогдоод байгаа
юм.

Соёлын тэргүүний ажил­тан,  
DOZ энтертайн­ментийн захирал Ш.Дорж­сүрэн­тэй ярилцлаа.

  -Танай энтертайментын “Кино шиг амьдрал” кино үзэгчдийн
хүртээл болоход бэлэн болсон гэлээ. Хэзээ нээл­тээ хийх гэж байна?

-Манай энтертайментын уран бүтээлчид “Кино шиг амьдрал” гээд
шинэ уран бүтээл дээр ажиллаад бэлэн боллоо. Продюсероор нь манай эхнэр Соёлын
тэргүү­ний ажилтан А.Мөнгөнзул ажилласан. Одоо зөвхөн үзэгч­дэд хүргэх л үлдээд
байна. Шинэ уран бүтээлийн нээлт өнөөдөр “Тэнгис” кино театрт 16 цагаас болно.
“Кино шиг амьдрал” хэмээх киног үзэгчид та бүхэн үзэхэд ямар ч байсан
уйдахааргүй, сонирхолтой уран бүтээл болсон гэж хэлмээр байна. Түүнчлэн он
гарахаас өмнө эцэг эхгүй асрамжийн хүүх­дүүдэд киногоо үнэгүй үзүү­лэх бодолтой
байгаа. 

-Кино зургаа Вьетнамд авсан гэж сонссон.  Зураг авалтыг хэр хугацаанд хий­сэн бэ?

-Тийм ээ. Киноны үйл явд­лын 90 хувь нь ерөнхийдөө Вьетнамд
өрнөдөг. Харин үлдсэн хувь нь Монголд өрнө­нө. Бид наадам дам­нуулж зураг
авалтаа хийсэн. Зурга­дугаар сард Вьетнам явж зураг авалтаа хий­гээд бараг
долдугаар сар гаргаад ирсэн байх аа.

-Өмнө нь DOZ-ынхон гад­­­­ны хэд хэ­дэн ор­нуу­дад  кино­­ны­хоо зу­раг авал­­­тыг хийж бай­­сан.
Ха­рин энэ удаа Вьет­на­мыг сон­гох бол­­­­сон шалт­­­гаан юу юм бол?

-Киноны үйл явц ихэнх­дээ зүүд­­ний ертөн­­цөд үргэл­жил­дэг.
Тий­мээс ой ши­рэн­гэ, далай тэн­гис, олон гүнзгий агуй гээд сайхан байгаль
бидэнд хэрэг­тэй болсон. Вьет­­нам бол энэ бүх­нийг цогц­лоосон сай­хан газар нутагтай
байсан учраас зураг авалтаа тэнд хийсэн нь дээр юм байна гэж бид ярилц­сан.
Тэгээд ч кинонд Шаоли­ны үе, Шанхай зэргийг тусга­хад Вьетнам хамгийн тохиромж­той
санагдсан.

-Киноны гол санааг онц­лох­гүй юу. Тулаантай гэхээр хүмүүс
зодоонтой кино гэж ойлгоод байгаа юм шиг санагдсан?

-Бид эмэгтэйчүүдийн ний­гэм дэх амьдралын хүнд хэцүү байдал
болон хар там­хи зэрэг өнөөгийн нийгмийн хар барааныг тусгасан олон уран бүтээл
хийсэн. Харин энэ удаа арай хөнгөн сэдвийг сонгох нь зүйтэй гэж бодсон. Тэр
утгаараа энэ удаагийн кино тулааны урлагтай мөрт­лөө, инээдмийн, энимейшн
төрлийн уран бүтээл болсон. Ерөөсөө л үзэгчдийн оюуныг амрааж, амьдралын гэрэл
гэгээтэй зүйлийг харуулахыг зорьсон. Гэхдээ цаад санаа нь залуусын хайр
дурлалын талаарх ойлголтыг тодруулах зорилготой гэх үү дээ. Орчин үеийн залуус
хайр дурлалд хөнгөн, хуумгай хандаад байна уу гэсэн бодол төрдөг. Хүний сэтгэл
рүү өнгийж харж байгаа юм биш. Хайр дурлал гэдэг мөнгө, эсвэл гоо сайхан юм уу
зэрэг олон асуултаас аль болох зөв хувилбарыг нь энэхүү киногоороо дамжуулж
харуулахыг хичээлээ.  Ингэх­дээ хүний
амьдралын бар­таа­тай замд хайр, дурлал тулах таяг нь байх ёстой гэдэг санааг
гаргахыг илүү хүссэн.

-Гол дүрээ хэрхэн сон­гож авсан бэ?

-Киноны гол дүрийн тухайд нэлээд ярилцаж байж сонгосон. Гол
дүрийг залуу жүжигчин Р.Батхишиг, “Хэцүү анги” киноны Сувдын дүрд тоглож байсан
Э.Уянга болон Э.Чинзориг нар бүтээсэн. Анх эмэгтэй гол дүрдээ “Орхиг­дос”
кинонд тоглож байсан охиныг тоглуулахаар олж уулзсан. Гэвч хүний нутагт олон
хоног амьдарч зураг авалтад орно гэж бодо­хоор арай нас бага санагд­сан. Жаахан
охин хүний нутагт гэрээсээ олон хоног хол байна гэдэг хүнд шүү дээ. Манай
залуус маань үнэхээр чадварлаг байсан.

-Тулаантай хэсэг бага­гүй гардаг гэсэн. Мэргэж­лийн хүмүүсээс
тусламж авсан уу?

-Гол дүрийн жүжигчин Р.Батхишиг олон жил тулаа­ны урлагаар
хичээллэсэн болохоор зураг авалтын үеэр бидэнд 
үнэхээр асуудал бай­га­агүй. Хашир өөрөө ерөн­хий­дөө санаач­лаад явчих­сан.
Гэхдээ зураг авалтаа эхлэхээс өмнө Спортын төв ордонд 10 гаруй хоног бэлт­гэл
хийгээд явсан. Зураг авал­тын үеэр хий цохиж нэгнийгээ гэмтээх зэрэг бага сага
асуу­дал гарч байсныг эс тооцвол бусад зүйлд мэргэж­лийн хүмүү­­сээс тусламж
авах шаардлага байгаагүй.

-Хоёр продакшнтай хам­тарч ажилласан гэсэн. Тэнд­­хийн кино
урлагийн хөгжил хэр санагдав?

-Социалист тогтолцоотой ч гэсэн Вьетнам улсын кино урлаг
бидний төсөөлж бай­гаа­гаас огт өөр юм билээ. Зарим зүйл дээр санаа зовох үе
байсан. Яагаад гэхээр кино урлагийн дэлхийн томоохон наадмаас олон шагнал хүр­тэж
байсан  Дуг гэх найруу­лагчтай бид
хамтарч ажил­ла­сан. Тэдний техникийн үзүү­лэлт, ажиллаж байгаа барил үнэхээр
өндөр зэрэглэ­лийнх санагдсан. Гэхдээ тийм том уран бүтээлчидтэй хамтран
ажиллана гэдэг тэр болгон олдоод байхгүй боломж болов уу. Тиймээс Дуг найруу­лагчтай
дахин хам­тарч ажил­ла­­хаар яриад ирсэн. Мөн дууны хоёр най­руу­лагч, тус­ла­хууд
нь вьет­нам уран бүтээл­чид байсан. Бусад нь манай уран бүтээлчид.

-Зураг авалтын үеэр хүндрэлтэй зүйл хэр тохиол­­­дов. Вьетнам
маш халуун орон шүү дээ?

-Цаг агаарын нөхцөл бай­дал үнэндээ бүгчим, анх хүн тэвчихийн
аргагүй мэт санаг­даж байсан. Дээр үед манай улс Вьетнамд тусламж хүр­гэж,
хонь, морь мал өгч байсан гэдэг. Тухайн үед Монголоос аваачсан хонь тэндхийн
халу­у­ныг дийлэхгүй үхэж байсан гэсэн яриа хүртэл бий. Манай кино группынхан ч
гэсэн эхлээд нэлээд хэцүү байсан. Жүжигчид маань зураг авалтын үеэр хөдөл­гөөн
хийж чадахгүй гэнэт зогсчихно. Яагаад зогсчихвоо гэхээр “Дооёо ахаа шөрмөс
татчихлаа” гэх тохиолдол их гарсан. Халуун болохоор уран бүтээлчид нэлээд жин
хаяж, гар хө­лийнх нь шөр­мөс татах, бул­чин зангирах зэрэг асуудал багагүй
гарсан шүү.

-Хоол унд таарахгүй хэцүү байв уу. Ер нь вьет­­нам­чууд
ямархуу амьдрал­тай юм бай­на. Бид ма­шин зас­варч­­даар л Вьетнамыг тө­сөөл­­дөг
шүү дээ?

-Бид Вьетнамыг хөгжил буурай орон гэж төсөөлж байсан. Яг
очоод харсан чинь маш хурдацтай хөгжиж бай­гааг мэдэрсэн. Үнэнийг хэлэ­хэд
жаахан атаархсан. Манай улс ч гэсэн ингэж хөг­жиж яагаад болохгүй гэж өөрийн
эрхгүй бодогдсон. 80 гаруй сая хүн амтай. Юмны үнэ хямдхан. Францын колонч­­лолд
олон жил байсан учраас хоол хүнс нь Европ маягийн чанартай хүнс хэрэг­лэдэг.
Тийм болохоор бидэнд хоол таарахгүй гэсэн зовлон байгаагүй. Өглөө болгон шинэ
хүнс хэрэглэнэ. Дугуй мотоцикль бол иргэдийнх нь өргөн хэрэглээний унаа. Ерөн­хийдөө
чанга орилж хашгирсан  хүмүүс юм билээ.
Харин гадны орноос хүн ирвэл хуурч, мэхлэх муу тал­тай санагдсан. Гэхдээ бид­нийг
монголчууд гэхээр маш сайхан угтаж байсан шүү.

-Гэр бүлээрээ уран бүтээл хийгээд явахаар хэр хүнд байдаг вэ.
Зураг авалт гээд олон хоногоор хоёулаа эзгүй байхаар …?

-Тэгэлгүй яахав. Ямар сайн­­даа одоо болтол охины­хоо гацуур
модыг засч өгч амжаагүй байна. Охин маань “Аав хэзээ ёолкоо засах юм бэ” гээд л
асуух болсон. Тэд­нийх ёолкоо зассан байна лээ, эднийх ч ёолкоо зассан байна
гээд л хөөрхий их шаналгаж байгаа. Зулаа бид хоёр уран бүтээл гээд завгүй явдаг
болохоор аав, ээж нар маань л ар гэрийг минь төвх­нүүлж байна даа.

-Яагаад заавал гадаг­шаа явж кино хийдэг юм бэ?

-Гадаад руу өндөр зардал гарган байж кино хийгээд байна
гэхээр гадаадад амь­дарч байгаа иргэдийн амьд­ралыг гаргаж байж л эх орны­хоо
сайн сайхныг илүү мэд­рэх юм болов уу гэж боддог. Тэгээд ч гадны уран бүтээл­чид­тэй
хамтарч ажиллаж байж бид уран бүтээлийн хувьд дэвшинэ. Уран бүтээл чанаржина
шүү дээ. Тэгэхгүй энүүхэндээ эргэлдээд байвал үзэгчдэд хүртэл уйтгартай
санагдах байх.

-Эргээд зардлаа нө­хөж чаддаг уу?

-Зардлын хувьд мэ­дээж өндөр гар­на. Солонгост хий­­сэн
“Дүүлэн нис” кинонд гэхэд л Итали, Солон­­гос, Мон­го­лын уран бүтээлч­дийн баг
гээд нэлээд­гүй зар­дал гар­сан. Гай­хуулж бай­гаа юм биш. Манай энтер­тай­­мент­тай
хам­тарч ажил­ла­даг олон газар байна. Аль болох бүтэ­­хээ­рээ ту­салж ажил­­ладаг.
Бид­ний хувьд үзэгч­дээ гэсэн хү­сэл эрмэл­зэл­тэй байж уран бүтээл хийдэг боло­хоор
үзэгч­­дэд хүрдэг. Ашиг ор­ло­го олох үе байл­гүй яахав. Ний нуугүй хэлэ­­хэд
заримдаа гар­­­га­­­сан зард­лаа нө­хөх бус шатах то­хиол­­­дол бий. Гэх­дээ
гол нь үзэгчдэдээ чанар­­­тай уран бү­тээл хүргэх нь бидний зорилго.

-Саяхан “UBS Music Awards” наад­маас дуу­чин Д.Болдын “Би
дурла­маар байна” дуу шагнал хүртсэн. Харамсалтай нь хулгайн бүтээл гэгдэх бол­лоо.
Энэ дууны клипийн найруулаг­чаар та ажилла­сан байх аа?

-Тийм. Дуучин Д.Болд надад нэг дуу авчрахаар нь сон­сож
үзлээ. Үнэхээр хүчтэй дуу санагдсан. Тэгээд Тансаг, Баатар гээд хоёр уран
бүтээлч­­­тэй хамтраад бид гурав клип хийж өгсөн. Клип­ний санаа бол Доржсүрэн
миний санаа. Харин клипний төгсгөлд гардаг шил, хана цуурдаг хэсэг гардаг.
Үүнийг нь өөр бүтээлээс ингэж болох юм байна гэж санаа авсан.  Тэрнээс хүний уран бүтээлийг хуулсан юм биш.

-Дуучин Д.Болд цахим хуудсандаа хүртэл тайлбар хийхдээ
“Хулгайн бүтээл гэвэл найруулга хийсэн DOZ-ынхонтой хариуцлага тооцох хэрэгтэй”
гэсэн бай­сан. Тэгэхээр та хариуцлага хүлээхэд бэлэн байгаа гэсэн үг үү?

-Үнэн зөв байх ёстой. Би үзэгчдийг хуурахыг хүсдэггүй. Харин
ч чанартай уран бү­тээл хийх ёстой гэж бодож явдаг. Алдаа оноо гаргасан бол
унасан газраа хэвтээд байх биш. Босоод алдаагаа засаад цааш явах ёстой. Үнэхээр
хариуцлага хүлээх ёстой юм бол би бүрэн хүлээх болно. Дуучин Д.Болдод ямар ч
буруу байхгүй. Гэхдээ манай­­хан нэг юманд хэт туйлш­рах юм. Сарын өмнө нь л
дуучин Д.Болд шиг  сайн дуучин байхгүй
гэж байсан. Харин өнөөдөр тэрнийг газар дор ортол муулж байна. Тий­мээс би
танай сониноор дам­жуулж дуучин Д.Болдоос уучлалт гуйя.

 

Д.ДАВААСҮРЭН

Халимагийн Ерөн­хийлөгч асан, Дэлхийн шатрын холбооны ерөн­хийлөгч
Кирсан Илюм­жиновыг Монголд ирээд байхад нь уулзаж  ярилцсанаа хүргэж байна.

  -Таныг Монголд ирлээ л гэдэг, буцлаа л гэдэг. Байнгын марш­руттай
болжээ. Ер нь хэдэн  удаа ирж байна?

-Нийт хэдэн удаа ирс­нээ одоо хэлж мэдэхгүй юм. Зөвхөн энэ жилд
гэхэд гурав дахь удаагаа ирлээ. Ер нь бол Монгол гэдэг төрөлх эх орон минь намайг
дуудаад байдаг шүү дээ. Мэдээж Хали­магийн ард түмний түү­хийг монголчууд минь мэдэж
байгаа хойно. Би Монголд ирэхдээ үргэлж баяртай байдаг.

-Албаны  ажлаар  ирж байна уу, хувийн уу?

-Халимагийн Ерөн­хий­лөгч байхдаа ирж бай­сан, Дэлхийн шатрын
холбооны ерөнхийлөг­чийн хувиар гээд л олон удаа ирлээ. Мөн В.Путин, Д.Медведевийн
албан ёсны айлчлалын үеэр бүрэлдэхүүнд нь орж ирж байлаа. Халимагийн өд­рүүдийг
Монголд зохион байгуулах үеэр ирсэн. Сая 
олон улсын эмэгтэй шатарчдын тэмцээн зо­хион байгуулахаар Мон­голын шатрын
холбоотой гэрээ байгууллаа. Ирэх онд олон улсын эмэгтэй шатарчдын аварга шал­га­руулах
олон улсын тэм­цээнийг зохион байгуу­лах гэж байгаа.

-Шатар гэснээс та Монголд ирээд хэн нэ­гэнтэй шатар тоглодог л
биз дээ. Хэнтэй тоглож байв?

-Өмнө нь ирэхдээ нэг удаа 
тоглож байсан. Зав багатай ирдэг учраас тэр бүр тоглоод байдаггүй. Миний
гол үүрэг тэмцээн зо­хион байгуулах. Ша­тарт сонирхолтой, дуртай уч­раас Монголын
шатар сонирхдог  хүмүүстэй  тог­лох юмсан гэж боддог.  Монголд шатар сайн тог­ло­дог хүмүүс олон бай­даг.

-Та Монголд шатрын спорт хөгжихөд  нэ­лээдгүй хувь нэмэр оруулж байгаа санагд­даг…

-Энэ талаар хэлэхэд хэдэн жилийн өмнө эмэг­тэйчүүдийн Гранпри
зо­хион байгуулсан. Гадаад харилцааны яамны зуун жилийн ойн арга хэм­жээнд зориулж
шатрын томоохон тэмцээн зо­хион байгууллаа. Энэ жил Дэлхийн шатрын хол­боо­ны шилжин
явах цомын томоохон тэмцээн бас зохион байгуулсан. Мон­голд шатрын сур­гууль байгуулахад
туслал­цаа үзүүлсэн. Удахгүй олон улсын шатрын хол­бооны салбар сургалттай сал­бар
нээхийг зорьж бай­гаа. Ирэх жил Мон­голд олон улсын шатрын Гранпри тэмцээн зохион
байгуулна. Энэ сарын 18-нд Арабын Эмиратад олон улсын дунд сургуу­лийн сурагчдын
дунд зо­хиогддог дэлхийн авар­гын тэмцээн болсон. Үүнд Монголоос залуу тамир­чид
оролцсон.

-Дэлхийн шатрын хол­­бооны тэргүүнээр нэлээд олон жил бол­лоо.
Ээлжилж солигдож хариуцдаг ажил биш үү?

-18 жил дэлхийн шат­рын холбооны ерөнхий­лөгчийн ажлыг хийж бай­на.
Зургаан удаа сонгогд­сон. 2010 онд болсон шатрын холбооны ерөн­хийлөг­чийн сонгуульд
Анатолий Кар­повтой өр­сөлдөж байсан. Ирэх жил Норвеги улсад шатрын холбооны ерөн­хийлөг­чийн
сонгууль бол­но. Энэ удаа Гарри Кас­паров над­тай өрсөлдөх болов уу.

-Та ч нэг албыг их урт удаан хаших юм. Ха­ли­магийн Ерөнхий­лөгчийг
ч бас тийм ху­га­цаатай хаш­сан байх аа.

-Халимагийн Ерөн­хий­­лөг­­чөөр 17 жил хагас ажил­лалаа. Шатрын
хол­боог удирд­сан хугацаа­тай ойролцоо юм бай­на шүү.

-Энэ удаа Монголд ямар ажлаар ирсэн юм?

-Энэ удаа би Зам тээврийн сайд А.Гансүхтэй уулзахаар ирсэн. “Евроазиа
финанс” ком­пани Монголын шинэ төмөр зам төслийн тендерт оролцож ялсан. Энэ компани
олон ул­сын хувь нийлсэн компани. Лондонд бүртгэлтэй. Энэ ажилд олон улсын туслан
гүйцэтгэгч компаниуд орол­цоно. Одоо гүйцэтгэх ажил руугаа ороход бэлэн бол­чихоод
байна. Энэ удаа надтай хамт санхүүжүүлэх компанийн төлөөлөгчид ирсэн.  Одоо Мон­голын Засгийн газартай хувь эзэмшигчдийн
хоорондын гэ­рээнд гарын үсэг зураад ажлаа эхлэхэд бэлэн болно. Таван толгойгоос
эхлээд Монголоор дамжаад Хятадын нутаг, тэгээд далай хүрэх зам юм. Энэ тө­сөлд таван
тэрбум 200 сая орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ.

-Хэдэн хувийг нь Мон­голын тал эзэмших юм?

-51 хувийг нь Монголын Засгийн газар эзэмшинэ. 49 хувийг нь “Евроазиа
финанс” компани эзэмшинэ. Бид Зам тээврийн сайд А.Гансүхэд сан­хүүгийн холбогдох
мате­риа­луудаа танилцуулсан.

-Хэдий хугацаанд төсөл хэрэгжиж дуусах вэ?

-Бид аль болох хурдан эхлэхийг хүсч байна. Эхний ээлжинд гурван
жилийн хуга­цаанд шат шатаар төлөвлөсөн ажлууд байна. Одоо хувь эзэм­шигчид хамтарсан
компанийн баримт бичигт гарын үсэг зу­раад л бэлэн болж байгаа юм. Монгол Улсын
өмнөд хэсэг бол байгалийн баялаг ихтэй газар. Бидний тавих гэж байгаа төмөр зам
бол Монголын баялаг орд газруудаас Улаанбаатарын төмөр замтай нийлнэ. Цаа­шаагаа
Оросын төмөр замтай нийлбэл Монголын баялаг да­лайд хүрэх боломжтой болж байгаа
юм.

-Таныг төмөр замаас гад­на Монголын дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө
оруулалт хийх сонирхолтой байгаа гэж сонссон.

-“Евроази финанс” ком­пани Испанийн том компани болох OHL. Дэлхийд
эхний 20-т багт­даг компани. Шинэ техник технологийг хэрэглэж,  бүтээн байгуулалтад оролцоно. Мон­голын Засгийн
газраас зарлах бүтээн байгуулалтын тендерт мэдээж Хятадын маш олон компани оролцох
сонирхолтой байгаа.

-Монголын Засгийн газар­тай хамтарч ажиллахад ямар бэрхшээл байдаг
вэ. Хөрөнгө оруулагчид Мон­голын хууль эрх зүйн орчин тааламжгүй,  байнга өөрч­лөгдөж байдаг гэх мэтээр зовлон тоочдог.
Та бүхний  хувьд…

-Бидний хувьд бие биенээ сайн ойлгосон харилцааны үндсэн дээр
ажиллаж байна. Төмөр зам тавих ажил үндсэндээ бэлэн болсон.

-Яриагаа арай өөр тийш хандуулъя. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дэлхийн
монголчуудаа урьж байна. Олуулаа болъё гэж хэлсэн. Үүнийг та юу гэж бодож байна.

-Мэдээж энэ бол сайхан хэрэг. Дэлхийгээр нэг байгаа монголчууд
үүнийг талархан хүлээж авсан. Бүх монголчууд түүхэн эх орондоо ирвэл сайхан. Надад
ч гэсэн паспорт өгвөл би энд ирэхэд бэлэн 
байна.

-Та яаж яваад улс төрд орсон юм. Улс төрийн замналыг чинь сонирхож
байна л даа…

-Би Москвагийн олон улсын харилцааны сургууль төгссөн. Хамт сурч
байсан монгол найз нар зөндөө байдаг. Би Олон улсын харилцааны сургууль төгсөхдөө  улс, төр олон улсын харилцааны мэргэжил эзэмш­сэн.
26 насандаа Оросын парламентын хамгийн залуу гишүүн болж байв. Энэ бол сургууль
төгсөөд жил гаруйхан болж байсан үе.  Дараа
нь  ЗХУ-ын парламентын  гишүүн болсон. Парламент дахь олон улсын харилцааны
бүлгийн  ахлагч болсон. 30 насандаа Халимагийн
Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. Мөн Холбооны дээд зөвлөлийн гишүүн, 33 насандаа дэлхийн
шатрын холбооны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байлаа. Одоо бол дэлхийн олон улсын улс
төрийн яриа хэлэлцээрт оролцдог болсон. Миний улс төрийн амьдрал 26 орчим жил үргэлжилж
байна.

-Зарим хүн улс төрд ялж, ялагдаж байдаг. Таны хувьд үргэлж л ялагч
байж, тугаа мандуулж явсан юмаа даа..

-Би амьдралдаа дээр хэл­сэнчлэн янз бүрийн сонгуульд  14 удаа оролцож байж. Мэдээж сонгууль болгон амар
бай­гаагүй. Оросын парламентын нэг суудлын төлөө 21 хүн өрсөл­дөхөд би оролцож л
байсан. Нэр хүндтэй генерал, ардын жүжигчин, сайд гээд л олон хүнийг ялсан юм.

-Манайхан хүний удам судрыг их сонирхдог. Тий­мээс таны аав, ээжийн
та­лаар асуумаар байна…

-Аав маань ахмад дайчин хүн. Одоо тэтгэвэртээ суусан. Ээж малын
эмч. Одоо хүртэл ажиллаж байгаа. 80 настай хүн байдаг. Бид аав, ээжээсээ гурвуул.
Ах дүү хоёртой.  Гурван хүүтэй айлын дундах
нь би. Харин би ганц хүүтэй. Миний хүү энэ жил их сургууль төгссөн. Америкт боловсрол
эзэмшсэн. Одоо өөрийн гэсэн бизнесээ эхлүүлж байгаа. Эхнэр арын алба хариуцаж гэртээ
байдаг даа.

-Монголд ирээд хамгийн түрүүнд юу бодогддог вэ?

-Онгоцноос буухад шууд л утаа үнэртдэг. Энэ бол Бээжин Улаанбаатар
хоёрт буухад хамгийн анх угтдаг зүйл. Ялангуяа өвөл.

-Монголд утаа шийдэж чадахгүй асуудал болоод байгаа бол Халимагт
ч гэсэн ямар нэгэн бэрхшээл байж л байгаа биз дээ?

-Би 2010 оноос хойш нутагтаа тогтмол байхгүй байна. Халимагийн
бэрхшээл­тэй асуудлын нэг ус. 70 хувь нь зөөврийн ус хэрэглэдэг. Би 1993 онд Ерөнхийлөгч
болсноос хойш зам, шатахуун, байгалийн хийн асуудлыг шийдсэн. Хүн ам төвлөрсөн газрын
байгалийн хий, замын асуудлыг бүрэн шийдсэн. Байгалийн хий гайхамшигтай эд шүү дээ.
Намайг хүүхэд байхад эмээ маань   өглөө бүр
эрт босгож нүүрс зөөлгөж гал түлүүлдэг байсан. Эмээ тэр үед энэ байдлаас гарах юмсан
гэж ярьдаг байлаа. Тиймээс ч би эмээгийнхээ мөрөөдлийг биелүүлсэн.  Одоо бол шүдэнз зураад л  айл болгон галаа асаачихна.

Халимаг буддын шашин шүтдэг. Тэгээд би дүүрэг болгонд   буддын хийд бай­гуулсан. Тэр байтугай 64 метр
өндөр дугана барьсан маань Европод хамгийн томд тооцогддог.

-Та буддын  шашин шүтдэг
юм уу?

-Тиймээ. 

-Та одоо яг хаана амь­дардаг юм бэ?

-Би яг одоо бол онгоцонд амьдарч байгаа. Өнгөрсөн жил гэхэд л
би 180 орноор аялсан байна. Энэ онд гэхэд л 70 гаруй орноор аялж. Өчигдөр гэхэд
Монаккод, гурван өдрийн өмнө Болгарт, таван хоногийн өмнө Өмнөд Солонгост, өнөөдөр
Монголд, маргааш Турк явна.

-Ингэж явахдаа Халима­гаа санана биз дээ?

-Мэдээж эх орон юм чинь санаа зовох юм байлгүй яахав. Гэвч дэлхийн
олон оронд сэтгэл татагдаж байдаг хүн дээь, би.

-Таны улс төрийн цааш­дын карьер ямар байх бол?

-Би бол өөрийн дуртай зүйлийг л хийдэг хүн. Өөрийгөө улстөрч   гэж хэлэхэд 
хэцүү. Парламентад байхдаа, Ерөнхийлөгч байхдаа ч би цалингаа авч байгаагүй.
Буддын,  христийн сүм хийдэд  өөрийнхөө цалинг хандив­ладаг байсан. Театр,  зам, сүм 
хийдэд би өөрийн хөрөнгийг зарцуулдаг.

-Би бол таныг улстөрч гэж хардаг ш дээ.

-Улс төр миний хувьд зөвхөн хобби байсан. 26 насандаа сая ам.доллар
хийж байсан. 50 компанийн хувьцаа эзэмшиж байсан. Хүмүүс намайг улс төрд орооч,
парламентад нэр дэвшээч гэснээр би улс төр рүү орж байв. Ер нь олон хүн эд хөрөнгийг  арвижуулах, өөрийн хүрээний хүмүүсийг өөд татах
гэж улс төрд ордог юм шиг. Би залуугаасаа улс төрд орохдоо цэвэр хобби маягаар орсон
гэж хэлж болох юм даа. Улс төрд би хэнээс ч хамааралгүй өөрийнхөө юу бодсоныг чөлөөтэй
илэрхийлж чаддаг байсан. Далай ламыг Халимагт урихад Хятадын Засгийн газраас Оросын
Засгийн газарт анхааруулж байлаа.  Гэтэл би
Далай ламд мөргөж өөрийнхөө онгоцоор Халимагт авчирч байлаа. Халимагийн ард түмний
шүтээн болсон Далай ламыг Халимагт урихад Хятадын улс төрийн бодлогоос айх шаардлага
байхгүй гэж үзээд өөрийнхөөрөө энэ асуудалд хандсан юм. Тэр үед ч гэсэн Хятадын
удирдлагатай маш сайн харилцаатай байсан. Гэвч би хүмүүсийн шүтэж бишрэх эрх шашин
шүтлэг улс төр гэдэг юмыг тусад нь авч үзэхийг хүссэн хэрэг.

-Таныг би дэлхий дээр олон найзтай хүний нэг болов уу гэж боддог.
Энэ бодол минь зөв үү?

-Тэгж хэлж бас болох юм. Би Далай лам, Ромын пап, Ричард Гир,
Саддам Хусейн, Каддафи, Башар, Солонгосын Ерөнхийлөгчтэй найз. Зарим хүн өөд болсон.
Тэгэхээр заримтай нь найз байсан гэж хэлэх хэрэгтэй болов уу.  Каддафитай шатар тоглож явлаа.  Шашин урлаг, улс төрийн олон найз бий.  Шарон Стоун, бас Стивен Сигал гээд найзууд маань
байна. 1991 онд Америкт байхад манай зарим хөрш Холливудын одод байлаа. Тэгэхээр
таны бодол зөв юм байна.  Дэлхий дээр хамгийн
олон, хамгийн сонин содон хүмүүстэй нөхөрлөдөг маань үнэн.

Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

Ойрдоо гадаа удаан
зогсохоор жинддэг болчихож. Ажлаасаа гараад 50 метр хүрэхгүй алхаад замаас
такси барих хоорондоо голд хүйтэн орчих юм. Такси зогсохгүй бол бүр гар бээрж,
ам зуурах янзтай. Замын хажууд гар өргөн зогсч байтал миний баруун гар талд дөрөв,
таван настай гэмээр хүүгээ тэвэрсэн эмэгтэй гар өргөн зогслоо. Хүүхдийнхээ ам
хамрыг нимгэвтэр ороолтоор хальт ороож, хүрэмнийх нь ханцуйг муухан буулгасан
харагдав. Такси зогсвол түрүүлээд ээж, хүү хоёрыг суулгая гэж дотроо бодов. Гэтэл
“такси” хаяггүй саарал өнгийн жижиг тэрэг миний өмнө ирж зогсоод цонхныхоо
шилийг буулгаад “Хаашаа явах вэ” гэж асуув. Би ч нөгөө эмэгтэйг дуудаад энэ
такситай явчих гэв. Жолооч “Хаашаа явах юм бэ” гэж дахин ууртай асуух. “Цирк”
гэж өнөөх эмэгтэй яарсан янзтай хэлтэл хүүе гэхийн завдалгүй өнөөх машин яваад
өгөв. Бодвол тэр зүг рүү явахгүй байсан юм байлгүй. Бидний хажууханд халамцуу
хоёр эр мөн л такси барихаар гар өргөж харагдав. Нэг нэгнийгээ зам руу
уначихвий гэж байнга татаж чангаах юм. Такси ар араасаа зогсох хэдий ч хэлсэн
газар руу явах машин олдсонгүй. Бүгд л “Тийш ээ явахгүй ээ” гэж уцаарлах юм. Уг
нь мөнгийг нь өгөхгүй, үнэгүй хүргээд өг гэсэн юм хэлээгүй байлтай. Эсвэл урдаа
эхнэр, хүүхдээ суулгачихаад шахаад суучих гэх такси ч байх юм. Такси ч гэж дээ.
Гэртээ харих замдаа хэдэн төгрөг олохоор халтуур хийж яваа нөхдүүд. Тэртээ
тэргүй мөнгийг нь төлөхөөс хойш үйлчлүүлэгч хаашаа ч явах байсан хүргээд өгөх
нь таксины үүрэг. Таксины үүрэг ердөө л энэ. Тэрнээс биш үйлчлүүлэгч нь анкет
бөглөөд такси нь танилцаж байж зорчигчдоо авдаг юм байхгүй. Тэгсэн атлаа
ганган, годгор охид гар өргөвөл бөөн бөөнөөрөө зогсохыг яана. Тэгээд бас
таксиныхаа мөнгийг дандаа нэмж үйлчлүүлэгчдээ элдвээр хэлэхийг яана.

Гадны улс оронд такси
үйлчлүүлэгчдээ хашаа явах, хаагуур явах зэргийг нь асуух бус харин ч бууж ирээд
барьсан цүнхийг нь хүртэл машиндаа хийгээд хүссэн газар нь хүргэж өгдөг. Тэд
үйлчилгээгээ мэдэрдэг, мэддэг. Харин манайхан гуйгаад машинд нь сууж байгаа
аятай ярвагнаж, суудлаа ингэчих, наадах чинь машин муухай болгочихвий, миний
машин гэр хороолол руу орохгүй гэхчилэн олон юм ярьдаг. Тэгвэл зүгээр л таксинд
явахаа болилдоо.   Таксины үйлчилгээ үзүүлж л байгаа бол хаашаа
явахыг нь битгий асуу.

Д.Даваасүрэн

-ИРЭХ ЖИЛЭЭС БАРЬЖ ЭХЛЭХ ХУРДНЫ ЗАМ ГУРВАН ЖИЛИЙН ДАРАА  АШИГЛАЛТАД ОРОХ НЬ-

Монголоор дай­руулж Орос, Хятадыг
холбосон хурдны зам 2016 онд гэхэд ашиг­лал­тад орно гэж алба­ны­хан хэлж байна.  Эдийн засгийн хөгж­лийн яамны Инноваци, төр-хувийн
хэвшлийн түншлэлийн газрын дар­га С.Бэхбаттай уг хурдны замын талаар ярилцлаа.

  -Хоёр улсыг холбо­сон хурдны зам
барих төсөл нэлээд эртнээс яригдаж байсан. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг Хятад, Оростой
хурдны замаар шууд холбогдоно гэсэн мэдээлэл гарч байгаа­гүй. Хэзээнээс ийм шийд­вэр
гарсан юм бол?

-Энэ асуултад хариу­ла­хын тулд төслийн
товч түүхийг ярих хэрэг гарч байна л даа. Хурдны замын хувьд үндсэндээ хоёр хэсэг
төсөл байсан. Концессын зүйлийн жаг­саалтад хоёр хэсэг орсон байсан юм. Алтанбулаг-Улаанбаатар,
Улаанбаа­тар-Замын-Үүд гэсэн тус­даа хэсгүүд. Ийм хоёр төсөл дээр өмнөх Засгийн
газрын үед тендер зарла­сан байсан. Алтанбулаг-Улаанбаатар чиглэлийн зам дээр  хэд хэдэн ком­па­ни өрсөлдөж нэг ком­пани шалгарсан.
Улаан­баа­тар-Замын-Үүд чиг­лэ­лийн зам дээр орол­цогч ирээгүй. Сонирхогч байгаагүй
гэсэн үг. Шинэ Засгийн газар байгуу­лаг­даж 
шалгарсан компани­тай ажлын хэсгээрээ уул­заж хэлэлцээ хийхэд хоёр замыг
нэгтгэж нэг зам болгож өргөжүүлье гэсэн санал гаргасан юм. Санал гаргасны дагуу
нэг төсөл болсон гэсэн үг. Алтанбулаг-Улаанбаа­тар-Замын-Үүд гэсэн тө­сөл хэрэгжих
болсон түүх нь ийм.

-Одоо байгаа замын хажуугаар барих
уу?

-Одооны
байгаа замын оронд барих зам биш. Хажуугаар нь пара­лельний зэргэлдээ явах хурдны
зам. H 3 гэсэн Европоос Хятад руу явсан хурдны замын чиглэлийн дагуу баригдана.
ОХУ, Хятад хоёрыг холбосон Монголоор
дамжсан хурдны зам болох юм. Монголд өнөөдрийн байдлаар баригдаагүй өндөр ча­на­­­рын
зам болно. Олон улсын стан­дартыг хангасан хурдны зам баригдана гэж ойлгож болно.

-Яг үүгээр түүгээр явна гэж 
нарийвчилсан чиглэл гарсан уу?

-Нарийвчилсан чиглэлийг нь сонгогдсон компани тогтооно. Ямар нугалаа
нугачаатай, уул хадны хаагуур явах вэ гэдгийг тодорхой болгох ажил бий гэсэн үг.
Тэрийгээ батлуулах ёстой. Мэргэжлийн зүгээс салбарын яам нь  батална.

-Тэгвэл чиглэлийн талаар урьдчилсан хувилбарууд гарсан болов уу?

-Өнөөдрийн хувьд трассын хоёр, гурван хувилбар бий.  Төсөл хэрэг­жүүлэх компаниуд судалгааг нь өргөжүүлээд
явж байгаа. Гэрээ байгуулсны дараа ажлаа үргэлж­лүүлж, саналаа Зам тээврийн яаманд
танилцуулаад батлуулах юм.

-Хичнээн км зам барих вэ?

-Одоогоор мянгаад км гэж үзэж байна. Нарийвчилсан трасс гара­хаар
урт нь тодорхой болно. 900 гаруй ч байж мэднэ, мянга давж ч болно. Хурдны огтлолцохгүй
зам гэсэн үг шүү дээ. Шууд явдаг зам байх юм. Зам руугаа буцаж орж болдог зангилаануудтай,
томоо­хон суурин газрын дэргэдүүр өнгө­рөх­дөө энэ зангилаа гарч, ордог павильонуудтай
зам байна. Улаан­баатарын хажуугаар өнгөрөхдөө Улаанбаатарын замыг дагасан цагариг
замуудын нэг хэсэг болоод явна.

-Орос, Хятадыг холбосон зам гэхээр Европ, Азитай холбогдох гарц
нээгдэх юм байна. Эдийн засгийн хувьд гарах өгөөж нь их юм байна даа?

-Зөвхөн хоёр улсын худалдаа, хүн, ачааны тээвэр хийхээс  гадна эдийн засагт нөлөөлөхүйц том төсөл  яах аргагүй мөн л дөө.  Энэ төслийн хүрээнд маш олон ажлын байр бий болно.
Дагалдсан тодор­хой үйлчилгээнүүд үүснэ. Арчилгаа, засвар үйлчилгээ гэхэд л байнга
явагдана. Тогтмол ажлын байр үүснэ гэсэн үг. Энэ үүднээс хүмүү­сээ бэлдэх асуудал
бий.

-Хурдны замын ажлыг гүй­цэт­гэх компанийн талаар мэдээ­лэл өгөөч?

-Төсөл хэрэгжүүлэх компани байгуулагдсан. “Чингис лэнд деве­лоп­­­мент”
групп буюу “Шинэ хөгж­лийн зам” гээд компани бий.  Кон­цес­сийн төсөл хэрэгжүүлэх аргууд гэж байдаг.
Сонгон шалга­руу­лалтад тодорхой компани, компа­ниу­дын нэгдэл болох консор­циу­мууд
оролцоод ялсан тохиол­долд төслийг хэрэгжүүлэх нэг ком­пани байгуулдаг юм. Тухайн
компа­ниудын үйл ажиллагаа төслийн хэрэгжилтэд нөлөөлөх ёсгүй гэдэг үүднээс ингэдэг
л дээ. Энэ утгаараа төсөл хэрэгжүүлэх компанийг тусад нь байгуулсан. Компанийн хувьд
төс­лийн хэрэгжилтийг хариуцаад ажиллах юм. 

-Консорциумд нь Монголын компани бий юу?

-Консорциумд  Монголын авто
зам, барилгын компаниуд орсон байгаа. Мөн Европ, Хятадын компа­ниуд ч бий. Олон
улсын консор­циум л даа.  Консорциумд манай
толгой компаниуд бүгд орсон. Мэдээж засвар үйлчилгээ, инженер энэ тэр дээр нь  гадаадын хүмүүс ажиллана. Хурдын замын төслийг
энэ талаас нь олон улсын туршла­гаас суралцах том боломж гэж харж болно. Манай компаниуд
одооны байгаа түвш­нээсээ өчнөөн өндөр түвшинд очно гэсэн үг. Мэргэжил, чадвар,
мэдлэг, тоног төхөөрөм­жийн хувьд гээд бүх талаараа. 

-Монголд байхгүй чанартай зам барина гэж ярилаа. Ком­па­ниудаас
яг энэ технологиор ингэж барина гэсэн тодорхой санал болгосон юм байна уу?

-Олон улсын стандартууд то­дор­­хой, тэрийгээ бариад л явна. Мон­голд
дагаж мөрдөж байгаа стан­дартаас илүү түвшний стан­дар­­тыг барина гээд ойлгочихож
болно.

-Төрөөс  энэ хурдны замд
нэг ч доллар гаргахгүй, компани нь  зуун хувь
хөрөнгө оруулалтаа хариуцна. Тэгэхээр мөнгөө гар­гаад зам барьсан компани хураамжаасаа
л ашгаа олж, хөрөнгө оруулалтаа нөхөх нь ээ?

-Хураамжаасаа ашгаа олно. Бас зам дагуух үйлчилгээгээ ч хариуцна.
Том төсөл учраас магад­гүй хөдөлгөөний эрч нь хөрөнгө оруулалтаа нөхөх дайны байх
уу, энэ тэр гээд асуудал бий. Тийм учраас дагалдах бизнесүүдээ авах байх.

-Хөрөнгө босгоход гайгүй юу?

-Хөрөнгө оруулалтын хувьд 
энэ консорциум тодорхой хэмжээг нь өөрсдөө гаргана. Тодорхой хэм­жээг нь
санхүүгийн зах зээлээс зээлнэ. Компанийн хувьд 
гэрээгээ харанхуй байгуулж байгаа юм биш л дээ. Тодорхой банк, санхүүгийн
байгууллагатай урьдчилсан байд­лаар гэрээ хэлэлцээр хийчихсэн байгаа. Мөнгө босгох
асуудлаар гэрээ байгуулсан гэсэн үг. Энэ 
нь компаниар төслийг хэрэгжүүлнэ гэсэн баталгаа болж байгаа юм. Тийм учраас
мөнгө  босгох асуудал дээр санаа зовох зүйл
байхгүй. Манай улсын эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өсч байгаа энэ үед гадаадын
хөрөнгө оруулагчид их сонирхож байна.

-Европ, Азийг холбосон зам гэдэг нь хөрөнгө амжилттай босгох нэг
том хөшүүрэг болох байх?

-Тийм учраас л Европ, Хятад оролцож байгаа. Оросын Алс Дор­но­доор
Хятад руу холбосон замууд бий. Гэхдээ тэр нь H-3 стандарт биш. Энэ зам бол олон
улсын зураг дээр байдаг H3 гээд Европыг Хятад­тай холбосон зам. Хоёрдугаарт энэ
зам бол Ази, Европыг холбосон хамгийн дөт зам. Оросоор дам­жаад Хятад руу очих дөт
зам угаа­саа Монголоор дамжиж явна л даа.

-Хурдны замын төслийг хэрэг­­жүүлэх компанитай эхлээд концессын
гэрээ байгуулна. Дараа нь ямар процесс өрнөх вэ?

-Хэрэгжүүлэх компанитай Кон­цес­сын гэрээнд гарын үсэг зурах эрхийг
Засгийн газраас манай сайдад олгосон. Гэрээ байгуулс­наас хойш есөн сарын дотор
дагалдах гэрээнүүдийг бүгдийг нь байгуулсан байх ёстой. Дагалдах гэрээний хувьд
олон гэрээ бий. Байгаль орчноос эхлээд цөөнгүй асуудал байгаа. Бас  түрүүний ярьсан трассаа батлуулна. Трасс явж байгаа
газрынхаа асуудлыг ший­дэх учиртай. Тариф ямар байх ёстойг батлуулах ажил байна.

-Хураамж тарифыг нь хэт өндөр тавьчихвал үндэсний биз­не­сийн
компаниуд хурдны зам  ашиглах боломжгүй болчих
вий гэсэн болгоомжлол бий. Тариф тогтооход иймэрхүү асуудлуу­дыг анхаарах уу?

-Тарифийн хувьд Монголын бизнесийнхэн энэ замыг түлхүү ашиглах
боломжийг хангах тал дээр гол анхаарлаа хандуулна. Мэдээж олон улсын чанартай дамжин
өнгөрөх бараа эргэлтүүд нэлээд явагдана. ОХУ, Хятад Улс хоорондоо бараа таваарын
эргэл­тээ нэмэгдүүлэх хэлэлцээр хийсэн байдаг. Үүн дээр гэхэд л Монго­лоор дамжиж
өнгөрөх болом­­­жууд нээгдэнэ байх. Өөр нэг онцлох асуудал бий. Олон улсын ачааны
том тэрэгнүүд өмнө нь Хятадад очдоггүй байсан. Энэ зам баригд­са­наас хойш Европоос
шууд Хятад руу бараа зөөх боломж нээгдэнэ. Цаашдаа төмөр зам хөг­жиж бараа таваарын
эргэлт сай­жир­сан ч гэсэн энэ замаар явах бараа таваарын эргэлт сайжирна гэж бодож
байна. Өөр нэг олзуур­хаж байгаа зүйл гэвэл энэ зам ашиглалтад орсноор Алтанбулаг,
Замын-Үүдийн чөлөөт бүс авто замаар шууд холбогдоно. Манай газрын хариуцдаг бас
нэг асуудал бол чөлөөт бүс. Хоёр чөлөөт бүс хурдны замаар холбогд­чихоор бараа таваарын
эргэлт нэмэгдэнэ. Засгийн газрын бүрэн эрхийн хүрээнд ямар ч байсан энэ хоёр чөлөөт
бүсийг ажиллагаатай болгоно.

-Хурдны замын төсөлд Зас­гийн газраас ямар дэмжлэг үзүүлэх вэ?

-Концессын тухай хуулийн гуч­ду­гаар зүйлийн дагуу Засгийн газар
тодорхой дэмжлэг үзүүлнэ байх. Ямар зөвшөөрөл, лиценз шаардлагатай гэдэг тал дээр
нь дэмжиж ажиллана.

-Концессын гэрээгээр бол хурдны зам барьсан компани тодорхой хугацаанд
замаа ашиг­лаад төрд хүлээлгэж өгдөг. Энэ замыг хэдэн жилийн дараа төрд хүлээлгэж
өгөх вэ?

-Энэ бол асар том бүтээн бай­гуу­лалтын ажил. Концессын тухай
хуулийн дагуу барих, ашиглах, шилжүүлэх гэсэн төрлөөр хэрэгжи­нэ. 25 жилийн гэрээтэй.
Эхний гурван жилийн хугацаанд замаа бариад дуусчих байх. Бариад дууссаныхаа дараа
ашиглана. Ашиглана гэдэг нь арчилгаа засвар үйлчилгээг  нь хариуцаж, 
тодорхой тарифын дагуу хураамжаа авна гэсэн үг. Тэгж олсон мөнгөөрөө  өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх юм. Хөрөнгө оруулалтаа
нөхөж авна гээд ойлгочихож болно. Тэгээд 25 жилийн дараа төрд хүлээлгэж өгнө.

-25 жилийн дараа төрд хү­лээл­гэж өгнө гэхээр компанийн зүгээс
барьсан хурдны замдаа хичнээн жилийн баталгаа өгнө гэсэн үг  вэ?

-Мэдээж эхлээд ийм чанартай зам хийнэ гэдгээ тохирно. 25 жилийн
дараа нэг жилийн насгүй зам хү­лээл­гэж өгнө гэж байхгүй. Арчлалт байнга хийнэ.
25 жилийн дараа магадгүй энэ компа­ни­тайгаа дахин гэрээ байгуулахыг үгүйсгэх­гүй.
Эсвэл өөр нэг хувийн хэвшлийн компанийг сонгоод ар­чил­­гаа энэ тэрээ хийлгээд явахад
болохгүй юмгүй. Ер нь олон улсын практик нь тийм байдаг.  Гэрээний хугацаа дуусангуут дараагийн оператор
компанид эрхийг нь өгдөг жишиг бий. Нөгөөх нь үргэлжлүү­лээд засвар арчлал­тыг нь
хийгээд, тарифын дагуу хураамжаа аваад үйл ажиллагаагаа явуулдаг  юм билээ.

-Замаа эхний гурван жилд барьж дуусна гэхээр  2016 онд хурдны замтай болчихно гэсэн үг үү?

-Есөн сарын хугацаанд  мөнгөө
босгоно. 1000 км замын мөнгө гэдэг бол томоохон хөрөнгө оруулалт. Энэ хугацаанд
мөнгөө босгохын бас нэг баталгаа болгож нэг тэрбум ам.долларыг Монголын аль нэг
арилжааны банкны дансанд хий­сэн байх ёстой. Төслөө хэрэгжүү­лэх илэрхийлэл болгож
дансанд хийсэн байх учиртай юм. Есөн сарын хугацаанд түрүүний миний хэлснээр нарийвчилсан
ТЭЗҮ, трассаа тодорхойлох, дагалдах гэрээгээ байгуулах гээд олон ажил амжуулна.
Энэ ажлуудыг хийсний дараа Концессийн гэрээ хүчин төгөлдөр болно. Тэгээд л замын
барилгын ажлаа эхлэх байх. Есөн сарын хугацаа гэхээр дараа жилийн намар замын барилгын
ажил эхэлчих болов уу. Ингээд тооцохоор 2016 оны намар хурдны замтай болчих байх.
Компанийн хувьд ажлаа эхлэх гэж их яарч байгаа. Тэгэхээр төлөвлөсөн хуга­цаа­наасаа
өмнө ч замын ажлаа эхэлж магадгүй. Орчин үеийн тех­ник технологи ашиглаад төлөвлө­сөн
хугацаанаа­саа наана хурдны замаа барьчих боломж байгааг үгүйсгэхгүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН