Month: September 2013

Дөлгөөний энгэрээс урагш хараа сунгахад
цэлийсэн  шаргал тал. Шим нь толгой руугаа
орсон өвс буцаж буй цагийн эрхээр тогоотой сүүний цөцгий шиг л шар­галтан намрын
хонгор салхинд найган ганхана. Тэртээ зүүн дороос ба­раан морьтой хүн айсуй. Гүүн
зэлнээс залуу хосууд гурван хувин дүүрэн 
саам дамжлан алхаж явна. Мөн шувууд хаашаа ч юм бэ зэллэн нисч байв. Ийм
л дүр зураг намаршин буй хөдөөнөөс  хараг­дана. 

Их үдийн алдад гэ­рийн эзэн Д.Цэрэндорж
гуайтай хамт хонинд морд­лоо. Уяан дээр нь зээрд, алаг зүсмийн хоёр морь байна.
Тарган бай­гаа дээр нь одоо хөнгө­рүүлж хүчийг нь тогтоож, хавар унах гэж барьж
авсан морьд гэнэ. Хө­дөө­нийхөн үүнийгээ морь шарлуулах хэмээн ярь­даг билээ. Ингээд
гэрийн зүүн хойд талын толгод руу явцгаалаа. Морины уяан дээрээс мордоход л агь,
таанын үнэр хамар цоргих.

Замдаа бид хоёр ам хуурайгүй яриад
л яваад байгаа.

Ноосны урамшуулал мөнгөө авч байгаа
юу гэхэд “Өө тэрийг манай эхнэр л авч байгаа байх, би сайн мэдэхгүй. Ер нь тэрийг
авсан аваагүй болоод л байдаг юм. Хотын хүмүүсийг хараад байхад махандаа л байдаг
цалингаа барьж байгаа улсууд юм. Ченжүүд бид­нээс мах хямд үнээр авчихаад цааш нь
өндөр үнэтэй өгөх юм. Махны бизнесийг ченжүү­дээс салгах төрийн бодлого дутаад байх
юм. Бид махаа мах зардаг хүмүүст шууд өгчихдөг, тэр нь багахан үнэ нэмээд худалдан
авч байгаа хүн­дээ шууд өгчихвөл болох юм. Ингэж чадвал хотын хүмүүс цалингаа маханд
биш өөр хэрэгцээт зүйлдээ зарцуулах байх гэж бодогддог юм” гэв. Ийнхүү ярьж явсаар
толго­дынхоо орой дээр гараад ирлээ. Хаашаа л харна шаргал тал цэлийн хараа булаах
ажээ. Тал дунд адуу, үхэр, хонин сүрэг тайван гэгч нь налайх юм. Бандгай гуайн хонь
баруун энгэ­рийг барин идээ­шилж байна. Цаг агаарын мэдээ­гээр удахгүй цас орж,
бага зэрэг хүйтрэх гэж байгаа гэдгийг Д.Цэрэн­дорж гуай ярив. Түүний хэлж буйгаар
одоо бага зэрэг цас орох нь газарт нэн хэрэг­тэй зүйл гэж байна. Хатсан өвсөнд чийг
өгөхөөс гадна намрын хайлган цагаар мал усанд явж тарга тэвээр­гээ алдаад байхгүй.
Цаг агаар эрт хүйтрэхээр мал өвөл бээрэхгүй өлчир байдаг гэсэн. Тэдний амь­жиргааны
гол эх үүсвэр нь бог мал. Бог малдаа хонь олон. Тэдний хонь Баянцагааны илүү нугаламтай,
данхан сүүлтийн үүлдрийн хуц жил бүр тавьдаг гэсэн. Харин ямааг Увс аймгийн Өлгий
сумын хар ухна тавьсан. Ноолуур сайн гардаг том биетэй учир Увс аймгаас нүүж ирсэн
айлаас ухна худалдан авчээ.  

БУХИМДАХ ЗҮЙЛГҮЙ АМЬДРАЛ
Д.Цэрэндоржоос хөдөө дутаг­дах гачигдах
зүйл байна уу гэж асуулаа. Тэрээр хэсэг дуугүй суун бодож байснаа “Хөдөө дутагдах
гачигдах зүйл юу л байв гэж. Хэрэг­лээ бага шүү дээ. Сүүлийн үед залуус хот руу
дайжих болж. Хүн чадлаа мэдэж, боломжоо харж амьдрах орчноо сонгох учиртай юм. Үүнийг
л өнөөгийн залуус мэдэхгүй байна. Эртхэн эхнэр, хүүхэдтэй болоод амьдралын мөрөө
хөөсөн залуус бол хөдөөд сайхан амьдарч бололгүй яахав. Монголын хөдөө гэдэг чинь
цэвэр агаар, цэвэр хүнс, амгалан тайван орчин шүү дээ. Наад зах нь эрүүл мэндээ
боддог хүнд хот гэдэг чинь уурын зуух л болчихоод байна шүү” гэв. Үнэхээр түүний
хэлснээр хөдөө нутаг сайхан. Монголд хямрал болох гэж байна. Ам.долларын үнэ нэмэгдэж
байна гэх зэрэг зүйлс малчдад огт хамаагүй. Бас цалин бага, зарлага их байна. Автобус
унаа, ус цахилгааны мөнгө зэрэг  аар саар
зүйлээс бүр ангид. Дур­тай цагтаа хотноосоо хонь төхөөрч тарган мах идчихээд, үнэтэй
эд зүйлс хэрэглээд л явж байна. Цаг агаар тогтуун өвс, ногоо элбэг байвал жаргалтай,
дэлгэр байж чадна. Хөдөөд ямар ч бухимдал алга. Зөвхөн хөдөлмөрлөж түүний үр шимийг
хүртсэн хүмүүс. Харин хотод дээд сургууль төгсөж, мэргэж­лээрээ ажиллаж чадаагүй
барилга дээр туслахаар ажиллаж, бор хоногийг хүний эрхээр  өнгөрөөж буй 
залуус олон бий. Тэд барил­гын туслах хийгээд мөрөөдөөд байгаа сайхан амьдралдаа
хүрнэ гэдэг бүтэшгүй мэт. Харин мал маллаад түүнийг өсгөж чадвал хэнээс ч дутахааргүй
сайхан амьд­рах боломж энд байх шиг хэмээн ярив.

МАЛЧДЫНХАА НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫГ
ТӨЛДӨГ АЖИЛ ОЛГОГЧ МАЛЧИН
Мал нь хоёр мянгаас дээш гарсан малчид
доороо 2-3 малчин айлтай болчихсон байна лээ. Тэднийгээ цалинжуулаад бас хоол ундыг
нь даачих аж. Хонь, үхрээ таслаад гэрийнхээ ойролцоо мал­чин айлуудаа буулгачихаад
өглөө болгон машинтай очиж заавар зөвлөгөө өгсөн шиг л амьдардаг юм байна. Д.Цэрэндорж
гуайнх мөн л гурван малчинтай юм билээ. Мал­чин айлуудынхаа гэрийн эзэн болоод эхнэрийг
нь цалинжуулаад бүр нийгмийн даатгалыг нь хүртэл төлдөг гэж байгаа. Үүнийгээ яваан­даа
нас өндөр болохоор өөрсдөд нь хэрэгтэй хэмээн тайлбарлаж байна лээ. Өнгөрсөн жил
гэхэд Төв аймгийн Баянцагаан суманд өвөл, хавар малыг нь харж өгдөг хоёр айлд цалингаас
нь гадна мал тасалж өгчихөөд иржээ. Д.Алтан­гэрэл, Дармаа гэх хоёр айлд нэгэнд нь
50 эм хонь, нөгөөд нь 30 хонь, ямаа өгсөн 
байна. Гэхдээ малыг хүн шиг л хайрладаг хүнд мал өгөхгүй бол сайн санаад
өгөхөөр маргааш нь хот руу мөнгө болгох гээд махлаад аваад явчихдаг хүн ч байдаг
хэмээн ярьж суув.

Ийнхүү хонины бэлчээр дээр хэсэг яриа
өрнүүллээ. Бандгай надтай элдвийн зүйл ярьж суухдаа ийш тийшээ дурандаад байх. Тэгс­нээ
“Өглөө хүүгийн олохгүй байсан хүрэн азаргатай адуу тэнд л байна. Пүрэв хэдэн хонио
хариулаад явж байна” гэх мэт малаа, байгаль, ойр орчмоо бүртгэнэ. Хонь тогтуун байгааг
харсан болохоор гэр рүүгээ явлаа. Тэр үеэр том хүү Батзаяа өглөө олоогүй адуундаа
явжээ. Тиймээс бид хоёр гүү татах ажилд томилогдлоо. 40 гаруй унага татав. Ихэнх
гүү нь сүү сайтай юм. Удалгүй хувин дүүрээд, том саванд юүлэх ажээ. Энэ үеэр хотоос
хүүх­дүүд нь ирцгээсэн юм. Тэд гэртээ орж, айраг уучихаад аав, ээжийнхээ түлээг
бэлдэж,  өгөхөөр явцгаалаа. Баруун талд байх
уулнаас бургас олж ирэх гэнэ. Мөн усны том цэн­хэр савуудыг нь дүүргэхээр хоёр нь
явлаа. Гэрийн эзэгтэй тогоо нэрж байлаа. Нэрмэлийн жалавчны ус халахаас өмнө үхрийн
зэлэн дээ­рээ очиж үхрийн баас дэлгэх юм. Намрын шар аргал бэлдээд авчих­сан байхад
мод шиг л асна. Намаржаан дээр байхад цас орлоо гэхэд түлшгүй гэж муухай царайлахгүй.
Мөн аймгийн төвд байх хамаатнууддаа намар, өв­лийн түлшийг бэлдэж өгнө хэмээн Пунцагдулам
эгч энэ тэрийг хийх  зуураа ярина.

Гэрийн эзэд удахгүй Баянца­гаан орж
өвөлжөөгөө янзалж өнгөр­сөн өвөл хураасан аргалаа хураах юм гэнэ. Амралтын өдрүү­дээр
хүүхдүүд нь ирсэн болохоор хадсан  өвсөө өвөлжөө
рүүгээ зөөх гээд мундахгүй олон ажилтай. Пунсалдулам эгч саяхан л зэлэн дээр үхрийн
баас дэлгээд зогсож байсан ч аль хэзээний гэрийнхээ үүдэнд ирээд ааруул тавьж байгаа
харагдав. Хэзээд нь амжуулдаг юм гэмээр дэлгэцтэй ааруул гэр дээр эрийтэл нь тавьчихсан
байх аж. Мөн тэднийх том гэртээ бяслаг шахаж байлаа. Ус, модонд явсан хүүхдүүд ч
удалгүй ирлээ. Ойрхон байх уулнаас цөөн хэдэн бургас олж иржээ. Том хүү Ц.Батзаяа
ч адуунаас ирлээ. Аавынхаа гэрт орж ирснээ нэг найз руугаа залгаж байгаа бололтой
суурин утсаар ярив. “Чиний алдсан гээд байгаа гурван адуу чинь ямар зүстэй билээ.
Аан цэгээн дэлтэй шарга үрээ байна лээ. Нөгөөх нь хүрэн адуу байсан бараг мөн юм
биш үү” гэв. Тэгснээ “За тэгвэл адуу гарга­хаар хүрээд ир. Хамт явж харах уу” гэж
нэг найзынхаа адууны сургийг гаргаж өглөө. Тэгснээ гэрээсээ хонины арьс гаргаж ирээд
гэрийн­хээ ард байх шүүтэй сав руу хийж байгаа харагдлаа. Өвөл өмсөх сэгсүүргэн
дээлнийхээ арьсыг шүүдэж байгаа нь энэ аж. 
Харин бусад нь гүү саах цаг арай болоогүй байгааг ашиг­лаж, хотоос ирсэн
хүүхдүүдтэй дэмбээдэх аж. “Дэмбээ манан даа тавын манан зургаа байна” гээд… үзэж
тарлаа, нөгөө­дүүл чинь. Би ч  юу дутахав
гэсэн шиг дунд нь суугаад л тэдэнтэй дэмбээдэв. Намрын өдий цагт хөдөөнийхөн их
ажлынхаа хажуу­гаар найрлаж, бас дэмбээднэ. Ийнхүү нэг өдрийг жирийн нэг малчин
айлд өнгөрөө­лөө. Ямартай ч бидний очсон айл амьдралд дарлуулалгүй, харин ч давж
гараад даацтай амьдарч болж байгаагийн жишээг тэднээс олж харлаа. Үүнийг гэрийн
эзэн “Хэрэвзээ бид хотод байсан бол цалингаас цалингийн хооронд царай алдаад сууцгааж
байх байсан биз” хэмээн ярьж байсан юм. Зарлагаа давсан орло­готой, гэрийн эздийн
яриагаар бол зарлагагүй орлоготой амьдарч байгаа эгэл өрх айлын амьдралын зах зухаас
сурвалжлахад ийм байна.

Нар баруун тийш  хэвийж, бүлээн элчээ түгээх ажээ. Тэртээд харагдах
өндөр уулс халиун бугын зоо шиг шаргалтан байна. Бүх зүйл нарны өнгөтэй болчихсон
мэт шаргал. Зүүн уулын энгэрээр хонин сүрэг тааваараа идээшлэх үед гэрийн эзэдтэй
дахин уулзах ерөөл тавин нийслэлийн зүг хөдөллөө. Ай даа, Монголын  налгар намар мөн ч сайхан юм аа.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Эдийн засагч Д.Жар­гал­сайхантай
ярилц­лаа.

-Сүүлийн хоёр са­рын хугацаанд
ам.дол­ларын ханш эрс өслөө. Үүн дээр та ямар дүг­нэлттэй байна вэ?

-Ам.долларын ханш хоёр шалтгаанаас
болж өссөн.  Нэгдүгээрт, гадаад худалдааны
алдагдал огцом өссөн буюу импорт нь экспортоосоо үргэлж их байдагт. Монгол  мах, махан бүтээгдэхүүнээс бусад бараг бүх бараагаа
импортолдог. Эхний ха­гас жилд 1.5 тэрбум, жи­лээр нь бодоход гурван тэрбум доллар
буюу эдийн засгийн 20-30 хувь­тай тэнцэх алдагдал. Бид үйлдвэрлэгч биш учраас байдал
ийм болж байна.

Хоёрдугаарт, гадаа­даас орж ирж байгаа
хө­рөнгө оруулалт, мөнгө­ний гуйвуулга эрс багас­сан учир дотоодод бай­гаа ам.долларын
хэмжээ буур­сан явдал. Мон­го­лын дотоодын гүйлгээнд ч ихэнх нь ам.долла­раар (юаниар)
авсан ба­раа эргэлдэх учир ам.дол­лар чухал үүрэг гүйцэт­гэдэг. Мөн Хятадын эдийн
зас­гийн өсөлт буурахаар, экспорт нь саарч, юань сулрах хандлагатай учир Монголд
юанийг чанга дээр нь ам.доллар авах гээд сонирхол яваандаа ихэсч болно. Тэр үед
юань сул­раад, доллар чангарах болно, одоо­гоор энэ хоёр хоёу­лаа Мон­голд чан­гарч
байна.

Манайхан экспортод бүтээгдэхүүн гаргахад л  анхаарах хэрэгтэй. Урьд нь алдагдал бага байсан
нь бид экспортод эрдсийн түүхий эд гаргаад мөнгө олоод байсан. Одоо нүүр­­­­сээ
гаргах нь ашиггүй болохоор валют орж ирэх­гүй байна.

-Сүүлийн үед Мон­голын эдийн засаг
хям­раад байна гэх нэг хэсэг байхад нөгөө хэсэг нь энэ хямрал биш ээ түр зуурын
хүндрэл гэх юм. Өнөөдөр Монголд эдийн засгийн хямрал нүүр­лээд байна уу, хэсэг зуурын
хүнд­рэл гарчихав уу?

-Сонгомол тодорхой­лолт нь хоёр улирал
да­раалаад эдийн засаг хасах гарвал хямарлаа гэдэг. Манайх хасах биш, бүр хоёр оронтой
тоо­гоор өсч байгаа. Өндөр өсөлттэй хэрнээ өнөө­гийн хүндрэлтэй байдалд ороод байгаа
нь эдийн засгийн өсөлт бүр иргэ­дийн амьдралын түвшинг дээшлүүлдэггүйг хэлээд байгаа
юм.

Эрдсийн экспорт өсөх нь эдийн засгийн
чанар­тай өсөлт гэсэн үг биш. Эдийн засагт үнэ цэнэ (нэмүү өртөг) бий болго­сон
үйл ажиллагаа нь давамгай байх ёстой. Уул уурхайн өсөлт эдийн за­сагт хөөсөн өсөлт
бүр­дүүлснийг бид харж бай­на. Манай ашигт малт­малын гол хэрэглэгч Хята­дын хэрэгцээнээс
бүх зүйл хамаарна. Манай нүүрсний үнэ Австрали, Оростой өрсөлдөх чад­вар­гүй болоод
эхэллээ. Гол учир нь нүүрсээ авто машинаар шороон за­маар зөөж буй учир өртөг их.
Нүүрсийг дэлхий дээр усан болон төмөр замаар л зөөдөг.

Монголын төр засаг энэ асуудлыг шийдэж
ча­дах­гүй байна. Хувийн компани төмөр зам бари­хыг зогсоочихоод одоо заавал төрийн
буюу иргэ­дийн мөнгөөр төмөр зам тавиад эхэллээ. Ер нь бол 10-аас дээш хувиар өсч
буй эдийн засаг үргэлж хөөс дагуулдаг. Их мөнгө ороод ирэ­хээр үндсэн хөрөнгөний
үнэ нэмэг­дэнэ. Цалин нэмэхээр, өргөн хэрэг­лээ­ний бараа бүтээгдэхүү­ний үнэ нэ­мэгддэг.
Даанч бидний бүтээмж нэмэг­дэх­гүй бай­на. Энэ хоёрын зөрүү­нээс хөөс бий бол­сон.
Сүүлийн хэдэн жил үлээ­сэн бөмбөлөг хагарч эхэлж байна.

-Цаашид ам.долла­рын ханш 2000
төгрөгт хүрнэ гээд байгаа. Үүн дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Доллар өснө гээд хэл­чихээр хүмүүсийн
хүлээлт өөр болоод улам өсгөөд байгааг анхаарах хэрэгтэй. Цаашид дол­ларын ханш
улирлын үйл ажиллагаанаас болоод хэлбэлзэнэ. Оны эцэст 1670 дээр зогсох байх, хэдийгээр
одоо 1680 хүр­сэн ч. Сургууль, соёлын ули­рал эхэлж байгаатай холбоотой өсөлт. Одоо­хон
долларын хэрэгцээ багасдаг үе рүүгээ орно.

Эдийн засагт орж буй мөнгө хувийн
хэрэглээн­дээ бус, юм бүтээхэд, бү­тээх чадварыг нэмэгдүү­лэхэд шилжиж байгаа л
бол эдийн засаг зөв яв­даг. Манай улс үүнд тууш­тай анхаарахгүй байна. Бид дэлхийд
хэрэгцээтэй бараа үйлчилгээ бүтээж экспорт гаргаж чадахгүй байна. Үүний нэг шалт­гаан
нь төр засаг нь төр өөрөө хийе, дэмжээд хөн­гөлөлттэй зээл өгье гээд бүх салбарт
ороод бай­гаа­тай холбоотой. Ингэс­нээр төр засаг өрсөл­дөө­нийг устгаж байна. Хямд­хан
зээл авсан компанийг өрсөлдөгч нь яаж дийлэх юм бэ. Өрсөлдөөн байх­гүй газар бүтээмж
нэмэг­дэх­гүй, тэгэх ч шаардла­гагүй, хамгийн сайн бо­ловсон хүчнийг авч ч чаддаггүй.
Зарлигаар цалин нэмээд байхаар боловсон хүч­нүүд нь онц­гой хичээх, шинийг бү­тээж
санаач­лах шаард­ла­га­­гүй бол­дог.

-Сүүлийн үеийн мэ­дэгдлүүдийг хараад
бай­хад монголчууд дол­лараар наймаа хий­дэггүй. Ихэвчлэн урд хөрштэйгээ харьцдаг
тул долларын үнийн савалгаа Монголд ямар ч нөлөөлөх зүйл байх­гүй гээд байна?

-Долларын ханш бид­ний амьдралд нөлөөлөх­гүй
гэж байгаа нь худлаа. Харин ч хамгийн их нө­лөөл­дөг. Манайхан юа­нийг авахын тулд
доллар авдаг. Юань, доллар хоёр Монголд чөлөөтэй эр­гэлд­дэг валют. Бид өөрс­дөө
юм бүтээхгүй гаднаас бараа бүтээгдэхүүн аваад байгаа цагт юань, доллар байсаар л
байна.

Ер нь бид маш яарал­тай үйлдвэрлэгч
болох хэрэгтэй. Импортоор авч байгаа зүйлсээ орлуу­лахыг хичээ. Бодлого­тойгоор,
Монголдоо хий­сэн бүтээгдэхүүнийг хэ­рэг­лэх нь зүйтэй. Солон­госчууд хямралаас
ээмэг, бөгжөө хандивлаж бай­гаад гарсан түүх бий. Ин­гээд импортоо орлуулах, эхний
ээлжинд чацарга­ны шүүс уугаад, нэрс­ний чанамал идээд эхэлье. Гадаадаас авчир­сан
мах, сүү биш Монгол малыхаа буяныг зөвхөн хэрэглэе. Гадаад худал­дааны алдаг­дал
багасна. Хүн бүрийн оролцоо чухал.

Эдийн засгийн хүнд­рэлийн өөр нэг
шалтгаан нь төрийн бүтэц дэндүү томорсонд байгаа юм. Төрийн бүтцийг томруу­лах нь
улс төрийнхөнд ашигтай болсон. Тэдний бизнес нь нэг гараараа төсвийг томруулах,
нөгөө гараараа холбоотой ком­па­ниуддаа төрийн үйл­чил­гээг өндөр үнээр хүр­гүүлэх,
зам барих, төрийн худалдан авалт, түүний санхүүжилтийн сүлжээнд оролцох бол­лоо.
Улс төр, бизнесийн холбоо улам далд, улам нарийн болж байна. Тэгэ­хээр манай төрийн
тогтол­цоо, төрийн бүтцийн далд холбоог сууриар нь өөрч­лөх шаардлагатай.

-Одоо бензинээс бу­сад бараа бүтээгдэ­хүү­ний
үнэ нэмэгдчихлээ. Цаашид бензиний үнийг төр барьж дий­лэх­гүй гээд байгаа. Үүн дээр
байр сууриа илэр­хий­лэх­гүй юу?

-Бензин нийлүүлж буй компаниудад хямд­рал­тай
үнээр, томоохон зээл өгөөд үнэ нэмж бо­лохгүй, нэмбэл торгодог бүтэц тогтов. Энэ
бол үнэ өөрчлөгдөхгүй явсаар зардал нь өссөөр нэг л өдөр бензингүй болчих магадлал
өндөр. Эзэд нь компаниа ашиггүй ч ха­маа­гүй үнээр зарчихдаг.

Өнөөдөр бид төрийн үүргийг буруу ойлгоод
байгаа юм. Төр том байх ёстой гэдэг социалист үзэл бодол. Бүгдээрээ адилхан ядуу
байх Кубын сонголт. Төр нь бага, бүх тогтолцоонд юуг, яаж хийх стандарт, журмыг
тогтоо­гоод түүнийг ний­тээр мөрдүүлэх ажлыг л төр хийх ёстой. Гашуун ч гэсэн үүнийг
эртхэн ойл­гож, төр засаг жижиг болж ажиллахгүй бол бид улам хүчтэй цохилт амсах
болно.

-Энэ сарын 16-ны өдөр ээлжит бус
чуул­ганаар Хөрөнгө оруу­лал­тын тухай хуулийг хэлэлцэнэ. Уг хуулийг хэлэлцсэнээр
ямар үр дүнд хүрэх бол. Бид энэ хуулиас юу хүлээх ёстой вэ?

-Эдийн засгийн хям­рал, хүндрэл бол
алдаа­гаа засах, бодлогоо то­дорхойлох боломж. Хуу­лийг яаж ч өөрчлөөд, маргааш
нь хөрөнгө оруу­лагчид ирэхгүй. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуу­лийг өөрчлөхдөө яавал
өмнөх алдаануудаа гар­гах­гүй байхыг бодох хэ­рэг­тэй. Том хөрөнгө оруул­бал урт
хугацаа­гаар тогтвортой байлгах гэрээ байгуулна гээд бай­гаа. Тогтвортой байдлын
гэрээ байгуулна гэдэг нь хууль зүйн олон орчин бий болгож, тэгэх тусам эдийн засагт
тогтворгүй байдал бий болгоно гэсэн үг. Хариу тогтвортой байл­гах зүйл бол гэрээ
биш, харин бодлого нь өөрөө байх ёстой.

Бизнесийн тогтвор­той байдлыг урт
хуга­цаанд хангахын тулд үргэлж хүн нь солигдох ёстой төр өөрөө бизнест бага оролцох
явдал. Мон­голын бүх орд газар, Мон­голын иргэн хүн тус бүр шиг,  стратегийнх байтал ялгасан нэр томъёо өгөөд байгаа
нь өөрөө буруу. Тэртэй тэргүй газрын доорх баялаг зуун хувь ард түмнийх.  Тэнд ажил­лаж байгаа компаниас хувь эзэмшээд,
хөрөнгөө оруулна, оруулахгүй гээд маргалдах ч шаардла­гагүй.

Түүний оронд ашигт малтмал ашигласны
төл­бөр, бусад татвар хураам­жаа нэмж хасаад сууж байсан нь хамаагүй ашиг­тай. Зарим
үед бүсээ чангалж, суллах нь хэн хэндээ хэрэгтэй юм. Авст­рали болон бусад орнуу­дад
ийм зүйл байдаггүй.

Манайх шиг 200 ор­ноос 100-д жагссан
авли­гатай оронд төр нь хувь­цааг нь эзэмшээд, 
ашгийн нь шударга хуваагаад явах бол үлгэр. Норвеги шиг, ядаж эхний тавд
ор­вол өөр хэрэг. Тэр болтол цаг хугацаа хэрэгтэй.

Эдүгээ төр 34 хувийг байтугай,
100 хувь эзэмш­сэнээ ч  хянаж чадахгүй байна.
Төрийн өмчийн гэх улс төрчдийн компаниу­дад авьяас чадвар дээр суурилаагүй арын
хаал­ганы, улс төрийн намынх холбоотой, ах дүү, хамаа­тан садан нь бидний хөрөн­гийг
ээлж ээлжээр завшаад удаж байна.  Улс­төрчид
улс үндэстэн баян байх байхыг уриал­дагч, одоогоор бол зөв­хөн өөрсдөө л баяжсаар
байгаа.

Монголчууд төр засаг дотроо хулгай
луйвраа цэгцэлж чадаагүй цагт Монголын эдийн засаг хөгжихгүй шүү дээ. Хям­рал үргэлж
гарах бөгөөд төлбөрийг нь ард түмэн төлсөөр байна. Иргэд бидний худалдан авч буй
талх болон бусад бараа болгоны үнийн 10 хувийг төр засгийн тансаг зан, төрийн өмчийн
компаниу­дын алдагдлыг төлөхөд зарцуулж байгаа.

-Хөрөнгө оруулагчид нэгэнт дүрвэчихлээ.
Хэдэн жилийн дараа­наас хөрөнгө оруулалт орж ирэх бол?

-2014 онд манай хам­гийн том түнш
болох Хята­дын эдийн засаг саарсан хэвээрээ байна. Хятадын эдийн засгийн нэг хувийн
бууралт бидэнд хүндээр тусч, эдийн засагт нө­лөөлж байна. 2014 онд шууд хөрөнгө
оруулалт эргээд ирэхгүй байх.

Энэ хооронд гэр ор­ноо цэвэрлэж, бүх
зүйлээ байх ёстой газар нь тавьж чадвал эдийн засаг арай гайгүй болох юм. Нөгөө
нэг асуудал нь төмөр замын цариг болчихлоо. Урагшаа гарч байгаа бүх замаа нарийнаар,
хой­шоо өргөнөөр тавьчих хэрэгтэй. Ачаа шилжүүл­дэг бүх үйлчилгээг Мон­гол нутгийн
гүнд хий­вэл бид олон улсын тээв­рийн үйлчилгээний занги­лаа төв яваандаа болж,
том орлоготой болно. Энэ бол том ашиг, газраа ухах шаардлага бага бол­но. Ази, Европын
худал­даанд үйлчилсэн гүний боомтууд Монголд хэд хэдэн хотод байна гээд боддоо.
Гэтэл үүнийг хийх­гүй янз бүрийн шал­таг гаргахаа больчихоо­сой. Аль болох хоёр
хөр­шийн сонирхол хил дээр биш нутгийн гүнд уулзах нь стратегийн ашигтай.

-Монгол банк дол­ларын ханшийн
өсөл­төд анхаарал хандуу­лан ажиллаж байгаа гэ­сэн. Гэтэл УИХ-ын дарга интервенцийг
сул орхих хэрэгтэй гэсэн байр суурь илэрхийлж бай­на. Зүгээр л зөнд нь ор­хи­чих
хэрэгтэй юм уу?

-Монгол банк төгрө­гийн уналтыг огцом
биш байлгах талаас нь ажил­лаж чадахаас бүрэн зог­соож чадахгүй. Тэгж ч болохгүй.
Ханшийн өөрч­лөл­тийг байгаа нөөцийн­хөө хэмжээнд тааруулан түр зуур барина.

-Баруун цанхийн ол­борлолт эхэлсэн.
Энэ нь Монголын эдийн за­сагт дэм болж чадах уу?

-Уг нь Зүүн Цанхийн мөнгө өдийд эдийн
зас­гийн эргэлтэд орчих бай­лаа. Борлуулалтын төл­бө­рөө түрүүлж зээлээр аваад хуваагаад
идчих­сэн учир Зүүн Цанхиас өрөө дарж байгаа. Өл­сөөд байгаа учир Баруун Цанхиасаа
нүүрс гаргаж буй хэрэг. Харин аль хэр мөнгө олох нь төмөр зам хэзээ барих, нүүрсээ
угааж чадах эсэхээс л хамаарна.

-Бондын ашиглал­тын талаар та ямар
бо­долтой байна. “Чингэс” бондын мөнгийг үр дүн­тэй зарцуулж чадав уу?

-Бид энэ бондыг яа­рал­тай авсан шалтгаан
бол өмнө нь тэр хэмжээ­ний шахуу хөрөнгийг 3-4 төрийн аж ахуйн нэгжээс зээлж аваад
хэрэглэ­чих­сэн явдал. Хэрэв тэгээ­гүйсэн бол бонд авахгүй­гээр, дэд бүтэц рүүгээ
уул уурхайгаас олсон мөнгөө хийх байсан. Үүний ха­риуц­лагыг хэн хүлээх юм. Хоёр
нам л хүлээнэ. Энэ хоёр эвсэж байхдаа би­дэнд хайртайдаа ч биш, сонгуулийн үеэр
хоосон амласандаа болоод тэр их мөнгийг хамтраад та­раа­гаад өгчихсөн. Тэгээд хэн
ч хариуцлага хүлээх­гүй яваад л байгаа.

Үндсэндээ тэр мөнгөө зээлээр буюу
бондоороо төлж байгаа хэрэг. Баруун Цанхийн нүүрсээ өнөө­гийн ханшаараа өгөх нь
ашиггүй. Мөн автомаши­наар зөөж байгаа нь эко­ло­гийн хувьд нэн хортой. Орон нутгийнхан
дургүй байгаа.

Монгол Улсын хөг­жилд дэд бүтэц хэрэгтэй.
Дэд бүтцэд мөнгө хэрэг­тэй. Түүнийгээ зээлээд л аваад байна. Яваандаа зээлээр биш
өөрсдийн орлогоосоо авах хатуу сахилга бат тогтоомоор санагддаг. Хувийн сек­торын
хийчих зүйлийг хийлгэх нь зүйтэй. Төрд байгаа авлига, олон тэр­бум төгрөгийн ашиггүй
ажлыг цэгцлээд бондын­хоо өрийг дарах хэрэгтэй. Ахиад бид бонд авах бо­лоо ч үгүй.
Яагаад гэвэл бид эдийн засагтайгаа тэнцүү шахуу өртэй бол­чихсон. Одоо бүсээ чан­галах
хэрэгтэй.

-Ахиж зээл авбал бон­дын хүү нэмэгдэнэ.
Иргэ­дийн нуруунд ачаа улам л нэмэгдэнэ биз?

-Бонд шинээр гарга­вал нэмэгдэнэ.
Манай эдийн засгийн төлж чадах хэмжээний бондыг бид авчихсан. Үүнээс цааш авч чадахгүй.
Хэрэв авбал улам өндөр хүү­тэй байх болно. Монгол Улс мөнгийг олох чадва­раа­саа
илүү зараад бай­на. Энэ нь ирээдүйг маш эрс­дэлтэй болж байгаа юм.

-Уул уурхайн гадаа­дын хөрөнгө
оруулалт зогссон болохоос бу­сад салбарын хөрөнгө оруулалт хэвийн хэм­жээн­дээ байна.
Тийм болохоор уул уурхайг дагаж хямрах шаардла­гагүй гэх юм?

-Манай экспортын 80 хувь нь уул уурхай.
Бусад салбарын хувьд эдийн засагт том нөлөө байхгүй. Бид мөнгөтэй болохоо­роо найр
наадам хийж гадаадын хөрөнгө оруу­лагчдаа нүд үзүүрлэн хөө­гөөд, мөнгөгүй болчих­сон
хойноо буцаад ирээ­ч гэх боллоо. Зөвхөн улс төрчдийн араншин. Үүний­хээ оронд соёл
ир­гэн­­шилтэй бусад орны адилаар хамтарсан, хө­рөн­гийг нь оруулсан хэл­бэрээр
гадаад ертөнц­тэй үргэлж цуг явах нь зөв. Харин хууль, дүрэм зөрч­сөн бол гадна,
дотны гэлт­гүй хэнбугайг ч ха­риуц­лага хүлээлгэх ёстой.

-“Дисковериа Мон­голиа” чуулга
уулзал­тад өмнөх жилүү­дийн­хийг бодоход цөөн тө­лөөлөгчид оролцож байна. Энэ юунаас
болж байна вэ?

-Уул уурхайн бизнес хумигдаад эхэллээ.
Одоо бол Монголд нэгэнт хө­рөн­гөө оруулчихсан нь үлдсэн. Тэд олон жи­лээр тооцоод
их хөрөнгө аваад ирчихсэн тул санд­раад л байж байна. Сан­хүүгийн хөрөнгө босгодог
компа­ниуд нь гарч яваад хө­рөнгөө оруулсан компа­ниуд нь бидэнтэй цуг эрс­дэлээ
хүлээж байгаа юм. Жишээ нь уул уурхайн өрөмдлөг хийдэг ч юм уу, лабо­раторийнхон
үлд­сэн. Ер нь хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж байх­гүй бид хөрөнгийг бий болгох чад­­ва­раасаа
илүү зар­цуу­лаад байна.

-Гаднын хөрөнгө оруу­лагчдыг эргүүлэн
татах шилдэг арга гэвэл та юуг нэрлэхээр байна?

-Эдийн засаг дахь төрийн оролцоог
багас­гах, урьдчилан харж боло­хуйц, гэнэт огцом хөдөл­дөггүй бизнесийн орчин байлгах,
гадаадын хө­рөн­гө оруулагчидтай ха­рилцах уур амьсгал эн­гийн, гадаадын хүмүүсийг
ирээд амьдрахад найр­саг байх хэрэгтэй. Мон­голчууд гадаадын хүмүү­сийг хараад дургүйцэж
байгаа нь тэднийг бүүр ирэхгүй болгож байна. Гуравдагч хөршийнхөн явж байна. Гэтэл
хоёр хөрш өөрсдөө гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэж байгаа болохоор юун Монголтой
манатай. Ер нь бодох зүйл их байна даа.

-“Их 20” буюу “Жи 20”-ийн
уулзалт Санкт-Петрбург хотноо бол­сон. Энэ уулзалтын талаар ямар бодолтой байгаа
вэ?

-Үндэстэн дамжсан компаниудаас татвараа
авах талаар анх удаа хэлэлцэж байна. Давхар татварын асуудлыг хөн­дөж байна. Ер
нь үнэ цэнэ бий болгож буй улсдаа  татвараа
төлөх нь шударга зарчим. “Жи 20”-ийн уулзалтын шинэлэг зүйл нь энэ.

-“Жи 20”-ын уулзал­таас гаргасан
шийдвэр Монголд нөлөөлөх хэм­жээгээрээ хэр байх бол?

-Үргэлж нөлөөлдөг. Нөлөөлөхгүй гээд
байгаа хүмүүсээс, Монголд хий­сэн юуг хэрэглэж байгааг асуу. Гар утас, өмссөн хувцас,
унаж буй машин, бензинээ хар. Бүгдээрээ Монголд хийг­дээ­гүй.  Эд­гээр барааны үнэ өөрч­лөг­дөхөд би­дэнд нөлөөл­дөг.
Бидний сонголт бас гажигтай бол­чихсон. Бид шинэ, үнэтэй машин л аваад байдаг, зам
чинь хуучин, муу хэвээ­рээ л байгаа. Хот чинь маши­наа даахгүй болчихсон. Орчноо
засах нь хэнд ашигтайг ч ойлго­доггүй.  Сайхан
зам, сайн эмнэ­лэг, гар утастай болъё гэдэг. Гэр дотроо сайхан, гадаа гараад муу
хэвээ­рээ. Ухаалаг, даруухан байцгаая.  Бас  “адууны­хаа хирээр исгэр” гэдэг байх аа.

Э.ЭНХБОЛД

Н.Цэрэндоржийнх хоёр мянга хол давсан малтай. Хоёр мянга гаруй
хонь, ямаа, 400 гаруй адуу, 200 гаруй үхэр, сарлагтай аж төрж байна. Тус айлын гол
амьжиргаа нь мал. Тэднийх Төв айм­гийн Сэр­гэ­лэн сумын ну­таг Ав­дарын уул гэх
дүн­хийсэн хөх уулын хойхно Дөл­гөө­ний энгэр гэдэг газарт намаржиж байна лээ. Нутгийнхан
нь түү­нийг Бандгай хэмээн ав­гайлан дууддаг юм байна. Жаран насны босго алх­сан
тэр­бээр “Буянт ма­лын үр шим барагдахгүй. Хөдөө ну­тагт мал ха­риулж, өөрийн­хөөрөө
явсны үр шимээ ах нь үзэж байна. Хэдэн хүүх­дүүдээ хотод байр, орон сууцаар хангаж,
эрдэм номын мөр хөөл­гөлөө.

Бусдын хүүхдүүдийн уна­даг үнэтэй
машин хүртэл авч өглөө. Үүнээс илүү жаргал хаана байх вэ. Мал дагавал ам тосдоно
гэж үнэн үг шүү.  Хөдөлмөрлөж чадвал Мон­голын
хөдөөд сайхан амьд­рал байна шүү залуусаа. Ямар ч зарлага байхгүй, орлого ороод
байх тийм л амьдрал энд байна” хэмээн ярьж байсан юм.

Өвсний шим толгой руугаа орсон энэ
л цагт хөдөө нутаг үнэхээр сайхан байдаг. Бүх зүйлс тогоо дүүрэн сүү шиг л мэлтэлзээд
байх. Малын тарга тэвээрэг нэмэгдчихсэн. Сүү гэж будаг шиг л өтгөн. Хөхүүртэй айраг
чимчигнээд л, хөдөө нутгийн тэнүүн жар­гал гэдэг энэ. Шаргал намрын хайлган цагаар
хүн бүр зав­гүй хөдөлмөрлөж байна, Мон­голын хөдөөд. Тариа, ногооны хураалт эхэлчихсэн.
Малчид өвс, хадлангаа зэхээд өвөлжөө бууцаа янз­лах, малаа “язартал” тарга­луулж
өвлийг өнтэй давах гээд борви бохис хийх завгүй. Ийм л цагаар сайн сайхныг цогцлоон
буй  Цэрэн­дорж гэх санасан бод­сон зүйлээ
шууд хэлчихдэг зантай хөдөөний малчинтай нэг өдрийг хамт өнгөрөөж сурвалжлага хийсэн
юм. Тэд­нийх хөдөөний зочломтгой халуун дулаан зангаар сур­валжлага хийхээр ирсэн
биднийг угтсан юм.  

Бидний очсон айл маань өөдөө дэвшин
дээшилж буй нь илт. Гэрийнх нь гадаа очиход л амьжир­гааны түв­шин сайтай нь ха­раг­дах
аж. Хонины хашааны наана улаан “жийп”-ээ тавь­чихсан. “Аавын цээж” гэх ногоон УАЗ
машинаа баруун хамар дээ­рээ мануухайн оронд зогсоо­жээ. Ачааны “Бонго”-гоо гэрийнхээ
үүдэнд сойчихсон байх юм. Мөн бага хүүгийнх нь жийп байна. Таван хана­тай их гэр,
сүү цагаан идээний дөрвөн хана­тай гэр барьчих­сан байна. Үх­рийн зэлэн дээр нь
гуч гаруй тугал эгнүүлээд уячихсан. Гүүн зэлэн дээр нь багширсан олон адуу байх.
Н.Цэрэндорж гуайтай хууч хөөрөхөөс сур­валжлага маань эхэлсэн. Тэрбээр “Ах нь энэ
нутагт төрж өссөн хүн. Багаасаа л мал хариулж явсаар өдий хүрч байна. 1971 онд Төв
аймгийн дунд сургуулийг төгсөөд шууд цэрэгт явсан. Тэгээд нэгдэл дундын үйлдвэрийн
туслах аж ахуйчаар буюу малчин бол­сон юм. Тууврын мал туудаг байлаа. 1979-1982
он хүртэл туувар туусан. Тэгээд нэгд­лийн мал хариулж байгаад л 1992 онд хувьцаандаа
цөөн хэдэн мал авч өөрийн гэсэн хөрөнгөтэй болоод гарсан. Тухайн үед 200 гаруй мал
хувьцаандаа авч байлаа. Цаг ч сайхан байсныг хэлэх үү, манай мал хурдан өссөн шүү”
хэмээн тамхиа нэрэн суух ажээ. Гэрийн эзэгтэйг Пунсалдулам гэдэг юм байна. Сэргэлэн
сумын уугуул. Мэнд устай, цай цүй болсон хөгшин юм. Бидэнтэй “Манайх зур­гаан хүүхэдтэй
айл. Одоо том хүү манайхтай хамт намар­жиж байна. Дунд хүү, том охин хотод. Бага
охин Японд сура­хаар явсан. Отгон хүү маань энд ирчихсэн байгаа. Гүүн зэл хавиар
байгаа байх. Манайх гэдэг айл иймэрхүү байдалтай аж төрж байна даа” хэмээн гэр бүлээ
танил­цуулсан.

СЭРГЭЛЭН СУМЫН АНХНЫ МЯНГАТ МАЛЧНЫХ

Сэргэлэн сум олон мянгат малчинтай.
Тод манлай уяач Ц.Хэнмэдэх гуайгаас эхлээд Монголд олон адуутайгаараа алдартай
“Ханан” хочит Төмөр­­баатар ч бий. “Ханан” Төмөрбаатар өнөө жил 1500 гаруй адуу
тоолуулжээ. Тэгвэл бидний сурвалжлага хийхээр очсон айл маань Сэргэлэн сумын анхны
мянгат малчин болж байсан бахдам түүх сөхлөө. Үүнийгээ “Хэдэн малын буян биднийг
өдий зэрэгтэй сайн сайхан амьд­ралд хүргэсэн” гэж тайлбар­ласан юм. Цэрэндорж гуай
гурван жилийн өмнө “Айм­гийн сайн малчин” хэмээх цол тэмд­гээр шагнуулжээ. Том хүү
Батзаяа гаднаас орж ирлээ. Адуугаа хурааж ирээд, гүүгээ барьчихаад орж ирж байгаа
нь энэ. “Хүрэн азаргатай адуу алга. Долоо­ны тэр хавь руу өнгийхөөс. Өдөр хэрд тэнд
усанд орох байх даа” хэмээн аавтайгаа ярилцана. Дээрх ярианаас хурдан мори­ны яриа
руу орлоо. Тэднийх сүүлийн үед адууныхаа цусыг холдуулах, хурдан удмын адууны үр
удам тавих зэргээр цус сэлбэ­хэд их анхаарч бай­гаа аж. Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий
аймгаас адуу худал­дан авч адуундаа тавь­жээ. Бүр улсын баяр наадамд аман хүзүүдсэн
“Босоо дэлт” хүрэн азарганы төл, “Их хурд-4” уралдааны түрүү  магнай, халтар азарганы үр удам тэдний адуунд
байна. Дор­нодын бүсийн уралдаанд түрүүлж Заамарт болсон төвийн бүсийн уралдаанд
айрагдаж байсан буурал азарга хүртэл адуун дунд нь зогсож байх жишээтэй. Мөн Өмнөд
Монголын барга адуу­наас хүртэл худалдаж аваад азарга тавьсан болохоор адууныхаа
удам угсааг сайж­руулж чаджээ. Ирэх жилээс морь уях ажилдаа орох юм гэнэ.
1980-1990 оны үед аймгийнхаа наадамд олон морь айрагдуулж байсан юм билээ. Сүүлийн
хэдэн жил морь уях ажлаас жаахан хөндийрсөн гэв.

“АЖИЛГҮЙ ХҮМҮҮСИЙГ МАНАЙД ИРЭЭД
ЦАГААН ИДЭЭ ХУРААГААД АВ ГЭХЭЭР ИРДЭГГҮЙ”

Намрын шаргал нар ээсэн тогтуухан
өдөр болохоор гэрийнхээ хаалгыг дэлгэжээ. Урагш харахад цэлийсэн хөндий тал шаргалтан
үзэг­дэх ажээ. Гэрийн эзэгтэй хөхүүртэй айраг хэд бүлж байснаа ваарандаа дүүргэж
өмнө тавих. Бас болоогүй бага гэрт тогоо нэрэх, сүү хөөрүүлэх, тараг бүрэх гээд
ажил мундахгүй харагдлаа. Пунсалдулам эгчээс “Цагаан идээгээ худалдаж байгаа юу”
гэтэл “Юун худалдах. Цагаан идээгээ ах, дүүстээ тарааж өгөөд л таардаг. Ганцаараа
болохоор бүх үнээгээ сааж чадахгүй хэцүүдэх юм. Айм­гийн төвд ажилгүй байгаа айлыг
ирж үхэр, мал саагаад цагаан идээ хурааж аваад яв гэхээр ирэх хүн олдохгүй юм. Уг
нь аймгийн төвийн ажилгүй айл, өрхүүд зундаа манайх­тай хамт зусаад цагаан идээ
бэлдэж аваад буувал болох­гүй гэх газаргүй. Даанч залхуу нь дэндсэн хүмүүс юм. Хэрэв
манай хэдэн үнээ, ямааг саа­вал “Дэлэнт мал дээшээ” гэж бараг жилийнхээ хэрэгцээний
мөнгийг олчих боломжтой юм шүү. Гэвч тэгдэг хүн алга байна” гэв.

Цэрэндорж гуайнх гурван зуднаар өнчин
ишигний гарз­гүй давсан байна. Намар гэрийн эзэн цаг агаар ямар байхыг урьдчилан
таамаг­лаад отор, нүүдэл хийгээд явчихдаг байна. 1999, 2000 оны зуднаар гэхэд Сэлэнгэ
аймгийн Орхонтуул, Төв айм­гийн Заамар суманд отор хийж зудтай жилүүдийг малын гарзгүй
давжээ. Энэ жил ч гэсэн Баянцагаан сум руу нүүх юм байна. Сэргэлэн сум өнөө жил
өвс, ногоо сай­хан гарчээ. Сүүлийн 30 гаруй жил огт үзэгдээгүй байсан мангир энд
тэндгүй гарсан тухай хуучлав. Мангир идсэн бог мал тарга тэвээрэг сайн авч, өвлийг
өнтэй сайхан давдаг тухай өвгөдийн яриаг ч дуулгав. 

ХҮҮХДҮҮДДЭЭ ХОТОД ОРОН СУУЦ ХУДАЛДАН
АВЧ ӨГСӨН ГЭНЭ

 Цэрэндорж гуайнх намар малаа худалдаалдаг гэнэ.
Хонь, ямаа, үхэр, адуунаасаа харж байгаад өвөл онд ороход тааруу гэсэн хэдийгээ
зарж мөнгө болгодог аж. Баг­цаагаар 30 гаруй сая төгрө­гийн мал зарчихдаг гэсэн.
Том хүүдээ мал таслаад өгчихсөн. Энэ өвөл мянгат малчин бо­лох гэнэ. Харин хотод
байгаа хүүхдүүдээ орон сууцтай бол­гожээ. Бага хүү Баттөрдөө Төв цэнгэлдэхийн тэнд
зуу гаруй сая төгрөгөөр байр авч өгсөн байна. Мөн саяхан 40 гаруй сая төгрөгөөр
машин авч өгчээ. Удахгүй том хүү­гийнхээ машиныг томруула­хаар зэ­хэж байгаа гэсэн.
Мөн өөрс­дөө аймгийн төв дээр хашаа байшинтай юм байна. Түү­нийгээ ирэх хавраас
орчин үеийн хаус болгох төлөв­лөгөө гаргажээ. Хоёр хөгшин том хүү болон охины­хоо
хүүг малчин болгосон байна. Бусад хүүхдүүд нь хотод ажиллаж амьдардаг. Намар малаа
зарах, хавар ямааны­хаа ноолуур, хонины ноосоо тушаагаад л амьдра­лынхаа бүх хэрэгцээг
ханга­чихдаг байна. Нэг хонийг 120 мянган төгрөгөөр өгчихдөг гэж бай­гаа. Гэртээ
олон суваг гардаг антеннтай. Тэрүүгээ­рээ дур­тай сувгаа телевизээр үзээд гэрээсээ
“Жи мобайл”-ын утсаар ярих юм. Бүр интер­нэтэд хүртэл холбогдох бо­ломжтой ажээ.
Том хүү Бат­заяа аавынхаа улаан “жийп”-ийг унаад хойд уул руу гарч байгаа харагдана.
Машин­тай уулан дээр гараад хонио дурандаж байгаа нь энэ гэнэ. Төд удалгүй мото­цик­лио
асаа­гаад гүүгээ ху­раах. Ер нь машин, мотоцик­лиор ажлаа амжуулаад байх юм. Зэлэн
дээр багшралдах адуу нам­рын хонгор салхинд илбүү­лэн зүүрмэглэх ажээ. Гүүн зэлнээс
гурийлах дуу тодхон сонсогдоно.

Үргэлжлэл
бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР

 

 

Өнгөрсөн 2012 оны УИХ-ын сонгуулиар
Увс аймагт МАН-аас нэр дэвшигч Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаа­тар нар ялалт байгуулж,
пар­ламентын гишүүн болчихсон. Гэхдээ өнөөдрийг хүртэл араасаа нэхэлтэй явна. Нэхэлтэйгээр
барахгүй яалт ч үгүй УИХ-ын гишүүнээсээ эргүүлэн татагдахаар болж байх шиг байна.
Яагаад гэвэл тэд УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг зөрчсөн нь тодорхой болох шиг боллоо.
Нарийн хэлбэл, Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжил­сүрэн хоёр сонгуу­лийн үеэр увсынханд мөнгө
тараасан нь үнэн байсан. Үүний баталгаа нь энэ хоёрын өгсөн мөнгийг авснаа нотолсон
13 хүн урамшуул­лын сая төгрөгөө халаасал­сан 
явдал байлаа. Өнгөрсөн УИХ-ын сонгууль шинэчлэн найруулсан хуулийн дагуу
явсан. Энэ хууль сонгууль луйвардагчдад хатуу заалт­тай болсон юм. Сонгогчдод мөнгө
тарааж, саналыг нь худалдан авахыг хатуу хориг­­лосон хууль. Сонгуу­лийн үеэр нэр
дэвшигчдийн тараа­сан мөнгийг тоо ёсоор нь бариад ирвэл хэд нугалж урамшуулах тухай
хуульд заасан байгаа. Увсын тойр­гийн хувьд асуудал энэ дагуу явсан.  Шударга бус өрсөл­дөө­нийг илчилснийхээ төлөө
зохих ёсныхоо шан харам­жийг Увсын 13 иргэн авсан гэхэд болно.  Цаана нь 
өргөд­лөө өгчихсөн 38 хүн бий. Тэд Увсаас УИХ-д сонгогдсон хоёроос мөнгө
авснаа хэлж, нотолж байгаа.

Ер нь 2012 оны сонгуу­лийн үеэр Ч.Хүрэлбаатар,
Б.Чойжилсүрэн нар нийтдээ 1000 гаруй хүнд мөнгө өгсөн гэдэг. Үүнийг нь тагнуул,
цаг­даа­гийнхан тогтоочихсон. Тэр ч бүү хэл, эрүүгийн гурван шатны шүүхээр асуудал
нь яригдаад эрхэм гишүүдийн сонгуулийн штабт ажилласан зургаа, долоон хүн ял сонс­чих­сон
байгаа юм билээ.  Хэрэв 1000 гаруй хүн өргөдөл
өгвөл тэдэнд тэрбум гаруй төгрөгийн шагнал олгох хэрэг гарна. Цагаа тулахаар тэр
мөнгийг Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжилсүрэн хоёр төлж 
чадах болов уу. Ямартай ч тэр хоёрын мөнгө тарааж, төрийн сонгуулийг луйвард­сан
хэрэг ийм олон гэрчтэй, хөдөлшгүй баримттай байгаа юм байна.

Дээрээс нь Увсын жирийн айл өрхөөр
орж, гэрийг нь сонгуулийн сурталчилгааны байр болгох нэрийдлээр иргэд рүү бэлэн
мөнгө сар­вайж, үймүүлээд явсан гэдэг. Ингэж яваад өрсөлдөгчдөдөө баригдахаараа
балмагдаж, элдэв үлгэр зохиож ярьж буй бичлэгүүд нь зурагтаар ил тод цацагдаад авсан
удаа­тай.

Гэвч хууль зөрчиж, төрийн эрх мэдлийг
хүчээр булааж авсан дээрх хоёр эрхэм өнөөд­рийг хүртэл УИХ-ын гишүүний сэнтийд юу
ч болоо­гүй юм шиг инээгээд сууж байгаа билээ. Гэхдээ чуулганы танхимд байнга үзэгдэх
нь ховор. Гэмт хүн гэлбэлзэнэ гэгчээр тэр бүр олны өмнө ил гарч, сэтгүүлч­дийн нүдэнд
өртөөд байхгүй, аль болох үзэгдэхгүйг хичээ­дэг болов уу. Хааяа нэг өөрий­гөө өмөөрч
дуугардаг хүн нь Ч.Хүрэлбаатар гишүүн. Гэвч тэрээр сүүлийн үед бүр бараа сураггүй.
Ихэвч­лэн гадаад орноор аялж яваа бололтой. Харин Б.Чойжилсүрэн гишүүний хувьд хөдөө
орон нутгаар л явдаг ажилтай нэгэн гэнэ. 
Үнэндээ тэдний хэн нь ч байн­гын хороо, чуулганы хуралд байнга суух нүүргүй
болчихсон нь ойлгомжтой. Тийм ч учраас 2012 оны парламент бүрдсэнээс хойш  өнөөдрийг хүртэл тэдний санаачилсан хуулийн төсөл
гэж сонсогдсон юм алга. Дунд нь Увсын ард түмний эрх ашиг  хөсөр хаягдаж байна. Мөнгө тараасандаа бантаж,
ажлаа ч хийж чаддаггүй Төрийн ордныг “тойрч” 
хал­гаж яваа тэднийг удаан тарч­лаах хэрэг байна уу. Нэгэнт хууль зөрч­сөн
нь баттай бол­сон юм бол эргүүлэн татчих. 
Сонгогчдод тараасан мөнгөө  арав нугалж
төлчихөөд, гудамжинд цээж тэнэгэр айх зүйлгүй санаа амар алхаж явмаар юм.  Увсын ард түмэн ч нүүр улайхгүй ажлаа хийх төлөө­лөгчдөө
парламентад суул­гаж, гарч байгаа хуулиу­дад санаа бодлоо тусгуулах эрх­тэй болог.

 Уг нь Увсын тойргийн энэ маргааныг сонгуулиас хойш
шийдэхээр үзсэн ч шүүхээр явж ирсэн процесс нь урт удаан настай  байсан юм.  
Хамгийн анх УИХ-ын сонгуу­лийн 15 дугаар тойргийн дүн гарч, МАН-аас нэр дэвшигчид
ялалт байгуулсны дараа АН-ынхан гомдлоо СЕХ-нд гарга­сан.  Тэгтэл СЕХ нь “Ч.Хүрэл­баа­тар, Б.Чойжилсүрэн
хоёрын мөнгө тараасныг шүүхээр тогтоолгоод ирвэл тэднийг эргүүлэн татъя” гэдэг хариу
өгчээ.

Үүнээс хойш эцэс төгсгөл­гүй шүүх
хуралдаанууд үргэл­жилж байлаа. Өмгөөлөгч нь ийшээ, тийшээ явчихлаа гэдэг элдэв
шалтаг шалт­гаа­наар  шүүх хурлыг аргал­саар
Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чой­жил­­сүрэн нар УИХ-ын гишүү­нээр нэг жил суугаад амжлаа.  АН-ын гомдол гар­гагс­дын хэлж байгаагаар Б.Чойжилсү­рэн,
Ч.Хүрэл­баа­тар нар зарим шүүх хуралд “мөнгөөр” нөлөөлж, өөрс­дийн­хөө талд шийдвэр
гар­гуул­даг байсан ч гэх  яриа бий. Үүний
худал, үнэнийг хэн мэдлээ.  Ямар ч байсан  Увсаас УИХ-д сууж байгаа хоёр гишүүн хууль зөрчсөнийг
бүх шатны шүүх тогтоосон юм байна. Тиймээс Ерөнхийлөг­чийн сонгуулийн өмнө СЕХ-нд
шүүхийн шийд­вэ­рийг хүр­гүүл­чихсэн  аж.
Ерөн­хий­лөгчийн сонгууль, залгаад наадам найр үргэл­жил­сэн учраас СЕХ энэ асууд­лыг
одоохондоо нэг тийш нь бол­гож амжаагүй биз. Ирэх арав­ду­гаар сард эхлэх  намрын чуулганаар СЕХ Ч.Хүрэлбаа­тар, Б.Чойжил­сүрэн
нарыг эргүүлэн татах саналыг УИХ-д өргөн барих нь дамжиггүй болчихлоо. 

Төрийг луйвардаж, эрх мэдлийг хууль
бусаар авах нь хориотой юм байна гэдгийг Ардын намынхан үүгээр яс махандаа шингэтэл
ойлгох хэрэгтэй.  Үнэндээ МАН-ын­хан дээрмийн
аргаар өөрс­дий­гөө төрд ороод суучихлаа гэж үеийн үед “бахархдаг” байсан байх.  Гэвч луйврын аргаар хэзээ ч  төрд суудаггүй, харин шоронд суудаг  гэдгийг ойлгодоггүй байж. Мэдсэн ч мэдээгүй юм
шиг явдаг биз.  Эрх ямба, албан тушаалын төлөө
бол юу ч байсан хөл дороо   дэвслээд гарахаар  улай­ран зүтгэдэг хүмүүс хойно доо.

Өвөрхангайн хоёр байна. Улайм цайм
хууль зөрчиж, сонгогчдод баруун солгойгүй мөнгө цацчихаад “Тэр ямар хамаатай юм.
Бид хоёр хам­гийн олон санал авсан хүмүүс. Юун Г.Батхүү, Д.Зоригт. Авсан саналынхаа
тоо­гоор бид тэднийг хол хая­на шүү” хэмээн одоо хүртэл гоншиго­но­дог. Сонгууль
бол сонгууль. Сонгуулийн хууль зөрчсөн л бол ялаа үүрээд, хариуцлагаа хүлээдэг юм.
Тэрнээс хэн нь хэдэн хүний санал авч, аль нь олон­хийн дэмжлэг авсан нь хэнд ч  пад­лий­гүй. Ганцаараа 100 хувийн санал авч ялсан
бай­лаа ч хууль зөрчсөн бол цааш алхах эрхгүй. Яагаад гэвэл Монгол хууль цаазтай
улс шүү дээ.

Төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авна
гэдэг бол эмзэг сэдэв. Ардчиллын амин сүнс нь сонгууль. Энэ сонгуулийг луйвардаж,
иргэдийн сана­лыг хууль бусаар худалдан авч төрд гарахыг оролдоно гэдэг нь өөрөө
ардчиллын амин сүнсийг устгаж байна гэсэн үг. Тэгэхээр Ардын намынх­ны сонгуулиар
хийж байгаа энэ мэт луйврууд цаашид сонгууль явуулах хэрэггүй гэдэг санаагаар яваг­даж
байна. Ийм учраас сон­гууль луйвардсан хэн бүхэнд хууль үйлчилж, хариуцлагыг нь
үүрүүлдэг байх ёстой.  Увсынханд л хууль үйлчил­дэг­гүй
гэдэггүй юм бол шүү дээ.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Говьсүмбэр аймагт нэгэн өрх эзгүйрлээ.
Шорон дамжиж олон жил амьдарсан Ж.Ганхуяг гэгч эхнэ­рээ зэрлэгээр хө­нөөж, голомтоо
самарсан байна. Энэ эрийн бал­гаар хоёр ээж хүргэн, бэрийнхээ мууг үзэж, үр хүүхэд
нь бурхны оронд очсон ээжийгээ балмад эцгийнхээ савраас хам­гаалж чадаагүйдээ ха­рам­саж
сууна. Нутаг усныхан нь ч энэ л хэргийг шүүн хэлцэж талийгаач бүсгүйн хойтын буянд
маани нэмэрлэж, хэрцгий  эрийн зүгт хамаг
муу үгээ урсгаж байна. Говьсүм­бэр аймагт очиход талий­гаач бүсгүйн ар гэрийнхэн
Улаанбаатар хот руу буян ном үйлдэхээр явсан байв. Хэрэг гарсан газрыг битүүмжилж
дотор нь өргөлийн ширээ засч, арц хүж уугиулс­наас өөр энд айхтар хэрэг гарсан байна
гэж анзаа­рагдах зүйл үгүй. Шинэ­хэн барь­сан байшин түгжээтэй  байх. 

Хэрэг Чойр хот, Сүмбэр суманд гарсан
байна. Ж.Ган­хуяг нь хоёр ч удаа шоронд орж арав орчим жил хоригд­сон нэгэн гэж
байгаа. Энэ хугацаанд эхнэр нь түүнийг хүлээж, хоёр хүүг нь бусдын гар харуулалгүй
өсгөж тусад оруулжээ. Ж.Ганхуяг дөрвөн сарын өмнө шоронгоос гарч эхнэр дээрээ ирэн
хамт амьд­рах болсон байна. Талийгаач бүсгүй Б ч, Ж.Ганхуягийг хүлээ­сэн шигээ хүлээн
авч, “Үлдсэн амьдралаа зөв зөө­лөн туулъя. Хоёр хүү тусад гарсан болохоор нас ахисан
чи бид хоёр нэг нэгэндээ хэрэгтэй. Ухаантай байгаа­рай” хэмээн ах дүү нарынхаа хажууд
хэлж байсан гэдэг. Ж.Ганхуяг ч “Ухаарал сэнх­рэлийн дээдийг оллоо. Өн­гөр­сөн
25 жилийн хугацаанд чамайгаа бишгүй их зовоож. Одоо ажил хийнэ. Амьдрал ахуйгаа
дээш татна” гэж байж. Ингээд эхнэр Б нь цалин­гийн зээл авч хуучны вагон депогийн
шавар бай­шин­гаа өргөтгөж  урд талд нь
10х10 харьцаатай нэг давхар тоосгон байшин барьж  эхэл­сэн гэнэ. Өнгөрсөн зуны турш Ж.Ганхуяг байшингаа
барих ажлыг гардан хийж наймду­гаар сарын сүүл гэхэд дотор заслыг нь эхлүүлээд байжээ.

 Ж.ГАНХУЯГ ЭХНЭРЭЭ БАЙНГА ЗОДДОГ
БАЙЖЭЭ
 Гэтэл “Ухаарал ухаара­хуйн дээдийг
оллоо. Орон шоронгийн амьдралаас залх­­лаа. Одоо л чамайгаа жаргаая” гэж амлаад
байсан Ж.Ганхуяг наймдугаар сарын 30-ны өглөөний 08 цагийн орчимд 25 жил ханилсан
хань, хоёр хүүгийнхээ ээж Б-г хөнөөжээ. Тэрээр сүүлийн хэдэн сар овоо дориун ажил­лаж
байсан ч наймдугаар сарын сүүлийн хэдэн өдөр архи ууж эхэлсэн байна. Төр­сөн өдөр
нь дөхөж байна хэмээн шоронгийн хамууд нь архи авчран ууж хэд хоног согтуу байсан
юм байх. Ингэж явахдаа арав гаруй хүнд гар хүрч, халаасан дахь мөнгийг нь бараг
л дээрэмдэж аван архины мөнгөө залгуулж бай­сан сурагтай. Ийн наймду­гаар сарын
30-ны өдөр та­сарч унатлаа архидаж Говь­сүмбэр аймгийн II сургууль буюу эхнэрийнхээ
ажлын үүдээр согтуу эргэлдэж бай­сан гэнэ. Энэ үед талийгаач бүсгүй нөхрөөсөө зугтаад
найзынх руугаа явжээ. Ер нь Ж.Ганхуяг согтсон үедээ эхнэр­тээ байнга гар хүрдэг
нэгэн байсан гэдгийг нутгийн хүн бүр ярьж байна. Ямар сайндаа л эхнэр нь түүнтэй
ханилснаасаа хойш өөрийн гэсэн ганцхан шүдтэй үлдэж хиймэл шүд хийлгэсэн бай­хав.

Иргэдийн ярьж буйгаар Ж.Ганхуяг эхнэрээ
хүний ёсонд байж болохооргүй хамгийн муу муухайгаар хө­нөө­сөн байна. Талийгаа­чийн
хоёр нүднээс бусад бие мах­бодь нь гэмтэж, хугарч, хөхөрч няцарсан байсан гэнэ.  Шууд хэлбэл барилга барьж бай­сан хүрз, лоом,
жоотуугаар ээлжлэн зодож амь насыг нь хохироосон бололтой юм. Бүх хавирга, хоёр
гар, хөл гээд хүний биед байдаг хамаг яс нь хугарч гавал нь няцарс­наас гадна лоом,
жоотуугаар нэвт сүлбэсэн, хүрзээр биеийг нь сийчсэн байдалтайгаар хөнөөсөн байсныг
Говьсүм­бэрийнхэн халаглан ярьж байна. Хиймэл шүд нь хэдэн хэсэг бутарч өөрт үлдсэн
нэг соёо нь хүртэл хугарсан бай­жээ. Цагдаагийнхан хэргийн газарт ороход байдал
ийм байхын дээр өрөөгөөр нэг цус тунарч хугарсан яснууд нь сэрийж, дөрвөн мөч нь
хэд хэдэн газарт нугаларсан бай­сан аж. Хүмүүсийн ярианаас анзаарахад Ж.Ганхуяг
эхнэ­рээ амь тасарснаас нь хойш хичнээн удаан нүдсэн ч байж мэдэхээр байгаа юм байна.

ЭХНЭРЭЭ ХӨНӨӨЧИХӨӨД ӨӨР ОЛОН ХҮНИЙГ
АЛНА ГЭЖ ДАЙРЧЭЭ
Тэр эр өөрийн эхнэр Б-г хөнөөсөн даруйдаа
байшин­гаа гаднаас нь түгжиж орхиод Замын-Үүдэд байдаг дүү рүү нь утсаар ярьж бид
хоёрт мөнгө хэрэгтэй болоод байна хэмээн 20 мянган төгрөг дан­саар шилжүүлэн авч
өөрийн хамаатныдаа очсон гэж бай­гаа. Тэндээ хоол унд идээд урдхан талд нь байх
шорон­гийн найзындаа очиж архи уусан байна. Ингэж явахдаа “Би одоо үхэх гэж байна.
Та нартайгаа хамгийн сүүлчийн удаа уулзаж байна шүү” гэж ярьж байсан гэнэ.  Архи ууж согтсон эр Шивээговь суманд очиж найз
нартайгаа өдөр­жин уужээ. Мөн л “Би үхэх гэж байгаа” хэмээн бусдыг дарам­талж ойр
өнгөрсөн хүн бүхэн рүү агсамнаж байжээ. Хэн нэгэн өөдөөс нь ширүү­хэн харахад л
ална хэмээн заналхийлж байсан байна. Наймдугаар сарын 30-ны үдээс хойш цагдаагийнхан
хэргийн талаар мэдээлэл авч Шивээговь сумаас түүнийг баривчлан эрүүлжүүлжээ. Ингээд
маргааш нь эрүүгийн хэрэг үүсгэн мөрдөн байцаах газарт шилжүүлсэн байна.

Ж.Ганхуяг эхнэрээ хөнөөх болсон шалтгаан
нь архи уулгаагүй гэх.  Тодруулбал, талийгаач
Б 30-ны өглөө буюу амь үрэгдэхийнхээ өмнө­­хөн нөхрийгөө эрүүл болсон гэж бодоод
гэртээ харьж ирсэн бололтой. Тэгэхэд Ж.Ганхуяг архи нь гараагүй байсан бөгөөд шар
тайлах мөнгө нэхэж эхнэрээ дарамталж эхэлснээс хэрэг явдал гарчээ. Талийгаач бүсгүй
эр нөхрөө архинаас хол байлгах гэсэндээ “Архи битгий уу” хэмээн учирлан гуйж байсныг
ойр өнгөрсөн нэгэн хэрэг гарахын өмнөхөн сонссон байна. Харин нөхөр нь “Хаана хоноод
ирсэн п… вэ. Архины мөнгө өг” гээд гарт таарсан бүхнээрээ балбаж эхэлсэн гэдгээ
хүлээжээ.  Тэрээр “Тэр намайг насаараа дарамталсан.
Архины мөнгө өгдөггүй байсан юм. Алъя гэж бодоод л зодож алсан” гэж мэдүүлсэн байна.

Үргэлжлэл бий

Л.МӨНХТӨР

Шинэ Ерөнхий сайд гэр бүлийн хамт

Австралиас манай тус­гай сурвалжлагч
Э.Энэрэл бичиж байна.

Сүүлийн хэдэн өдөр сон­гуулиар нэвт
амьсгал­сан но­гоон тив-Авст­ра­лид бүх ний­тийн сонгуу­лийн санал ху­раалт бямба
гаригт буюу энэ сарын 7-ны өдөр болж дуус­лаа. Сонгуулиар сүүлийн зургаан жилийн
турш эрх барьж байсан Хөдөлмөрийн нам бай­раа тавьж, хүчтэй сөрөг хүчин байж ирсэн
либе­ральчуудын эвсэл ялалт бай­гуулаад байна. Ерөн­хий сайд Кевин Раддын тэргүүлсэн
хөдөлмөрийн намын хувьд сүүлийн 100 жилийн түүхэнд байгаа­гүй­гээрээ ялагдал хү­лээ­сэн
нь энэ. Ерөнхийдөө Хөдөлмөрийн намынх­ныг иймэрхүү ялагдал хүлээх ма­гад­лалтай
та­лаар Кевин Рад­дын өм­нөх Ерөнхий сайд хатаг­тай Жулия Гиллардын үед ч яригдаж
байсан. Авст­ралийн түүхэн дэх анхны эмэгтэй Ерөнхий сайд болох түүнээс албыг нь
авахаар Кевин Радд тэргүүтэй хүмүүс нэлээд эртнээс хөөцөлдсөн билээ.

Хатагтай Жулиягийн өмнө Ерөнхий сайдын
албыг хашиж байсан Кевин өнгөр­сөн зургадугаар сард нам дотроо чухам хэнд нь илүү
итгэл үзүүлэх талаар санал асуулга явуулахаар гарын үсэг цуглуулж эхэлсэн бөгөөд
томоохон сонгуулийн өмнө энэ нь ихээхэн эрсдэлтэй хэрэг байсан юм. Гэвч нам доторх
энэ мэт тэмцэл ялан­гуяа эрх баригч намынханд гардгийг манайхан юу эс андах билээ.
Гэхдээ тэр нь дандаа ашиггүй байдгийг бид бас л гадарлахтайгаа улсууд хойно.
2010 оноос эхлэн Ерөнхий сайдаар ажиллаж ирсэн Жулия хэн ялагдсан нь улс төрөөс
явъя гэсэн шаз­руун мэдэгдэл хийж, үр дүн түүний эсрэг гарснаар Кевин Радд дахин
Ерөнхий сайд болсон байдаг. Гэвч  тун удсангүйгээр
албаа өгөх болж байна. Тэрбээр ялагд­лаа хүлээж, Австралийн 28 дахь  Ерөнхий сайдаар Тони Аббот болох нь тодорхой болмогц
сонгуулийн орой буюу өнгөрсөн бямба гаригт ялагдлаа хүлээж мэдэгдэл хийсэн. Эрх
баригч нам болж, Ерөнхий сайдын суудлыг авахад 76 суудал хангалттай бөгөөд Либерал
намын дарга Тони Абботын удирдсан эв­сэл Төлөөлөгчдийн танхимын 150 суудлын 89-ийг
аваад байна. Ялагдал хүлээсэн Хөдөлмөрийн нам 56 суудал­тай үлджээ.

Австралийн сонгуулийн дүн цаг хугацааны
хувьд тун амархан гарч байгаа нь анзаа­рагдаж байна. Ердөө санал хураалт дуусаад
цагийн дараагаас Тони Аббо­тын нам ялсан талаар улс төрийн тоймчид телевизээр яриад
эхэлсэн билээ. Санал авах хугацаа 8-18 цагийн хооронд бөгөөд заавал сана­лаа өгөх
ёстой сонгогчдын хувьд амралтын өдөр гэлтгүй эртлэн босоод саналаа өг­чих­дөг бололтой
юм. Сүүлийн хэдэн өдрүүдэд зэврүүхэн байсан Австралид сонгуу­лийн өглөө тэнгэр цэлмэж,
дулаарч эхэлсэн. Манай сон­гуулийн үйл явцтай харьцуу­лан харахад энд ялгаатай зүйл
цөөнгүй. Манайд сонгуу­лийн өдрөөс нэг өдрийн өмнө хэвлэл мэдээллийн суртал­чилгаа,
гудамжны зурагт сам­бар, тараах материалыг хорь­чихдог бол энд үгүй. Гудам­жинд
нэр дэвшигчдийн хам­гийн сайхнаараа инээж ава­хуулсан зурагнууд өлгөөтэй хэвээр
байх. Заримыг нь манайд ч санаатай санамсар­гүй нь мэдэгдэхгүй үйлддэ­гийн адил
шүдийг нь харлуу­лан будаж, Гитлер сахал тавьсан шиг шоглосон нь санал хураалт дууссаны
дараа ч харагдаж байна лээ. Тэр ч байтугай зурагт хуудсыг  энэ өдөр л жинхэнэ тараах юм. Сонгуулийн байрны
үүдэн дээр нэр дэвшигчдийн кампанит ажилд оролцож буй оюутан голдуу нөхөд нэг нэг­нээ­сээ
өрсөн тараах мате­риа­лаа хүмүүст өгч уралдана. Австралийн сонгуулийн үйл явцыг
дунд нь орж ажиглах гэсэн хүсэл маань сайн дурын ажилтнаар нэг өдөр ажил­лахад хүргэсэн
нь энэ. Ингэс­ний хүчинд ч уншигчдадаа өөрийн ажиглаж харснаа хүргэх боломжийг эдэлж
бай­на. Гэхдээ том намаас нэр дэвшиж байгаа биш харин бие даагчдын кампанит ажилд
тусалсан. Нэг багш маань найздаа тусалж, кам­панит ажилд нь оролцож байгаа учраас
Австралийн сонгогчдод тараах материал түгээх ажил олдсон гэх үү дээ. 

Манайд санал болох өдөр тараах материал
ба­риад зогсч байвал өөрөө төдийгүй нэр дэвшигчээ бал­лаад хаячихна. Харин авст­раличууд
хэнд саналаа өгө­хөө шийдэхэд нь дөхөм болно гэж үздэг бололтой юм. Манайд санал
өгөх өгөхгүй нь мэдэгдэхгүй айл бүрт тараах материалаа оруулж өгдөг бол энд ирж
байгаа хүмүүст атгуу­лах гээд шамдчих юм билээ. Ер нь сонгуулийн сүүлийн өдөр л  сурталчилгаагаа илүү хүчтэй хийдэг гэмээр юм уу
даа.

Хаа газрын сонгогчид ялгаа­гүй л юм
даа. Ерөнхий­дөө манай АН, МАН шиг энд­хийн Хөдөлмөрийн хийгээд Либерал гэсэн хоёр
том намын дэмжигчид бол андаш­­гүй. Ногоон нам, бие даагч энэ тэрийн материалыг
тоож авахгүй. “Манай Хөдөл­мөрийн намынх хаана байна” гэвэл энэ үед тухайн намын
материалыг тарааж байгаа нөхрийн нүүрэнд мишээл тодрон бахархалтайгаар өгөх бол
бусад нь жаахан атаар­хангуй хоцрох жишээтэй. Австрали ч түмэн газрын холимог улс
болохоороо ёстой зүсэн бүрийн хүмүүс санал өгөх байрны гадаа ирээд дугаарлан зогсоно.
Дугаарлаж байгаад л ороод явчих юм билээ. Цагаанууд ч тараах материал авахгүй, эвсэл
сонголтоо хийчихсэн гээд тун сүрхий. Азиуд хаа очиж даруухан улсууд юм. Хэн тараах
цаас өгнө бүгдийг нь аваад л харж эргүүлж той­руулна. Залуучуудын хувьд бараг хэн
дэвшиж байгаа, хэнд саналаа өгөх вэ гэдгийг тэнд дугаарлан зогсч байхдаа шийдэж
байх шиг. Тэгэхээр тэрхүү манайд хууль бус гэж тооцогдох тараах материа­лаа сонгуулийн
өдөр ч өгч байдаг арга зүгээр мэт санагдсан шүү. Сайн дурын ажилтан хийж байхдаа
ан­заар­сан нэг зүйл бол харууд их үндсэрхэг юм. Угаасаа ч арьс өнгөний зөрүүнд
хавчиг­даж ирсээр цусанд нь ч байдаг юм уу. Сонгуульд заавал оролцож саналаа өгөх
үүргийнхээ дагуу ирж буй хип поп хар залуучууд хар нэр дэвшигч байвал заавал түүнд
өгье гээд л асуудлаа шийд­чихэж байх жишээтэй. Би Рибнга Грин, Зита Адут Нгор гэсэн
эрэгтэй, эмэгтэй хоёр нэр дэвшигчийн материалыг тарааж байлаа л даа. Тэдний гарал
үүсэл тавьсан зургаас нь илт. Харин хар залуучууд тэдний материалыг авангуу­таа
дараагийн нөхдийнхийг тоож авахаа болих бөгөөд энэ байдал нэлээд хэд хэдэн удаа
давтагдсан билээ. Зарим сонгогчид Хөдөлмө­рийн болоод Либерал болон Үндэсний намын
эвслийн тараах материалыг аваад хэрхэн саналаа бөглөх та­лаар анхааралтай ажигласан
шиг зогсоно. Тараах мате­риал ерөнхийдөө энгийн. Нэр дэвшигчийн зураг, саналын хуудсыг
хэрхэн бөглөх талаар гарын авлага, мэдээж өөрс­дий­гөө сонгохыг сануулна. Бас тухайн
намын гол уриа, амлалт байна. Энэ үеэр биз­несийн байгуулагууд ч зүгээр суухгүй.
“Өлсгөлөнг бүү сон­гоорой” гэсэн бичээс бүхий цамц өмссөн охид сагстай шоколадыг
тэнд зогссон хүмүүст тарааж амталгаа хийлгэж яваа харагдсан. Ийн­хүү “Сникерс” брэнд
сонгуу­лийн үеэр сэргэлэнтэж байх жишээтэй.

Хэвлэл мэдээллийн хувьд өмнөх өдрөөс
нь сурталчил­гаа таг болох ч сонгуулийн өдрөө мэдээллийг харамгүй цацаж байх юм
билээ. Хэний кампанит ажил ямар болсон хэн юу гэж амласан гээд сануулсан тойм бичлэгүүд
их гарч байсан. Мөн саналын эхний дүн гараад эхлэхээр жагсаалтын эхэнд бичигдсэн
Кевин Радд эсвэл Тони Аббот сенатад үлдэх нь тодорхой болж байна гээд явж өгнө.
Манайхан шиг ялагдсаны талд нь өгч, тэнцвэржүүлэх гээд байдаг сэтгэлгээгээр бол
сонгуулийн үр дүн эхнээсээ тодорхой болоод явах нь буруу ч юм шиг. Сонгуулийн үйл
явцыг гаднаас нь ажиг­лахад иймэрхүү зүйлс бодогдож байснаа хуваалц­лаа. Энэ удаагийн
сонгуулийн хувьд аль, аль нам нь сошиал буюу интернэт дэх нийгмийн сүлжээнд ихээхэн
анхаарсан гэх юм билээ. Албан мэдээ­лэл хийж байхад нь нүүр амаа хачин болгон, нүдээ
томруулж ирээд зэрэгцэн зургаа авахуулах залуу сонгогчдод дарга нар туйлын эелдэг
байгаад байсан нь үүнтэй холбоотой л байх. 
Харахад энгийн бага залуу ч твиттерт хэчнээн дагагчтай ч юм, фэйсбүүкийн
хэдэн ч найзтай юм хэн мэдлээ дээ гэж боддог биз. Хормогч зүүж хоол хийж байгаа,
бөмбөг өшиглөж байгаа хоёр том намын дарга нарын дүр зураг голлон үргэлжилсэн сонгуу­лийн
кампанит ажил ийн сөрөг хүчин нь ялагч болс­ноор дууслаа. Сонгуулийн үеэр охидоороо
гоёж, албан ёсны мэдэгдэл уулзалт бүр дээр нэг нэгээр нь дагуулан явж байсан Тони
Абботт ийн­хүү Ерөнхий сайд болж бай­на. Тэрбээр ялалтаа зарлаж хэлсэн үгэндээ
“Өнөөдрөөс эхлэн Австрали улс шинэ менежментээр явах болсныг зарлаж байна” гэсэн
билээ. “Илүү хүчирхэг Засгийн газар, илүү хүчирхэг Австрали улс” гэсэн уриатай оролцсон
эвс­лийнхэн хоёр сая ажлын байр бий болгож, шинэ замууд барьж, агаарын бохирдлын
эсрэг бодлогыг татвараар зохицуулж, үргүй зардлыг багасган, хөлөг онго­цоор олноороо
бууж байгаа цагаачдын асуудлыг зохи­цуулна хэмээсэн. Ийм зорил­го бодолтой эвслийнхэн
сон­гуульд яллаа. Бизнесийг нээлттэй болгоно гэж тэд онцолж буй. Сонгуулийн шөнө
баяраа тэмдэглэсэн ч ням гаригийн өглөө 6.30 цагт дугуйгаа унангаа ажлаа хийж, уулзалтуудаа
хийсэн талаар Австралийн шинэ Ерөнхий сайдын талаар ням гаригийн өглөөний сонингууд
мэдээлээд эхэлжээ. Тэгэхээр түүнийг хэр ажил хэрэгч бай­хыг цаг хугацаа л харуулах
нь бололтой.

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг  гадаад айлчлалаа энэ сарын 11-14-ний хооронд  Японоос эхлэх юм байна. Гадаад айлчлал хаанаас
тавьж  байна гэдэг улс орны удирд­лагуудын
хувьд чухал байдаг. Айлчлалынхаа эхлэлийг Японоос эхэлж байгаа нь зөв зам дээрээ
л байгаа гэсэн үг.  Үе, үеийн Ерөнхий сайдууд
бадар барихдаа урд, хойд хөршөө чухалчилдаг байв. Бадар барьсан айлчлал нь балагтай
болох нь олонтаа. Хаашаа зугтаах аргагүй мөнхийн хоёр хөрштэйгөө найрсаг байх ёстой
ч найр тавьж, гар барьж,  гарын үсэг зураад
бүх зүйл болчихдог юм биш. Гуравдагч  хөршийн
бодлого барьдаг ч хөр­шөө­сөө давж хардаггүй сэтгэхүйг өөрчлөх цаг болсон. Ерөнхий
сайдын энэ удаагийн айлчлалаас их зүйл хүлээж байна. Бэлгэдлээ бодсон ч нар зөв
тойрдог монгол хүний хувьд энэ айлчлал ээлээ өгөх буй за. Хөрөнгө оруулагчид нүүрээ
буруулж, эдийн засаг хүнд­хэн байгаа үед харилцан хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт
ярихаар наран ургах зүгт  мордож байгаа нь
нааштай зөв алхам боллоо.

“Зовсон үеийн нөхөрлөл  жин­хэ­нэ нөхөрлөл байдаг” гэж япон­чууд ярьдаг.
Манай зүйрлэлээр бол “Зовох цагт нөхрийн чанар таниг­да­на” гэдэгтэй утга ойролцоо.
Байлдаж тэмцэж явсан цаг нэгэнт ард хоцорч, сүүлийн жилүүдэд харилцан хамтын ажиллагаа,
итгэлц­лийн түвшинд хоёр улс явж ирлээ.

Эдийн засаг хүнд хэцүү жилүү­дэд тусламжийн
гараа сунгаж, хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийж байсан Япон улсад талархахгүй байхын
аргагүй. Фүкүшимагийн асуудал дэлхийн анхааралд орохоос өмнө цунами боллоо гэхэд
Монголын ард түмэн хэрээрээ тусалж байлаа. Тэгэх ч ёстой юм. Япончууд бидэнд цэцэрлэг,
сур­гууль барьж, зам тавьж,  томоохон төсөл
хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж, буцалтгүй тусламж үзүүлж байсан, одоо ч үргэлжилсээр байгаа.  

Н.Алтанхуягийн  танхимд ч 
Японд боловсролд эзэмшсэн  сайд нар
бий.  Боловсролд хөрөнгө оруулна гэдэг ийм
ашигтай. Япончууд манай боловсролыг дэмжиж олон монгол хүн тэндээс эрдэм өвөрлөж
ирсээр байгаа. Үүний үр дүн ч гарч Ерөнхий сайд нар ургах зүгээс гадаад айлч­лалаа
эхэлж байна. Энэ айлч­лалаас үр дүнг хүлээх л үлдлээ.

Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Боловсролын
сайд Л.Гантөмөрөөс эхлээд   чамгүй олон хүн
Японд боловсрол эзэмшсэн. Уул уурхайн яамыг хоёр далбаатай гээд хэлчихэд буруутахгүй
байх. Алтан соёмботой Монголын далбаа, алтан нартай Японы далбаатай гэж хэлж болох.
Эндээс  зам мөрийг  нь зөв заагаад өгчихөж дээ гэж хэлмээр санагдав.

 
Наргиж хэлэхэд увс аялгаар сайн ярьдаг Ерөнхий сайд магадгүй хятад ч, орос
ч үгүй, бүр англи ч хэл мэддэггүй байж болох. 
Гэвч түүний хэлний мэдлэгийн тухай биш хэлэлцээрийн ширээний ард хэрхэн тохиролцож
чадахыг харах эхний боломж.  Хөрөнгө оруулаг­чид
нэгэнт нүүр буруулж, Засгийн газрын нэр хүнд унаад байгаа энэ цагт яах аргагүй энэ
улстай найрсаг хамтын ажилла­гаагаа дараагийн түвшинд хүргэж, яриа хэлцэл хийх нь
чухал. Япон­чуудыг уул уурхайд хөрөнгө оруу­лалт хийх болов уу гэсэн горьдлого манайханд
бас байгаа. Уул уур­хай­гаас эдийн засаг нь хамаарал­тай болчихсон манайх шиг улс
эргэж буцаад байхгүй Япон түнш­тэй хамтрахад буруу гэх зүйлгүй. 

 Сөхрөөд байгаа эдийн засгаа аврах гэж хийж буй
эхний алх­муудын нэг энэ болов уу.  Ерөнхий
сайд Наран улсаас юу амжуулаад ирэх вэ гэдэг анхаарал татаж байгаа. Энэ удаагийн
айлчлалын гол зорилго томоохон төслүүд дээр хамтран ажиллах, хөрөнгө оруу­лал­тыг
нааш нь татах сонирхол.   Айлчлалын үеэр Японы
эзэн хаанд бараалхаж, Ерөнхий сайд Ш.Абэтэй уулзалдах юм байна.  Монголын Эдийн засгийн хорооны төлөөлөгчид, хоёр
орны найрамд­лын нийгэмлэг болон  томоохон
төсөл хөтөлбөрийн төлөөлөгчид­тэй уулзана. Японы хувийн хэвш­лийнхэнтэй уулзахдаа
“Монголын эдийн засгийн өнөөгийн байдал, хөрөнгө оруулалт”-ын  талаар лекц уншиж харилцан ярилцах юм билээ. Эдийн
засаг, үйлдвэрийн сайд, Гадаад харилцааны сай­дууд­тай  мөн уулзах юм.  Албан  хөтөлбөрт
иймэрхүү зүйл тусгагд­сан байна лээ. Зүгээр нэг уулзалт хийх биш үр дүн гаргах нь
чухал. Ерөнхий сайдын айлчлал олз омогтой байгаасай. Аян замд яваа хүнд ингэж л
хэлэхээс.

Япончуудын хэлдгээр “Хямдхан амлалт  хурдан мартагддаг”. Мартагдахгүй үнэ цэнэтэй тохироо
хийх нь Ерөнхий сайдаас л хамаарна. Улсын нэрийн өмнөөс бадар барьж яваа хүн урагштайхан
юм дуулгах биз. Олон улсын харилцаа ч гэсэн хүн хоорондын л харилцаа байдаг шүү
дээ.  Чин сэтгэл, үнэнч байдал гэдэг япон
хүний ёс зүйн том хэмжүүр болж байдаг. Үүрэг хариуцлага гэдгийг хэн нэгнээс өгсөн
үүрэг даалгавар гэж тэд үздэггүй. Үүнийг тэд амьд­ралын нэг салшгүй хэсэг болгож
чадсан. Хэр баргийн юманд сэтгэл хөдлөлөө ил гаргаад байдаггүй. Ямар нэг зүйлийг
аргалж, аргацаах талаар  тэдэнтэй яриад нэмэргүй,
хэлсэн ярьсандаа л байх хэрэгтэй болно. 

Дашрамд   сануулахад япон­чууд гурван удаа татгалзаж байж
өгдөг гэсэн үг байдаг.  Эхний удаа гуйхад
нь хэлсэн бүрийг нь зөвшөөрөөд байв. Үг нь түргэдээд байдаг хүнд ийм үг илүүдэхгүй
болов уу.

Нэгэнт Японы айлчлалын тухай хөндсөн
болохоор энэ улсын тухай багахан мэдээлэл хүргэе. Японы Үндсэн хуулийг энх тайвны
хууль гэх нь бий. 1947 онд Японы уг хуульд энх тайван дайн дажингүй байх зарчим
тунхагласан байдаг. Энэ нь хоёрдугаар дайны сургам­жаас үүдэлтэй. Үүнийгээ 1951
онд  Сан Францискогийн энхийн гэрээнд тусгасан.

Японы гадаад бодлого нь аль болох
сөргөлдөөнөөс сэргийлж, алтан дунджийг барьдаг. 1950, 1960-аад оны үед Японы гадаад
бодлого гурван үндсэн зарчимд тулгуурлаж байсан. Батлах хам­гаалах болон эдийн засгийн
хүрээнд АНУ-тай нягт холбоотой ажиллах, чөлөөт худалдааны системийг дэмжих,  олон улсын харилцааг дэмжих зарчим байв.

Энэ бодлого ч зөв болж эдийн засгаа  нь маш хурдацтайгаар хөл дээр нь босгосон.
1970 оноос хойш бие даасан гадаад бодлого 
явуу­лах болсон гэж хэлж болсон. 1990-ээд он хүртэл  АНУ-аас улс төрийн хараат байдал хэвээр байсан
боловч эдийн засгийн хувьд олон улсын санхүүгийн болон улс төрийн байгууллагуудад
өөрийн байр суурийг бэхжүүлэхэд ихээхэн хөрөнгө зарах болсон төдийгүй тэр дундаа
Азийн хөгжиж буй орнуу­дад ихэхээн анхаарал хандуулах болсон юм. Үүнд Монгол улс
ч багтана.

Монголчууд тулаанч ард түмэн гэдгийн нотолгоо болж 2008 оны Бээжингийн
олимпоос 57 кг-ын жинд Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Э.Бадар-Ууган алт,
П.Сэрдамба 48 кг-ын жинд мөнгөн медаль хүртэж ард түмнээ баясгаж байсан цаг
саяхан. Тэгвэл өдгөө эдгээр тамирчид Монголын олимпийн боксын холбоог удирдаж
байна. Ард түмэн тэднийг олимпийн наадамд амжилт гаргасан шигээ боксын
холбоогоо удирдаад явна гэж бодож байсан ч харамсалтай нь тэгж чадахгүй байна. Аливаа
асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Олимпийн боксын холбоо гэж хаалга нь байнга
түгжээтэй байдаг нэг өрөө бий. Тэмцээн уралдааны үед салхи савир оруулдаг гэхэд
хилсдэхгүй. Боксын зовлонг мэдэрсэн хүн өөр ажиллаж байх гэсэн ч зовлонг нь
амссан шигээ зөв ажиллаж чадахгүй байна. Хэдэн хүний эрх хасах маягтай, тэмцээн
уралдаанд оролцох тамирчдаа ялгаварлан эрх мэдлээрээ далайлгах маягтай, хэдэн
хүнээр өөрсдийгөө хүрээлүүлэн ажиллаж эхэлсэн. Өөрт нь таалагдахгүй бол эрх хасна
хэмээн далайлгадаг тухай боксынхон ярьцгаадаг болсон нь нууц биш. Боксын холбоо
амжилтын төлөө хамтдаа ажиллах хэрэгтэй. Өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард Олимпийн боксын холбооны Ерөнхийлөгч Ч.Ганзоригийг хэл
амтайхан албан тушаалаас нь буулган Батлан хамгаалахын сайд Д.Бат-Эрдэнийг
сонгосон. Шинэ Ерөнхийлөгчтэй болоод долоо ч хоноогүй байхад нь Залуучуудын улсын аварга
шалгаруулах боксын тэмцээний дараа Монголын үе үеийн шилдэг
ширэн бээлийтнүүдийн амжилтын замыг зассан Сэлэнгэ аймгийн “Улаан ирвэс” клубын дасгалжуулагч,
спортын мастер, ОХУ-ын Буриад улсын гавьяат дасгалжуулагч Г.Ганхуягийн
дасгалжуулагчийн эрхийг нэг жилээр хассан. Үүнийг нь бокс сонирхогчид эгдүүцэн
хүлээж авсан ч тэгс гээд нам дарагдсан. Энэ явдлаас хойш Олимпийн боксын
холбооны үйл ажиллагаа чухамдаа яаж явдгийг хүмүүс ойлгохоо байж, шинэхэн генсекдээ
эргэлзэж эхэлсэн. Түүний дараа боксын эмэгтэй тамирчид Олимпийн боксын
холбооноос өрх тусгаарлаж тусдаа холбоо байгуулна. Ийм холбооныхонтой хамтарч
ажиллаж чадахгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Нэг бүдэрвэл долоо бүдэрнэ гэдэг. Боксын
холбоог удирдах боксын рингэнд тулалдах хоёр өөр гэдгийг тэд ойлгож эхэлсэн
байх. Боксын
холбоонд бодлого хэрэгтэй байна. Тэд бодогогүй зүгээр л өөрсдийн бодлоор ажлаа
хийж байна. Гаргасан амжилтаараа өрсөлдөх дуртай Жүдо бөхийн холбоо нь хажууд
нь тэнгэр газар шиг ялгаатай. Нарийн журамтайгаар хэрхэн ажиллахаа шийдчихдэг.

Боксын холбооны удирдлагын эрхийг гартаа авна гэдэг нь хэн нэгний эрх ашигт
өөрсдийн дур зоргоор халдана гэсэн үг биш. Өнөөдөр Монголын нэрийг дэлхийд
дуурсгаж явсан ширэн бээлийтнүүд Спортын төв ордны гадаа халамцуухан ирчихсэн
таньдаг хүмүүсээсээ “татвар” аваад сууж байдаг. “Та нар чинь хийх юмгүй улсууд
уу” гэхэд “Боксын холбоо маань биднийг тоохгүй байхад өөр тоох хүн байх юм уу”
хэмээн гомдолтойгоор шүүрс алдан архины мөнгөө гүйцээж аваад алга болцгооно. Олимпийн
боксын холбооныхон ойрд хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. Улсын аваргынхаа үеэр л
бөөнөөрөө цугладаг багш нар бүгд цуглачихсан Спортын ордны гадаа тамхи татангаа
болж буй процессын талаар ярьцгааж байна. “Уг нь Мөнх-Эрдэнийн зөв. Даанч
Мөнх-Эрдэний зөв гээд байвал арвин авахуулцгаана биз” хэмээн ярилцаж байлаа. Дасгалжуулагч
нар нь өөрсдийн үзэл бодлоо илэрхийлж чадахгүй үгээ залгиж сууна. Боксын холбоо
ямар Хойд Солонгос биш дээ. П.Сэрдамба нарын хүмүүс Ким Чен Ун биш дээ.

Монголын боксын холбоо ДАШТ-нд оролцох тамирчнаа ч сонгож чадахгүй хэмжээнд
хүрээд байна. Боксын эрэгтэйчүүдийн насанд хүрэгчдын Дэлхийн аварга
шалгаруулах тэмцээн ирэх 10 дугаар сард Казахстан
улсын Алматы хотноо болно.  Дэлхийн аваргын эрэгтэйчүүдийн 10 жингийн
нэмэх, хасах 91 кг, 52 кг-ын
жингээс бусад долоон
жинд манай улсын ширэн бээлийтнүүд хүч сорих юм. Эдгээрээс зургаан жинд өрсөлдөх тамирчдын нэрс тодроод байгаа
бол 64 кг-ын
жинд эх орноо төлөөлөн тулалдах боксчин хараахан тодроогүй байна.

Олимпийн
боксын
холбоо, Спортын бэлтгэлийн төвийн үндэсний шигшээ багийн албанаас боксын насанд
хүрэгчдийн Дэлхийн аварга шалгаруулах эрэгтэйчүүдийн тэмцээний 64 кг-ын жинд эх орноо төлөөлөх
тамирчинг шалгаруулахаар Монгол Улсын гавъяат тамирчин У.Мөнх-Эрдэнэ,
ОУХМ З.Энхзориг нарын дунд сорилго явуулахаар шийдвэрлэжээ.
Өнгөрсөн
бямба гаригт
явуулсан сорилгод гавьяат тамирчин У.Мөнх-Эрдэнэ рингэнд гараагүй тул З.Энхзоригийг
явуулахаар болжээ.

 

Дэлхийн боксын холбооноос
гаргасан журмын дагуу ОУХМ З.Энхзоригт ялалтыг өгсөн. Гэсэн ч одоогоор энэ хоёр
тамирчны хэн нь Казахстанд болох ДАШТ-нд оролцох нь тодорхойгүй байна.

У.Мөнх-Эрдэнийн хувьд 64 кг-ынхаа жинд 10 гаруй жил
өрсөлдөн элгээрээ хэвтсэн боксын спортын галт бамбар болж явсан цаг саяхан. Э.Бадар-Ууган,
П.Сэрдамба нарыг бокс мөрөөдөж явахад тэр дэлхийн тамирчин болчихсон явсан юм. Монголын
ард түмэн түүнийг дэлхийн тамирчин, ясны тамирчин, боксод л зориулагдсан хүн
гэдэг. Тэр олон жилийн хөдөлмөрийнхөө ачаар олимп, дэлхий, тив, Азийн наадам,
олон улсын нээлттэй тэмцээнүүдэд нүүр тахалж медаль зүүж ирсэн. Дэлхий, дэлхий
гэж хөөрцөглөдөг манайхны хэлдгээр дэлхий мэднэ. Лондонгийн олимпийн наадмаас
ирээд хоёр хоноод боксын бэлтгэлдээ орж байхад бусад тамирчид амралт зугаалгаар
явж байлаа. Тэр боксод зориулагдсан хүн. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Лондонгийн
олимпоос ирэхэд нь хөл гарыг нь үнсэх шахам гүйлддэг байсан хүмүүс одоо нүүрээ
буруулсан. У.Мөнх-Эрдэнэ амбицлаад, алдар хүндийн араас гүйсэн бол өнөөдөр
жигшээ багийнхаа хөлс үнэртсэн зааланд хөлсөө цувуулан бэлтгэл хийхгүй байсан
юм. Зүгээр л нэг газар дарга эхсүл боксын сайн дасгалжуулагч болох байлаа. Тэр
үүнийг хүсээгүй. Амжилтын зам минь дуусаагүй гэдэгт итгэлтэй байна. “Би чадна”
гэсэн эр зоригийг нь боксын холбооныхон мохоох гэж оролдож байгаа юм. Аргаа
барахдаа У.Мөнх-Эрдэнэ хэвлэлийнхэнд хандаж болсон зүйлсийг үнэнээр нь хэлсэн. У.Мөнх-Эрдэнэ
жиндээ дэлхийн чансааг тэргүүлж байгаа. Харин У.Мөнх-Эрдэнийн оронд явуулах
гээд байгаа З.Энхзориг жиндээ сураггүй байгаа. Уг нь З.Энхзориг чинь 57 кг-ын
жинд тулалддаг юм. Сүүлийн үед жин өгсөж тулалдаж эхэлсэн. 57 кг-даа өндөр
амжилт гаргах магадлалтай хэмээн боксынхон хэлсэн байдаг. Гэтэл мань эр
У.Мөнх-Эрдэнийнхээ жинд ДАШТ-д оролцон хэмээн гэдийж явна.

У.Мөнх-Эрдэнэ “Миний хувьд энэ жил ганцхан ОУ-ын тэмцээнд
орсон. Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн. Азийн бүх шигшээ багууд орсон.
Миний хувьд багаасаа хамгийн өндөр амжилтыг үзүүлж мөнгөн медаль авсан. Харин
нөгөө нэг баг маань оюутны наадамд орсон. Оюутны наадамд Монголын
боксын шигшээ, Оросын шигшээ баг хоёр л орсон. Бусад нь жинхнээсээ оюутнууд
байсан. Гэтэл медаль аваагүй хүнтэй намайг сорилго хий гэж байгаа байхгүй юу.
Энэ жил олон улсын тэмцээнд манай баг олон удаа буюу 10 гаруй удаа явсан. Миний
хувьд өөрөө зардлаа олоод тэмцээн уралдаанд явъя гэхээр явуулахгүй байлгаад,
гэсэн атлаа өөрсдөө гадаадад бэлтгэл хангаж, явж явж ирчихээд яг бэлтгэлээ
тааруулаад л сорилго хийнэ гээд байгаа юм. Хамгийн гол нь бэлтгэл дээр
би илүү байдгийг бүгдээрээ мэдэж байж, шударга бус юмнаас шударга юм гаргах
гээд сорилго барилдаан хийх гээд байгаа юм. Ийм зүйл байж болохгүй ээ” гэж
мэдэгдсэн байна лээ. Долдугаар сард Азийн аваргаа мөнгөн медаль хүртэхдээ
У.Мөнх-Эрдэнэ өөрийнхөө зардлаар тэмцээнд явсан гэнэ билээ. Холбоо нь тамирчнаа
ингэж хавчиж болмооргүйсэн. Эхнээсээ л З.Энхзоригийг ДАШТ-д оролцуулах нь
тодорхой байж. Боксын холбоо зүгээр л алтыг нь аваад авдрыг нь хаядаг
байгууллага болж.

Өдгөөгөөс яг жилийн өмнө У.Мөнх-Эрдэнийн амжилтаар бахархаж монгол түмэн
олон амжилт гаргахыг түүнээс хүсч байлаа. Өнөөдөр харин түүнийг нүд үзүүрлэн
хэнд ч хэрэггүй хүн мэт аяглах юм. У.Мөнх-Эрдэнэ “Хамт хичээллэдэг байсан надаас мундаг тамирчид амьдралаа бодоод боксоос
холдсонд л харамсдаг даа” хэмээн
шүүрс алдан өгүүлсэн байдаг. Тэр харамсахыг хүсэхгүй байна. Лондонгийн олимпоор
хүрэл медалийн төлөө эзэн орны тамирчныг шүүгчидтэй нь буулган авахад дэлхий
гайхаж байлаа шүү дээ. Олимпоос ирснийхээ дараа “Зодог тайлъя гэж бодож байсан
ч дараагийн олимпод ч орох хүч байгааг мэдэрч байна. Цаг нь болохоор би зодог
тайлах болно” хэмээн манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа дурдаж байсан. Энэ хүн
насаар бус хөдөлмөрөөр амжилт гаргадаг. Афин, Лондонгийн олимпод медалиас
мултарчихаад шантарсан зүйлгүй бэлтгэлээ л хийсэн. Дараа нь амжилт ирсэн. Дэлхийн
аваргад нь явуулаад амжилт гаргахгүй бол ирэхээр нь хариуцлага тооцож зодгийг
нь тайлуул. Тэгж болно шүү дээ. Тэр хүн тэнэг л биш бол өөрөө орон зайгаа
үлдээгээд явна шүү дээ.

Хорсож гомдсон
сэтгэл дахин хэзээ ч сэргэхгүй гэдэг. Монголчууд тамирчин, дасгалжуулагчдаа
үнэлж чадаагүйгээс олон шилдгүүдээ гадаадад алдсан. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд
Жүдо бөхийн шигшээ багийн дасгалжуулагч байсан. Ч.Насантогтохын удирдсан Өмнөд
Монголын шигшээ баг Бүх Хятадын ард түмний спартакиадаас анх удаа хоёр алт, гурван
мөнгөн медаль хүртээд байна цаана чинь. Амжилтын захад дөнгөж хүрч буй залуус
хүлээн авалт, найр наадам бүрт уригдаж байхад мань эр тэнд байснаас зааландаа
бэлтглээ хийж байсан нь дээр гэдэг хүн шүү дээ. Боксын холбоо тамирчин,
дасгалжуулагчдаа хавчин гадуурхахаас гадна ажлаа хийж сурмаар байна.

Э.ЭНХБОЛД

Ж.Нэргүй түүнийг нэгэнтээ ингэж хэлсэн
нь бий. Тэр бол үнэндээ авьяас билэг нь асгарч явдаг хөгжмийн зохиолч л доо. Хэний
тухай өгүүлээд унав гэдгийг уншигч олон төвөггүй мэдэж ба­гаа. Манай сонины энэ
дугаарын зочин Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Бадарчийн Бямбабаяр. Эл эрхмийг
хөгжмийн зохиолчдын холбооны тэргүүн гэдгээр нь бус Монголын зохиолын дууны хөгж­мийн
урлагт шинэчлэл хийсэн, өнөө цагт жин дарахуйц уран бүтээлчийн нэг гэдгээр нь хүлээж
авах нь чухал санагдана. Түүнээс дарга даамал нь яах вэ. Тамга барьсан сүрхий хүн
л байдаг, ачир дээрээ хөгжмийн зохиолчдын хол­боо маань зовлонтой газар. Өөрийн
гэсэн орон байр гэж байна уу, саяхан л түрээсийн байранд тууж явсан даа. Уг холбоог
удир­даад удаагүй байхдаа тэрээр бүр нэг цөхрөнгөө барчихсан “Түрээ­сийнхээ мөнгөө
төлөх гэж бүтээлээ хүртэл зарж байна” гээд Д.Лувсан­шарав, Ц.Нацагдорж, Г.Алтанхуяг,
М.Хатанбаатар нарын үе үеийн удирдлагуудынхаа зовлонг яс махаараа амсаж буйгаа хэлсэн
байдаг. Гэхдээ өөрийн нэр нүүр байна, бүтээл туурвил нь байна хөгжмийн зохиолчдынхоо
байгуул­лагыг айлын дайтай авч яваа. Уран бүтээлийн нөхөд нь түүнийг ули­раан сонгосон
нь нэгийг хэлэх биз ээ.

Б.Бямбабаярын “Эзэн заяа” нэртэй цэнгүүн
Дуурийн театрт хэдэн жилийн өмнө болж билээ. Хэн бүхний зүрх сэтгэлд хадаатай явж,
цээжин цаанаас нь түлхээд байдаг өнөө л сул асгарсан аялгуу­нууд нэгэн тайзнаа эгшиглэн,
дуунд дуртай түмнийхээ хужирхайг тэ­нийлгэсэн удаатай. “Газрын цэн­хэр нүдэн”,
“Орхон түшээ мөрөн”, “Эрийн сайхан хийморь”, “Би мон­гол хүн”, “Эзэн заяа” гэх мэргэж­лийн
бүтээлүүд симфони оркест­рийн дор цалгин давалгаалж, хөгж­мийн зохиолч маань уран
бүтээлч хүнд олддог жаргалын дээдийг эдэлж суусныг нь санаж байна. Тоглолтын дундуур
шиг билээ, Тангадын Галсан гуай тайзнаа гараад “Энэхүү авьяас билэгт хүү миний нэг
шүлгэнд тоож ая хийсэн нь тэртээ ерээд онд юм” гээд өнөө Бямбабаярт чинь хадаг ном
гар­дууллаа. Тэгснээ нэг хацрыг нь зөөлөн үнсэж нөгөөг нь чангахан алгадчихаж билээ.
Нэг бодлын сануулга, нөгөө бодлын их хайр юм даа. Бямбабаяр Р.Чойномын “Ундааны
дээж архи нь болбол…” гэх дуунд аялгуу хийгээд баларсан хүн. Балрах юу байхав,
уг дууныхаа ая аялгуунд хэсэгтээ л алгадуу­лахгүй юу. Гэхдээ тийн алгадуулж, сагаж
явах үедээ л манай хүн “Морин хуур” наадамд гурав маг­найлан бөхөөр бол дархан аварга
болж, ааг бяр нь амтагдаж байв. “Би чинь Лувсаншарав, Мяасүрэн, Шарав, Жанцанноров,
Билэгжар­гал, Чинзориг, Алтанхуяг, Баттөмөр гээд дууны их мастеруудыг бүтээ­лээ
их туурвиж байх үед Морин хуурт гурав түрүүлж, найман удаа шөвгөрсөн дөө” хэмээн
аатай омогтой, бахархал дүүрэн өгүүлсэн нь ийм учиртай. Тэр бол зохиолч­дын шарыг
малтаж жинхэнэ торгон сайхан шүлэг бичүүлж аваад түүн­дээ даацтайхан аялгуу хийдэг
шазууртай эр. “Эзэн заяа” гэж сайхан дуу бий. Ардын жүжигчин Чинзаяагийн Мөнхшүр
дуулж олонд хүргэсэн билээ. Уг дууны шүлгийг Цэндийн Чимэддорж най­рагч бичсэн юм.
“Дэрэнгийн хар азарга” Чимээ агсныг “Үнэхээр л онгодтой найрагч юм бол надад нэг
шүлэг өгөөч” гэж аазгайг нь хөдөлгөж байгаад “Араажавын малчны редакци”-д “Эзэн
заяа”г бичүүлж байсан гэдэг шүү. Мөн түүний “Газрын цэнхэр нүдэн” гэж үнэн лайтай
дуу бий. Ерэн долооны “Морин хуур” наадамд Бямбабаяр энэ бүтээлээрээ аман хүзүүддэг
юм аа. Жанцанноровын нэг дуу түрүүл­дэг юм. Гэтэл ард түмэн “Бямбабаяр түрүүлэх  байсан юм, Газрын цэнхэр нүдэн яалт ч үгүй аварга
дуу юм” гэцгээж сонин хэвлэлээр ч шуугиж байв. Пүрэв­жавын Ганбат агсныг Буриадаас
дуудуулж авчраад “Газрын цэнхэр нүдэн”-гээ дуулуулж байлаа. Харин уг бүтээлийг өөрийнх
нь цэнгүүн дээр залуухан гавьяат Э.Амартүв­шин дуулж олонд хүргэсэн. Тийн­хүү ерэн
долоон оны “Морин хуур”-т аман хүзүүдсэн тэрээр дараа жил нь Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн
“Эрхлэхийн заяатай Монгол” билүү дээ, тийм нэг дуунд аялгуу хийгээд л гурав дахиа
түрүүлсэн юм даг.

Түүнийг уран бүтээлчээс гадна хувь
хүнийх нь хувьд жинхэнэ хүн чанарын туйл гэж найз нөхөд нь үнэлдэг. Намдагийн Төмөрхуяг
дуучны хэлсэн үг санаанаас гар­даг­гүй юм. Төмөрхуяг дуучныд хар үүрээр Бямбабаяр
давхиад очиж л дээ. Шартчихсан амьтан очихгүй юу. Тэгтэл багш нь (төрийн шагналт
Цэдэн-Ишийн Чинзориг) байжээ. Үндсэндээ Чинжиг, Төмөрхуяг хоёр дундаа нэг “юм” тавиад
сууж байж. Хичнээн шартсан ч гэсэн багшийн­хаа дэргэд ганц ч хундага тогтоол­гүй
гарсан гэж байгаа. Тийм л ёс жаяг, хүндэтгэл мань хүнд байдаг. “Ундааны дээж архи
нь болбол…” гэж төгөлдөр хуураа “уйлуулсан” тэрээр гэзэг Алтангэрэлтэйгээ хамтарч
“Эрийн сайхан хийморь” хэмээх дуу хийгээд л дахиж сархдыг хүртээгүй юм билээ. Шаравын
Сүрэнжав гуай Далай багшид хадаг бариад, Балжирын Догмид аавдаа тангараглаад архийг
орхиж байсан бол Бямбабаяр “Эрийн сайхан хийморь” дуу хийгээд л ийнхүү орхисон түүхтэй.
Түүнийг хайрлах нэг шалтгаан бас бий. Тэрээр Д.Лүндээжанцанг Их хурлын дарга байхад
нь “Арвайхээрийн цэнхэр хавар” дуунд нь аялгуу хийгээд өнөө Лүндээг чинь “Таван
шар”-ынхаа байшинд дуудаж, дуугаа сонсгож байсан. Их хурлын дарга харуул хамгаалалтын
нөхөдтэйгээ Бямбабаярынд очиж “Арвайхээ­рийн хавар”-аа сонсч байсан нь бас л түүх.
Өөр нэг нөхөр байсан бол Их хурлын даргад яаж долигонож,  өрөөнд нь очиж сонсгоод хэрхэн зулгуйдах байсан
бол оо. Гэвч Бямбабаяр тэгээгүй л хүн. Бороо­хойн Батхүү найрагчтай “Идэр их мөрөн”
дуу хийгээд мөн л “Морин хуур”-т аман хүзүүдсэн. “Одоо нэг Идэрийн голдоо очно”
гээд хөөрч байна лээ. Зочин маань удахгүй даргын хувьд  “Алтан намар”-аа хийнэ гээд Үйлдвэр, хөдөө аж
ахуйн яамны сайдын үүдийг сахих нь мэдээж. “Алтан намрын тов хараахан гараагүй байна”
гэж байсан. Гэхдээ удахгүй л “Ургацын талбайд шуугиан тасрахгүй…” гээд эхэлнэ,
Бямбабаярын ажил ч ундраад ирнэ.

Н.ГАНТУЛГА

Нийслэлд баригдаж
байгаа зөвшөөрөлгүй ба­рилгуудад энэ жил ду­лаан, цахилгаан өгөхгүй байх нийслэлийн
Засаг даргын захирамж гараад байгаа. Тодруулбал, нийс­лэлд зөвшөөрөлгүй барилга
угсралтын  ажил эхлүүлсэн, удаа дараа хууль
тогтоомж, дүрэм зөрчсөн иргэн, аж ахуйн нэгж байгууллагад хариуцлага тооцохоор болсон.
Энэхүү захи­рамж хэрэгжиж эхэлснээр нийслэлд энэ жил ашиг­лалтад орохоор төлөв­лөгд­сөн,
угсралтын ажил нь дууссан  барилга бай­гууламж,
орон сууцууд халаалт, дулаанаа авч чадахгүй гэсэн үг. Судал­гаа­гаар нийслэлийн
хэм­жээнд одоогоор 90 ба­рил­гын ашиг­лалтад орох хугацаа нь хойшилж, дулаанаа авч
чадахгүй болжээ.

Тө­вийн шугамд холбохгүй эдгээр барил­гууд дунд барилга угс­ралтын
ажил нь дууссан ашиглалтад ороход бэ­лэн болсон орон сууцны томоохон хороолол, иргэн
аж ахуйн нэгжийн орон сууцууд ч байгаа юм.

Энэ талаар Улаан­баатар дулааны сүл­жээ ТӨХК-ийн гүйцэт­гэх захирал
Р.Хайда­ваас тодрууллаа.

-Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар
зөрчилтэй аж ахуйн нэг­жүүдэд төвийн халаалт өгөхгүй байх шийдвэр гарсан байна.
Энэ шийд­вэртэй холбоотойгоор энэ жил хичнээн аж ахуйн нэгжийн дулаа­ныг өгөхгүй
вэ?

-Дулааны эх үүсвэр буюу Дулааны II, III, IV  цахилгаан станц дээр өргөтгөл шинэчлэлийн ажил
хийгдэж, хүчин чад­лаа нэмэгдүүлэхээр ажил­лаж байна. Гэхдээ  энэ жилдээ өргөтгөл ши­нэч­лэлийн ажил дуусч,
ашиглалтад хараахан орохгүй байх магадлал­тай байна. Өөрөөр хэл­бэл, нийслэлийн
хэм­жээнд дулааны эх үүсвэр дутагдалтай байгаа гэсэн үг.  Гэтэл дулаанд хол­богдох барилга, орон сууц маш
олон байна. Нөгөө талаар дулаанд холбогдох техникийн нөх­цөл хийлгээгүй, зөв­шөө­рөл
аваагүй баригд­сан барилга олон байна. Техникийн нөхцөл авна гэдэг нь манай инжене­рүүд
тухайн барих гэж байгаа барилга дээр ажил­лан тооцоо судал­гаа хийх ёстой байдаг.
Гэтэл манайхаас техни­кийн нөхцөл аваагүй, судал­гаа хийлгээгүй, өөрс­дөө дураараа
ба­рил­га  барьчихдаг. Тий­мээс ийм зөрчилтэй
барилгуудыг энэ 2013 оны халаалтын улирал эхлэх буюу энэ намар дулаанд холбох боломж­гүй
болж байна.

-Зөрчил гаргаагүй аж ахуйн нэгжүүд
дулаанд холбогдож байгаа биз дээ?

-Норм журмынхаа да­гуу холбогдох зөвшөөр­лөө аваад барилгаа бариад
дулаандаа хол­богдох гэж байгаа олон барилга байгаа. Үүнээс гадна зөвшөөрөлгүй ба­рил­га
нэлээд олон байна. Энэ зөвшөөрөлгүй ба­рил­гуудыг дулаанд хол­бох эх үүсвэр дутагдаж,  нийслэлийн хэмжээнд дулаан доголдох  эрс­дэлтэй учраас иймэрхүү арга хэмжээ авч байна
гэж ойлгож болно.

-Жилд хичнээн ба­рил­га шинээр
дулаанд холбогддог вэ?

-Жилдээ 150-200 орчим барилга дулаанд холбогддог. Энэ жил мөн
л ийм хэмжээний барилга дулаанд холбогдоно. Ши­нэ барилгуудыг дулаанд холбох ажил
одоо эхлэх гэж байна. Аравдугаар сарын 1-нээс өмнө холбоод дуусна.

-Барилгын ажил нь дууссан олон
орон сууц байгаа. Зөрчил дутагд­лаа арилгавал дулаанд холбогдох уу?

-Зөрчлөө арилгавал дулаанд холбогдоно. Гэх­дээ одоо дулаанд холбохгүй,
ирэх жилээс холбоно.

-Төвийн дулаанд хол­богдохгүйгээр
өөрсдөө  халаалтаа ший­дэж байгаа аж ахуйн
нэгж байгаа юу?

-Байгаа. Одоогоор нийт­дээ 18 барилга өөрийн эх үүсвэр буюу цахилгаанаар
халаах болно гэв.  

Хэдийгээр ийм шийд­вэр гараад байгаа ч зарим барилгын компа­ниуд
өвлөөс өмнө манай барилга ашиглалтад орно хэмээн зарлаж буй. Энэ нь байр захиалж
урьдчилгаа төлбөрөө өгөөд хүлээж байгаа, банкны зээлээр байр авахаар өргөдлөө өгсөн
иргэдэд багагүй хүндрэл учирч байгаа юм.

Энэ өвөл дулаанд холбогдохгүй аж ахуйн нэгжүүдийн байршлын хувьд
Хан-Уул дүүргийн Зайсан хороололд ба­риг­даж буй шинэ барил­гууд мөн Баянзүрх дүү­рэгт
баригдаж байгаа нэлээд олон орон сууц, худалдаа үйлчилгээний барилгууд байгаа юм
байна. Нийслэлийн Засаг даргын энэхүү шийд­вэр­тэй холбоотойгоор  орон сууц худалдан авахаар захиалга өгсөн олон
ир­гэнд хүлээлт үүсч болзош­гүй байгаа юм. Тиймээс энэ өвөл дулаанд хол­богдохгүй
барилгын нэрс, байрш­лыг хүснэгтээр харууллаа.

Х.ЦЭНД