Month: May 2013

Харийн хүнтэй гэр бүл зохиож, амьдралаа хол­бохоор шийдсэн монгол бүсгүйчүүддээ сургамж болгох үүднээс нэгэн эмэг­тэйд тохиолдсон явд­лыг манай сонин хөндөж байна. Түүнийг Н.Ан­хи­луун гэж нэрлэлээ. Учир нь тэрбээр нийгэмд ажил хөдөлмөр эрхэлж буй за­луу хүн болохоор нэрээ нууцлахыг биднээс аминч­лан хүссэн юм.

Гадаадын иргэнтэй ханилж, сайн сайхан амь­дарч байгаа монгол эмэг­тэйчүүд бий. Гэвч хүний амьдрал алдаа мадаггүй, дардан замаар урагш­ил­на гэдэг ховорхон. Ирээ­дүй­гээ гэгээлгээр тө­сөөлж, гадны иргэнтэй гэрлэн хүүхдийг нь төрүү­лээд эцэс сүүлдээ хохи­рогч болдог бүсгүйчүү­дийн түүх олон. Ийм нэгэн зовлонт амьдралын зам­на­лаар явж ирсэн Т.Аятун­гаа, С.Энхмаа на­рын тухай өмнө бид мэ­дээлсэн. Нөхөр болох хүнээ зөв таньж, сон­гоо­гүй­гээс хайран сайхан амьдралаа үрэн таран хийж, үр хүүхдээ өнч­рүүлж, тэднээсээ хагац­сан монгол эмэгтэйчүүдэд маань тохиолдсон явдал олон хүнд нэгийг бодог­дуулаад авсан. Харин энэ удаад тэвчээрийн хязгаа­рыг туулж, эх орондоо эсэн мэнд ирсэн Н.Ан­хи­луун бүсгүйн талаарх үнэн түүхийг толилуулж байна.

Н.Анхилуун БНХАУ-ын иргэн Фан Фү Сөүтэй гэр бүл болж, хүүтэй болсон юм. Хахир хадмуудынхаа гарт боолчлогдож, шоронд байгаа юм шиг өнгөрүүлсэн найман жил түүний хувьд там шиг л байжээ. Хүнд хэцүү байдлаас өөрийн чад­лаа­раа мултарч, эх нутагтаа  ирсэн энэ бүсгүй өдгөө хүүгээ санан бэтгэрч, зовж шаналж яваа нэгэн.

ӨНГӨ МӨНГӨНД ХУУРТСАН ӨДРҮҮД….

1998 оны тавдугаар сар. Энэ үед Н.Анхилуун аравдугаар ангийн сурагч байв. Төгсөх ангийн сурагч байсан тэрээр шалгалт шүүлэгтээ бэлдэхийн зэрэгцээ ажил хийж, амьжиргаагаа залгуулдаг хөдөл­гөөн­тэй охин байжээ. Гэрийнхээ ойролцоо буюу “Таван шар”-ын орчимд үсчний газарт ажиллаж байсан гэнэ. 

Хаврын улиралд юм бүхэн шинээр сэргэж, хорвоо дэлхий өнгө зүсээ нэмдэг. Тэр утгаар хаврыг хайр дурлалын улирал хэмээн хүмүүс ярьдаг билээ. Сурагч ахуй насандаа үеийнхээ хөвгүүдийг шохоорхон сэтгэл алдрах явдал охид бүсгүйчүүдэд олонтаа учирна. Н.Анхилууны хувьд ч хайр дурла­лаас хол хөндий байгаагүй гэнэ. Үсчин хийж байхад нь гоё сайхан залуучууд орж ирэхэд нь нүд унагах тохиолдол цөөнгүй байж. Дурлалт хосууд үйлчлүүлэхэд нь битүүхэндээ тэдэнд атаархдаг байжээ. “Хэзээ нэгэн цагт сэтгэл татсан хэн нэгэнтэй ингээд явж байна даа” хэмээн хүүхэд насны гэнэн томоогүй зангаар төсөөлж, дотроо догдолдог байснаа нуугаагүй юм.

Түүний ажиллаж байсан үсчний газрынх нь дэргэд БНХАУ-ын хөрөн­гө оруулалттай ясны гурилын үйлд­вэр байдаг байжээ. Уг үйлдвэ­рийн монгол талыг хариуцсан захирал нь үсчний газраар байн байн нэгэн хятад залуутай орж ирэн үсээ засуулдаг байсан гэнэ. Тэрхүү хятад эр нь уг ясны гурилын үйлдвэрийн хөрөнгө оруулагч Фан Фү Сөү аж. Нэг удаа Монгол талын захирал залуу Н.Анхилуунаас Фан Фү Сөүгийн үсийг засаад өгөхийг гуйжээ. Анхандаа тэрээр  үндсэрхэг үзэл битүүхэндээ агуулж, хятад залууд дурамжхан ханддаг байв. “Очиж, очиж хужаагийн үсийг засаад байхдаа яахав дээ” хэмээн цааргалах ч “Мөнгөө төлж байгаа үйлчлүүлэгч юм хойно доо” хэмээн аргагүйн эрхэнд үсийг нь засч өгдөг байжээ. Фан Фү Сөү ч ойр ойрхон үсчинд орж, Н.Анхилууны өмнө очоод суучихдаг болж. Бие хаа сайтай, өндөр нуруулаг, бас царай­лаг төрхтэй түүнээс Н.Ан­хилуун тэр болгон татгалзаж чаддаг­­гүй байсан гэдэг. Хятад эр түүний сэтгэлийг татах гэж олон янзаар өөрийгөө илэрхийлдэг байсан нь аажимдаа таалагдаж эхэлжээ. Бэлэг сэлтнээс авахуу­лаад роман­тик байдалд нь Н.Ан­хилуун өөрийн эрхгүй татагдаж, ойр зуурын юм ярилцдаг болж. Гэхдээ тухайн үед тэдний хооронд ямар нэгэн хайр сэтгэлийн холбоо үүсээгүй байжээ. Жирийн найзууд шиг л дотно харилцаатай, жил шахам болсон гэнэ.

Фан Фү Сөү өдөр болгон үсчний газраар үзэгдэх болж, Н.Анхилуу­ныг хоолонд оруулдаг боллоо. Н.Анхилуунд түүний энэ байдал сайхан санагджээ. Үнэгүй хоол идэж, өнгө өнгийн бэлэг авах нь түүнд таалагджээ. Цаг хугацааны аясаар Н.Анхилуун хятад залууд татагдаж, дасч байгаагаа мэдэрсэн байна.

 МӨРӨӨДЛИЙН АМЬДРАЛ НЬ БИЕЛЭХ ЗАМ…

1999 он. Н.Анхилуун энэ үед дээд сургуулийн нэгдүгээр дам­жааны оюутан байж. Харин гэнэт­хэн нэг өдөр Фан Фү Сөү үсчний газраар нь үзэгдэхээ больжээ. Жил шахам уулзаж, цагийг зугаатай өнгөрүүлдэг байсан энэ залууг явчихсаны дараа түүнийг Н.Анхи­луун  санагалзаж эхэлсэн байна. Хааяа бодож, дасч дур­ласнаа ойлгожээ. Фан Фү Сөү хоёр сар шахам сураггүй боллоо. Н.Анхи­луун ч ажлаасаа гарчээ. Тэрээр сургал­тынхаа төлбөрийг олохын тулд арай илүү цалинтай газар үсчин хийх болсон гэнэ.

Нэгэн өдөр гэртээ байж байтал хонх нь дуугарчээ. Хаалгаа нээтэл Фан Фү Сөү зогсч байхыг хараад зүүд биш байгаадаа хэмээн ихэд баярлажээ. “Манай гэрийг мэдэхгүй байж ингээд хүрээд ирсэн нь үнэхээр надад  хайртай юм байна” хэмээн итгэсэн гэнэ. Түүнтэй учрах нь хувь тавилан юм байна хэмээн баярласан гэдэг. Фан Фү Сөүд тэдний гэрийг хуучин ажлынх нь хүмүүс зааж өгчээ. Ингээд сураг­ласаар байгаад Н.Анхилуу­ныг олоод ирсэнд улам догдолсон аж.

Фан Фү Сөү түүнийг алган дээрээ бөмбөрүүлж, алт мөнгөөр өлгийдөх нь холгүй байжээ. Аль үнэтэй гэсэн ресторанд романтик байдлаар цагийг өнгөрүүлж, хайрын халуун дулаан үгсийг харамгүй урсгадаг байж. Үнэтэй брэндийн цүнх, гутал, хувцас, үнэт эдлэлүүд авч өгч сэтгэлийг нь 100 хувь өөртөө эргүүлж чадсан байна. Улмаар Н.Анхилууны гэр орноор очиж, ээж, аавтай нь танилцан, тэдэнд таалагдах гэж хэрэндээ хичээдэг байжээ. Танагтай, тансаг гэсэн болгоныг барьдаг байсан гэнэ.

Фан Фү Сөү өөрийнхөө болон нутагтаа байгаа гэр бүлийнхнийгээ тэдэнд танилцуулахдаа мундаг бизнесмэнүүд гэсэн ойлголтыг төрүүлжээ. Ээж, аав нь настай хүмүүс байдаг бол ах эгч нар нь ресторан ажиллуулдаг боломжийн баян амьдралтай гэжээ. Харин өөрөө рестораныхаа хоол хүнсний асуудлыг нь  хариуцан ажилладаг хэмээж. Мөн Монгол дахь үйлдвэ­рийг дангаараа эрхэлдэг мэтээр ярьжээ. Ажил хэргийн шугамаар ойр ойрхон нутаг руугаа яваад ирэх болгондоо хамгийн түрүүнд Н.Анхилууныг зорих болж. Үүнийг нь манай бүсгүй “Надад үнэн сэтгэлээсээ хайртай юм байна” гэж хүлээж авдаг байжээ. Өөрт нь хайртай, халамжтай, мөнгөтэй, дээрээс нь царайлаг хүнтэй гэрлэвэл амьдрал нь сайхан болно гэж үлгэрийн юм шиг төсөөлж байсан бололтой.

 ӨӨРӨӨ Ч МЭДЭЭГҮЙ БАЙХАД НЬ АЙЛЫН БЭР БОЛГОЖЭЭ

2001 он. Ясны гурилын үйлдвэр ч хаалгаа барьж, Фан Фү Сөү нутаг буцжээ. Гэхдээ үе үе Монголд ирж, Н.Анхилуунтай гэрлэх тухайгаа ярьдаг байж. Н.Анхилуун бүсгүй ч энэ тухайгаа ээждээ хэлэхэд тийм ч таатай хүлээж аваагүй гэнэ. Охиноо бүтэхгүй хүнтэй ханилах нь гэж эхийн зөн совингоороо мэдэрч  байсан нь лавтай. Н.Анхилуун хо­ром­хон зуурын жаргалыг үүрдийн юм шиг санаж, Хятад улсад бэр болох шийдвэр гаргахдаа огтхон ч эргэлзэж байгаагүй аж.

Нутаг руугаа яваад гурван сар болсон Фан Фү Сөү нэгэн өдөр Н.Анхилуунтай утсаар ярьж, эцэг эхтэйгээ танилцуулахаар урьжээ. “Миний хайр Эрээнд хүрээд ир. Хайр нь тосч аваад хамтдаа манайх руу явъя. Аав ээж болон нутаг оронтойгоо танилцуулъя” гэсэн байна. Түүний ялдам үгэнд хууртсан Н.Анхилуун анх удаа гадаад орныг зорих болсондоо ихэд хөөрчээ. Ээж, аавдаа Фан Фү Сөү маш сайн хүн болохыг хэлж, ятган байж Эрээн явах зөвшөөрөл авсан гэнэ. Ингээд богино хуга­цаанд гадаад паспорт гаргуулаад харийн нутгийг зорьжээ. Галт тэрэг хөдлөнгүүт дотроо баярлан догдолж байсан аж. Олон сайхан зүйлийг ургуулан бодож, дурлалт залуу руугаа улам яаран тэмүүлсэн гэдэг. Энэ мэт түмэн бодолд хөвсөөр нэг мэдэхэд Эрээн хотод хөл тавьжээ. Анх удаа хилийн дээс алхсан түүнд орчин тойрон нь соньхон санагджээ. Ингээд тэд такси хөлслөн Хөх хотыг чиглэсэн байна. Тал дундуур давхин явж байхад Н.Анхилууны сэтгэлд нэг л тавгүй мэдрэмж үе үе зурсхийн орж иржээ. Гэвч юман чинээ тоолгүй, Фан Фү Сөүгийн энгэрт эрхлэн явсаар зорьсон газраа ирсэн байна. Хөх хотод очингуут  Фан Фү Сөүгийн ээж, аав, ах, эгч нар нь түүнийг найрсгаар хүлээн авчээ. Ингээд дэлгүүр хоршоогоор дагуу­лан явж, баахан л улаан өнгийн хувцас авч өгчээ. Н.Анхилууны хүссэн болгоныг худалдан авч өгөх нь түүний хувьд зүүд зэрэглээ шиг л санагдаж. Харин аав, ээж нь бага оврын ачааны машин дүүрэн бараа ачиж, баглаад түрүүлээд хөдөлжээ. Харин Фан Фү Сөү Н.Ан­хилуунтай үлдэж, үсчинд оруулан, гоёж гоодуулсан байна. Хятад хэл “А” ч байхгүй тэрээр тэдний гарын аясаар л дагаж байж. Энэ бүхэн нь түүнд ихэд таалагдсан гэнэ. Ингэж будаг шунх болж, гоёж гангалсных нь дараа тэд Ү Цухайн гэдэг тос­гонд очжээ. Хөдөөний энэ бөглүү тосгон Н.Анхилуунд тавгүй мэдрэмж төрүүлсэн байна. Машинаас буу­сан даруйд нь нэгэн том байшинд оруулжээ. Улаан тоосгоор барь­сан, автомашины гарааш гэмээр тэр хөндий зааланд дүүрэн хүн цуглаж, идээ будаа зассан байжээ. Энэ байдлыг гайхсан Н.Анхилуун өөрийг нь угтаж байгаа юм байх хэмээн боджээ. Тэгтэл юу юугүй хурим болох нь тэр. Энэ үед тэрээр гэнэт айлын бэр болсноо сая нэг юм анзаарчээ. Нөхөр болох залуудаа “Яагаад надад мэдэгдэлгүй ингэх болов. Эртнээс хэлсэн бол Монголоос ээж, аавтайгаа хамт ирэх байсан” хэмээн бухимдангуй  хэлжээ. Хариуд нь “Манай ёсонд бэр болох хүнээ ингэж хулгайлж авдаг юм” гэсэн гэдэг. Хурим найр ч нижгэр сайхан болж, дурлалт хосууд тусдаа гарчээ. Арга хэмжээ дууссаны дараа Н.Анхилуун ар гэрийнхэн рүүгээ утсаар ярьж, Фан Фү Сөүтэй хуримлаж айлын бэр болсноо пал хийтэл нь хийлжээ. Үүнийг сонссон эцэг, эх нь шоконд орж, мэл гайхсан гэдэг.

Бөглүү энэхэн тосгонд нэгэн жижиг байшинд толгой холбон амьдрах болсон байна. Тэднийх­тэй ойролцоо хадам ээж аав нь, мөн нөхрийнх нь эгч гэр бүлтэйгээ амьдардаг байжээ. Тэд уг тосгонд үнээний фермийн аж ахуй эрхэл­дэг байж. Эхний удаад шинэ бэр­дээ хир халдаахгүй, алган дээрээ бөмбөрүүлж байсан гэнэ. Харам­салтай нь энэ байдал тийм ч удаан үргэлжлээгүй юм байна лээ.

Н.Анхилуун бүсгүй БНХАУ-ын иргэн Фан Фү Сөүтэй гэр бүл болж хэр­хэн боолчлогдон амь­дарч байсан талаар үр­гэлж­лүүлэн хүргэе. Гоё сайхан үг, өнгө мөнгөнд хууртан, түрхэн зуурын жаргалыг үүрдийн хэ­мээн санаж ханиа буруу сонгосон энэ эмэгтэй хай­ран сайхан залуу насаа бусдын эрхэнд өнгөрүүл­сэн­дээ тун ч их харамсдаг юм билээ.

 

ГЭРЛЭЛТИЙГ ХОРИГЛО­СОН ХҮМҮҮСИЙН ҮГЭНД ОР­ДОГ Л БАЙЖ ГЭЖ ХАЛАГЛАВ

2002 он. Н.Анхилуун бие давхар болжээ. Фан Фү Сөүгийн гэр орон, амьжиргааг нь маш сайх­наар төсөөлж, Хятадад ирсэн Н.Анхилуун бодит байдлыг нүдээрээ хара­хад нөхрийнх нь талаарх бодол орвонгоороо эргэ­сэн юм. Хүн ам ихээр суурьш­сан хөгжилтэй хо­тод рестораны бизнес эрхэлдэг хэмээсэн хятад эрийн үгэнд хууртсанаа сая нэг ухаарав. Хөдөө­ний бөглүү тосгонд мал­чин айлын бэр болсон­доо нэлээд дурамжхан байлаа. Уян наалинхай үгээр аргадаж, Н.Анхи­луунд дандаа бууж өгдөг байсан Фан Фү Сөү ну­таг­таа очингуутаа төрөл арилж­жээ. Хадмууд нь ч ялгаагүй. Н.Анхилууныг анхандаа эрдэнийн чулуу шиг алган дээрээ бөм­бө­рүүлдэг байсан бол тун удалгүй зарц шигээ ханд­даг болсон байна. Хүний эрээн дотроо гэдэг ямар үнэн үг вэ хэмээн хөөрхий эмэгтэй тэдэнд гомдож, ганцаарддаг байжээ. “Иймийг нь мэдсэн бол Монголд байхдаа яах гэж гэрлэлтээ батлуулав аа” гэж халаглах үе бишгүй­дээ байж.

 

Цаг хугацаа өнгөрөх тусам Н.Анхилуун бүсгүй “Фан Фү Сөүтэй нэгэнт албан ёсны эхнэр, нөхөр хоёр болсон юм чинь энэ хувь тавилантайгаа эвлэрье дээ” гэж өөрийгөө тайвшруулдаг болсон гэнэ. Хэрэв Н.Анхилуун Фан Фү Сөүтэй гэрлэлтээ батлуулаагүй байсан бол энэ олон жил түүний дарамтад зовж, тэвчээрээ барах шаардлагагүй байснаа нуугаагүй ээ. Уг нь тэднийг гэрлэлтээ батлуу­лахад эсэргүүцэж байсан хүн мэр сэр байсан гэдэг. Хамаатан садан­гуу­даас нь эхлээд хар элгийн хүн хүртэл хориглож байсан удаатай гэнэ.

Яагаад ч юм бэ тэд гэрлэлтийн батлахаа авах гэхэд нэлээд саад­тай байсан аж. Гэрчилгээ бичиж өгдөг дүүргийн мэргэжилтэн шинэ­хэн хосуудын материалыг хүлээж авчихаад сар гаран болсон байна. “Утсаар ярьж байгаад ирээрэй” гэсний дагуу Н.Анхилуун уг мэргэ­жилтэнтэй холбогдохоор “Болоо­гүй байна” хэмээсээр сунжирсаар байсан гэнэ. Сүүлдээ сүйт хархүү ч уурлаж, Н.Анхилуун ч хайртыгаа алдахаас эмээж гэрлэлтээ батлуу­лахаар яаравчилжээ. Ингээд дүү­рэг дээрээ очиж, гэрлэлтийн гэрчил­гээ олгодог мэргэжилтний үүдийг сахиад суучи­хаж. Оочир дарааллаараа явсаар тэдний орох ээлж болов. Хосуудыг хамтдаа ортол өнөөх мэргэжилтэн их л дуу муутай “Фан Фү Сөү гарч бай. Харин Н.Анхилуун үлд” гэжээ. Хятад залууг гарангуут мань эр “За охин минь. Чи чинь юу хийж байгаа нь энэ вэ. Бодлоо өөрчлөхөд одоо оройтоогүй байна шүү дээ” гэж тэдний гэрлэлтийг эсэргүүцжээ. Бүсгүй ч түүний саналыг чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөж, бодлоосоо огтхон ч ухраагүй байна. Н.Анхи­луу­ны эцэг эхэд ч хүргэн болох залуу нь таалагдаагүй гэдэг. Охины­хоо ирээдүйг бодоод хорьж цагдах ч харийн хүнд чин сэтгэлээ­сээ дурласан болохыг нь анзаарч аясаар нь орхижээ. Ингэж олон хүнээс зөрж Хятадын иргэнтэй нэг гэрт орсон Н.Анхилуун хахир хад­мууд, хуурамч нөхрийнхөө гарт шүүслүүлж байсан ч зовлон ша­нал­лаа дотроо л хадгалж бай­сан гэдэг. Фан Фү Сөү зөвхөн гэрлэлтээ батлуулж, Н.Анхилууныг богтолж авах хүртлээ уян наалинхай үгээр аргадаж, өмнө нь бөнжигнөн жү­жиг­лэдэг байсныг хөөрхий эмэгтэй хожуу ухаарчээ. Давхар биетэй болсон түүнийг үл хайрлан өдөр шөнөгүй ажиллуулдаг болжээ. Тогоо шиг том гэдэстэй байхдаа үүрийн таван жингээр босч үнээ саана. Хадмууд нь 40 гаруй үнээтэй гэнэ. Үнээний дэлэн шувтрах нь битгий хэл ойртож ч үзээгүй байсан тэрээр фирмийн аж ахуйд хурдан суралц­жээ. Ганцаараа үнээгээ сааж, малын хашаа хороогоо цэвэрлэж, хадмуудынхаа хоол ундыг бэлтгэн, хувцас хунарыг угаасаар байтал өдөржин борви бохисхийдэггүй байлаа. Тэрээр ар гэрийнхэндээ энэ тухайгаа ярьж, зовж шаналж байгаагаа тоочиж байсан удаагүй. Харин ч бусдад муугаа үзүүлэхгүйн тулд сайхан амьдарч, жаргаж бай­на хэмээн худлаа ярьдаг байжээ.

ХАДМУУДЫНХ НЬ ХУВЬД ХҮҮХЭД ЭРҮҮЛ САРУУЛ ТӨРЖ БАЙВАЛ ЭХ НЬ ҮХСЭН Ч ХАМААГҮЙ БОЛОЛТОЙ

2003 он. Энэ оны долдугаар сард Н.Анхилуун 4.8 кг хүү төрүү­лэв. Тэрээр ширүүн аадар бороо­той өдөр уулын мухарт байх бөглүү тосгонд гэртээ амаржсан юм. Нас залуухан энэ бүсгүй анх жирэмсэн болсон цагаасаа эмчийн хяналтад орно гэдгийг мэдэхгүй явсаар ийн эмнэлэг бараадаж ч чадалгүй гэртээ төржээ. Уг нь тэр тосгоны жирэмсэн эхчүүд төв суурин руугаа хэдэн цаг давхиж очоод хяналтад орохоор үе үе явж үзүүлдэг байж. Гэвч Н.Анхи­луун хятад хэл мэдэх­гүй, дээрээс нь түүний төлөө хэн ч дуугарахгүй болохоор эмчийн бараа харалгүй байсаар хүүгээ төрүүлжээ. Уг нь тэрээр нутагтаа очиж төрнө хэмээн төлөвлөж бай­сан ч тухайн үед шувууны ханиад гарч, хил гааль хаагдсан байна. Хадмуудынх нь хувьд хүүхэд эрүүл саруул төрж байвал эхэд ямар хүндрэл учрах нь огтхон ч падгүй байсан гэнэ. Н.Анхилуун нэлээд хүндрэлтэй төрсөн ч хүүгээ харан баярлаж байсан нь лавтай. Тэрээр хүүтэй болсон тухайгаа ээж, аав­даа хэлье хэмээн нөхрөөсөө удаан хуга­цаанд гуйсны эцэст зөвшөөрүүл­жээ. “Ээжээ ааваа та хоёр минь эмээ өвөө боллоо ш дээ. Охин нь хөөрхөн хүүтэй болсон” гэж баяр хөөртэйгээр дуулгажээ. Харин эцэг эх нь ийм баярт явдлыг яагаад энэ олон хоногийн дараа хэлнэ вэ хэмээн гайхахад хүрэв. Охиноо хэцүүхэн амьдарч байгааг зөнгөө­рөө мэдсэн тэд худуудынхаараа зочлохоор шийджээ. 

Амаржаад тэнхэрч амжаагүй байсан Н.Анхилууныг хадмууд нь үнээ малны ажилд гаргасан байна. Хэдэн талаас нь зодож, жанчин залхуурлаа хэмээн  хөөж туудаг байв. Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гэгчээр таних хүн нэг ч байхгүй тус тосгонд хад­муудынхаа харцаар хөдөлдөг байжээ. Өглөө дөрвөн цагт босч 40 гаруй үнээг ганцаараа саана, өдөр­жин фир­мийн­хээ ажилд нухлагд­саар 02.00 цагийн үед орондоо ордог байсан гэнэ. Заримдаа нойр нь хулжиж, өглөө хурдан болохыг тэсэн ядан хүлээнэ. Түүний хувьд шөнөөс өдөр нь хурдан өнгөрдөг байсан аж. Учир нь өдөржин юм хийж завгүй байвал элдэв янзын бодолд хөврөхгүй, зовж шаналах нь бага байдаг байжээ.

Фан Фү Сөүгийнхэн тун ч бохир заваан хүмүүс гэнэ. Аяга таваг, хиртэй хувцас нь хаа сайгүй хөг­лөр­дөг байж. Гэр орноо цэвэрлэж өөрсдийгөө угааж арчлахыг мэдэх­гүй зөвхөн хэдэн малтайгаа л ноцолддог аж. Тиймээс Н.Анхи­луун тэдний бүх хувцас хунар, гэр орныг нь хүртэл цэмцийлгэнэ. Н.Анхилуун хүүгээ төрүүлээд сар гаруйн хугацааны дараа гэхэд ядарч туйлдаа хүрэн ясан дээр тохсон арьс гэгч болжээ. Энэ үед охин дээрээ очихоор шийдээд байсан түүний эцэг эх нь Мон­голоос айлчлан ирсэн байна. Танигдахын аргагүй болсон охины­гоо харж ямаршуу амьдарч байгааг нь түвэггүйхэн мэджээ. Харин Н.Анхилуун тэднийхээ санааг зовоох­гүйн тулд “Охин нь хүүхэд хөхүүлээд турчихлаа. Уг нь гайгүй байсан юм” гэж худлаа хэлжээ. Эцэг, эх нь тэнд зээ хүүгээ харж хэд хоносон байна. Энэ үед Н.Анхи­лууны нуруу ёстой нэг тэнийх шиг болж. Гэвч хадмууд эцэг эхийг нь нүд үзүүрлэж, түвэгшээх болсон байна. “Хурдан зайлаасай, ажил ихтэй байхад яах гэж ирсэн гайнууд вэ” гэхчилэн Н.Анхилууны урдуур хойгуур нь зөрөхдөө байнга үглэж янших аж. Тэрээр ээж, аавыгаа хурдхан явуулахын түүс болжээ. Ямар ч эрх мэдэл, мөнгө төгрөггүй энэ эмэгтэй эцэг эхийгээ явахад нь атга чихэр ч өгч чадаагүй гэнэ. Ачааны нэмэр хэрэггүй биз дээ гээд хоосон буцааж байжээ.

НӨХРИЙНХӨӨ БАРААГ ЖИЛДЭЭ 3-4 УДАА ХАРДАГ БАЙЖ

Хайлсан тугалга шиг халамж­тай гэж жигтэйхэн Фан Фү Сөү Н.Анхилууныг бөглүү тосгондоо аваачсаныхаа дараа өөрөө үе үе хаашаа ч юм сураггүй алга болчих­дог байжээ. Харин хадмуудаа ирэх сургаар нэг удаа үзэгджээ. Тэрнээс жилдээ гэрээрээ гурван удаа ирвэл  их юм гэнэ. Фан Фү Сөү мөрийтэй тоглоом, даалуу хөөгөөд гэртээ огт ирдэггүй байсан нь тэр аж. Н.Анхилууны хувьд уг тосгонд өнгөрүүлсэн найман жилийн хуга­цаанд нөхрийнхөө барааг арав гаруйхан удаа л харж байсан гэдэг. Нэг ёсондоо Н.Анхилууныг боолч­лох зорилготой аваачсан болол­той. Хоол унд багатай, өдөржин хар ажилд зүтгэдэг Н.Анхилуун хэд хэдэн удаа ухаан алдаж унаж байсан удаатай. Тэрээр үнээгээ саасныхаа дараа малын сарав­чинд үхрийн баас цэвэрлэж бай­гаад хальтирч унажээ. Сэртэл толгойгоо даадаггүй гэнэ. Арай­хийн хөл дээрээ босч иртэл хажууд нь хэн ч байгаагүй  аж. Тэгтэл савж унахдаа толгойгоо хагалсан байжээ. Газраар нэг цус тунарсан байхыг хараад маш их айжээ. Гэртээ орж толгойгоо даавуугаар боочихоод хэвтэж байтал хадам эгч нь орж ирээд дарамталж гарч гэнэ. “Болгоомжтой хийхэд яадаг юм бэ. Битгий бидэнд гай болоод байгаарай. Хурдан босоод ажлаа хий” гэж өшигчин хөөж гаргажээ. Энэ мэт хадмууддаа зодуулж, гадуурхагдах явдал өдөр бүр бол­дог энгийн үзэгдэл аж. Ямар сайн­даа ар гэрийнхэнтэйгээ утсаар ярь гээд дуусчихсан карт өгч тохуур­хахав дээ. Н.Анхилуун хятадаар сайн ярьж чадахгүй болохоор тэдний үгнээс гардаггүй байжээ. Хэлсэн үгнүүдийг нь сайн ойлгож байгаа хэрнээ тэрийгээ илэрхийлэх тал дээр эхний хэдэн жил маруухан байсан гэдэг.

Харийн нутагт байгаа Н.Анхи­луу­н үе, үе эвгүйрч, хар дарах болжээ. Гэрийнхэн рүүгээ залгатал хэн ч утсаа авахгүй байж. Тэгтэл нагац ах нь өөд болсон байжээ. Тэрээр Монголдоо ирээд хоёрхон хонож байтал нөхөр нь байн байн залгаж “Ээжийн бие муудлаа хурдан ир” гэжээ.  Ахын­хаа ажил явдлыг дөнгөж дуусгамаг­цаа яаран очиход хадам эх нь эв эрүүл сав саруул байжээ. Харин ч өөдөөс нь “Ингэж хэлэхгүй л бол чи тэндээ бүр шингэх шинжтэй. Ажил цалгард­лаа” гэж загнан угт­жээ. Тэгтэл хэдэн сарын дараа Н.Анхилууны аавын бие муудан дахиад л Монгол руугаа дуудагд­жээ. Тэрээр тухайн үед хүүгээ авч яваад тэр чигтээ Монголдоо үлд­чихье гэсэн бодолтой байж. Харин хадмууд нь юу гэж түүнийг хүүтэй нь хамт явуулахав. Фан Фү Сөү “Хүү бид хоёр онгоцоор очъё. Чамаас түрүүлээд очих байх” гэж аргалаад Н.Анхилууныг ганцааранг нь явуул­чихжээ. Тэрээр Монголдоо ирээд удаагүй байтал нөхөр нь ойр ойрхон залгаж, ирж байна уу гэж яаруулна. “Хүү маань үхэрт тий­рүүл­чихлээ. Хурдан ир” гэхэд нь  Н.Анхилуун өвчтэй аавыгаа орхиод хүү рүүгээ тэмүүлжээ. Сандран очтол хүү нь яагаа ч үгүй, эрүүл саруул байсан гэнэ. Фан Фү Сөүгийнд Н.Анхилуунаас өөр боо­лын ажил хийх хүн байхгүй боло­хоор түүнийг хууран авчирсныг ойлгожээ.  Хадмуудаасаа “Аавынх нь бие гайгүй юу” гэж асуух байх хэмээн горьдсон Н.Анхилуунд “Танайхан яахаараа өвдөж, үхэж дуусдаггүй хүмүүс вэ. Ажил ихтэй байхад нааш цаашаа явж зугаал­лаа” гэхчилэн харааж зүхсэн гэнэ. 

Н.Анхилууны хувьд өдөр нэгэн хэвийн үргэлжилнэ. Хэдэн жилийн дараа гэхэд хятад хэлээр гарамгай сурч, ярьдаг болжээ. Өөрийг нь доромжлон дээрэлхэх  хадмуудын­хаа өөдөөс хариу тайл­бар хийх хэмжээнд ярьж чаддаг болсон гэнэ. Тэдний хадмынх нэг том хар үнээтэй аж. Бусдаасаа том, ааштай энэ үнээний дөрвөн хөлийг тушиж байгаад саадаг байж. Н.Анхилуун тэр үнээг саагаад сууж байтал хадам эгч нь элдвээр харааж зүхэн доромжилж гэнэ. Тэгэхэд нь Н.Анхилуун “Би ер нь яасан юм бэ. Та нар дандаа намайг гадуурхдаг. Хоосон карт өгч тохуурхдаг биз дээ” гээд дотроо бачуурч байсан бүхнээ хэлээд орхиж. Тэгтэл хадам эгч нь үнээний дэлэн шувтраад сууж байгаа түүнийг ар  нуруу руу нь хөлөөрөө жийж унагаажээ. Н.Анхилуун нөгөө том хар үнээний дор пид хийтэл унажээ. Тэгэхэд өнөөх үнээ бүсгүйн дээрээс хамаг хүнд жингээрээ даран унажээ. Үнээ ч тэр дороо босоод ирж. Харин Н.Анхилуун амьсгаа авч чадахгүй царай нь хөхөрчээ. Тэрээр унах үедээ хувинтай сүүгээ асгачихаж. Гэтэл хадам эгч нь сүү асгалаа хэмээн уурлаж, түүнийг үхэр сургадаг бүдүүн модоор цохиж хэвтэрт ортол нь зодож байжээ.

Үргэлжлэл бий

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“Мишээл
экспо” төвд өчигдөр “Барилга экспо 2013” олон улсын үзэсгэ­лэн худалдааны нээл­тnaн ёслол боллоо. Жил бү­рийн өдийд уламжлал болгон зохион байгуул­даг үзэсгэлэнгийн нээл­тийн үйл ажиллагаанд Барилга, хот байгуу­лал­тын сайд Ц.Баярсайхан, ОСНАА-н Бодлогын хэ­рэг­жилтийг зохицуулах газ­рын дарга Р.Эрдэнэ­чимэг, Орон Сууц Сан­хүү­жилтийн корпорацийн гүйцэтгэх захирал А.Ган­тулга, Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат-Үүл нар оролц­сон юм. Тус үзэс­гэлэнгийн арга хэмжээ энэ сарын 6-ныг хүртэл  үргэлжлэх аж.

Сүүлийн үед барил­гын ком­паниуд үнэ хямд барилгын мате­риал ху­дал­дан авч, ашиглаж бай­­­гаа. Үүнээс болж ма­найд баригдаж буй ихэнх ба­рилга чанарын шаард­лага хангахгүй байгааг ярих хүн олон байдаг. Саяхан гэхэд л Сонги­нохайрхан дүүргийн ну­таг дэвсгэр “Орчлон” хо­роо­лолд гал гарч, орон сууц­ны гадна тал тэр чигтээ шатсан. Юунаас  болж орон сууны гадна тал шатсан гэхээр өнгөлгөөг хөө­сөнцрөөр хийснээс бол­сон байдаг. “Орчлон” хо­роо­лол шиг барилгын гадна талаа өнгөт хөө­сөнцөрөөр өнгөлсөн ба­рил­га олон бий. Эдгээр барилга ч гадна талаа­саа гал авалцахгүй гэх батал­гаа алга байна. Иймд  галд тэсвэртэй хөөсөнцөр худалдаалж буй ком­пани байгаа эсэхийг сураглав. “Барилга экспо 2013” олон улсын үзэсгэлэн худал­даанд оролцож бай­гаа “Ган хийц”, “Пи­рамид ин­дастри” ХХК-ийн дэлгэн тавьсан хөө­сөнцөр хавтан галд тэс­вэртэй гэнэ. Дээрх ком­­паниудын ажилч­дын хэлж буйгаар галд тэс­вэр­тэй хөөсөнцөр хав­тан­гийн үйлдвэр Монголд олон байдаг гэнэ. Бүр галд тэсвэртэй гэдэг нь олон зүйл туршилтаар тог­тоогд­чихсон байдаг байна. Галд тэсвэртэй хөөсөнцөр хавтангийн түүхий эдэд тусгайлсан бүтээгдэхүүн ордог бай­на. Мөн бусад хөөсөнцөр хавтангаас хэд дахин илүү нягтралтай аж. 

Үзэсгэлэнг сонир­хо­хоор олон хүн иржээ. Мөн барилгын компа­нийн за­хир­лууд ч ирж. Тэд хоо­рондоо “Худалдаалж буй үнэ нь өндөр болохоос биш чанарын хувьд үнэ­хээр ярих юмгүй сайн юм байна” гэх мэт ярилцах аж. Харин иргэд “Чанар­тай ч үнэ нь өндөр байна” хэмээн шогширч байсан.

Үзэсгэлэнгийн үүдний хэсэгт “Нямсүлд” компани вакуум цонх, хаалга дэл­гэн тавьжээ. Манай орны цаг агаар, эрс тэс уур амьс­галд зориулсан дуу чимээ тус­гаарласан бү­тээг­­дэ­хүүн хэмээн онцлон ярьж байв. Сүүлийн үеийн орон сууцны барил­гуу­дын ду­лааны 30 гаруй хувь нь цонхоороо дулаа­наа алд­­даг гэх судалгаа гар­чээ. Иймд сайн чана­рын цонх таны гэрт тав тухтай орчин бүр­дүү­лэ­хэд ихээ­хэн үүрэг гүй­цэтгэх аж. “Фужи-Алтай” ХХК ба­рил­гын дээврийн материал танилцуулж байлаа. Цас бороонд нэвт­­рэхгүй, сайн чана­рын ЭПДМ мембран  үйлд­­вэрийг Японоос Мон­­голд нэвтрүүлээд бай­гаа юм байна.

Барилгын чанарыг то­дор­хой­лох амин чухал зүйл нь бетон. “Мэргэн хангал” компани  стан­дар­тын шаардлага хан­гасан цемент болон бү­рэн угаасан хайрга, эл­сийг тусгайлан бэлтгэн сайн чана­рын даацын бетон үйлдвэрлэж эхэл­жээ. Монголын итгэмж­лэгдсэн газруудаас шин­жилгээ хийлгэж  сайн чанарын бетон гэдгийг батал­гаажуулсан юм байх. “Фоам форм” ХХК барилгын гадна болон дотоод засалд ашиглаж болох янз бүрийн хээтэй, хүссэн зүйлээ захиалгаар хийлгүүлж болох хөө­сөн­цөр хав­танг танилцуулж байна лээ. Мөн өндөр үнэтэй цахилгаан тоо­луур болоод  цахилгаан ишнүүр, авто­мат таслуур, розетик, зэрэг ца­хил­гаанд хэрэглэгдэх зүйлс дэлгэн тавьжээ. Германы брэнд бүтээг­дэхүүн “Но­во­доорс” ХХК гадна ашиг­лах ган хаалга, ба­рилга дотор ашиглах ши­лэн хаалга, эмнэлэ­гүүдэд ашиглах боломжтой хаал­га дэлгэн тавьжээ.

Энэ мэт барилгад хэ­рэг­цээтэй бүх л зүйлс “Барилга экспо 2013” үзэс­гэлэнд дэлгэгдэн тавь­жээ. Барилгад ашиг­лах бетон зуурма­гаас эхлээд дээврийн хавтан төмөр, шат,  шилэн хаал­га, цонх, халдаг хулдаас,  эрэг боолт, паркетан шал, ханын обой, ариун цэв­рийн ком гээд бүх зүйлс байх аж.

Гэхдээ дээрх үзэс­гэ­лэнд тавигд­сан зүйлс барилгын материал ху­дал­­даалдаг томоохон захуудаас хэд дахин илүү үнэтэй байв. Гэхдээ ихэнх нь  дэлхийд танигдсан бүтээг­дэхүүн гэдгийг үзэс­гэлэн худалдааг зохион байгуулагчид онцолж бай­­сан юм. Үзэсгэлэнд оролцогч га­даад ком­па­ниудаас дурьдвал: “ЛИАО” брэнд, “Sem Sys­tem”
Co.,LTD, “Samyang valve” Co.,LTD, “Taibong industries” Co.,LTD , “Daebo Paint”
Co.,LTD, “Beijing DuoWei EISPT international Project Technology” Co.,LTD зэ­рэг олон улсад нэр хүнд­тэй барилгын ма­териал, бүтээгдэхүүн, дэв­шилтэт техник технологийн үйлд­вэрлэг­чид.

Үндэсний шилдэг ком­па­­ниу­даас танилцуулбал “Digital-21” орон сууц, “БНБ Корпорайшн” ХХК “Мон­гол Нью Пластик” ХХК”, “Ин­женер Геодези ХХК”, “Пирамид Индаст­ри” ХХК, “Төмөрт Транс” ХХК, “Ган хийц” ХК, “Рил­майк” ХХК, “Шилэн хийц” ХХК, “Бау Хаус” ХХК, “Соп­рема” ХХК, “Клай­макс Интер­нэшнл” зэрэг ба­рилгын материал үйлд­вэрлэгч, импортлогч бо­лон барилга угсралт, ба­рилгын засал чимэг­лэ­лийн үйлчилгээ үзүүл­дэг аж ахуйн нэгж, ком­паниуд оролцож бүтээг­дэхүүн, үйлчил­гээгээ та­нил­­цуулж байгаа юм билээ.

“Мишээл
экспо” төвд бол­сон “Барилга экспо 2013” олон улсын үзэс­гэлэн худалдааны нээл­тын ёслолын үеэр  “Дэл­гэр” компанийн захирал Н.Бямбаатай уулзсан юм. Тэрбээр “Сүүлийн үед барилгын компаниуд аш­гаа бодоод чанарын шаард­лага хангахгүй, хямд үнэтэй материалаар барилга бариад бай­гаа юм. Үүнээс болоод ба­рил­гын насжилт хэт боги­носоод байгааг хүн бүр мэдэж байгаа. Хямд зүйл гэдэг хэврэг эдэлгээ муу байдаг шүү дээ. 2000 оноос хойш баригдсан барилгууд бүгд чанарын шаард­лага тааруу, хал­туурдсан байгаа. Барил­гын компаниуд өндөр үнэ­тэй чанартай мате­риалаар барилга барьж болно. Гэвч ямар ч ашиг байхгүй шүү дээ. Тэгэхээр дэлхийд гайхагдсан ча­нар­тай материал худал­даалж буй дэлгүүрээс татгал­заж, урд хөршид үйлдвэрлэсэн хямд бү­тээг­дэхүүн худалдаалж буй “Зуун айл” захыг зорьж байна” хэмээн ярив. 

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Сүүлийн үед монгол­чууд
нэг их айхтар аюул­тай дайсантай болоо­дохов. Тэр нь өнөөгийн нийгмийн бүхий л бухим­дал,
бүхий л замбараагүй байдал, шударга бус бай­дал, хууль хэрэгждэггүй хөгийн энэ байдлаас
нь илүү аюултай гэгдэх боллоо. Тэр нь хөгшдийн хар галуу гэж нэрлэсээр ирсэн тураг
гогой гэгч шувуу ажээ. Энэ шувуу л ихэссэнээс болж загас гээч амьтан цөөрч байна.
Хөөрхий хүн бол загасыг ганц нэгээр нь хороож байхад тэрхүү тураг гогой гэгч нь
цөлмөж өгч байгаа гэсэн ойлголт нийгэмд буй болжээ.

Энэ
талаар хэвлэ­лээр ч бичигдэж, манай шувуу судлаачид ч үзэл бодлоо уралдуулж тэр
амьтны хор хөнөөл­тэйн талаар шуугиж бай­на. Арваад жилийн өм­нөөс л үзэгдэх болсон
гээд энэ тураг гогойг харийн шувуу хэмээн онцолж байгаа. Гэхдээ дээр үеийн хөгшид
өмхий шу­вуу, хар галуу гэж нэр­лэж ирснийг нь бодоход зах зээлийн нийгэмд шилж­сэн
үеэс хойш орж ирсэн харь шувуу гэхэд хэцүү мэт. Хавар ирж, намар буцдаг нүүдлийн
шувуу. Зусах­даа л загас цөлмө­дөг гэгдэж байгаа. Үнэ­хээр ч томоохон нуур голуудад
тураг гогой илт нэмэгдэх болсон нь үнэн ажээ. Томоохон нууранд 4000-7000 тоо толгойгоо­роо
сүрэглэн суурьшиж байна гэж байгаа. Бас дээрээс нь загасыг өдөрт 20-30-аар нь барьдаг
тун хорлонтой амьтан гэнэ лээ. Ерөнхийдөө чоно шиг юм уу даа, хэд хэдээр нь барьж
идсэн ч загасыг хошуугаараа хатгаж, жадалж бах таваа хангаж цаддаг амьтан гэсэн.
Үнэ­хээр ч хорлонтой амьтан юм. Гэхдээ энэ л шувуу ихэссэнээс загас ховорд­сон,
үүнийг л цааш нь харуулахгүй бол загасгүй болох нь гэсэн яриа дэн­дүү өрөөсгөл санагдаад
байгаа юм. Байгаль өөрөө гайхалтай мене­жер билээ. Тэр бүгдийг зохицуулж, эко тэнцвэрээ
барьсаар ирсэн. Харин хүмүүс бидний зүй бус үйлдэл нь үүнд хаалт болж өгдгөөс байгалийн
аль нэг амьтан нөгөөхөө үгүйсгэх шалтгаан болж өгөхгүй л санагдаад бай­гаа юм даа.

Тураг
гогой бол шувууд дундаа яах аргагүй элбэг ангиллын шувуунд багтдаг гэдэг. Шувуудын
тоо толгой буу­саар ахуй цагт ан агнуу­рын бус зориулалттай болохоороо ч тэр үү
тураг гогойн тоо нэмэгдээд байгаа мэт санагддаг бололтой юм билээ. Энэ амьтны талаар
нарийв­чилсан судалгаа шин­жил­гээний ажил бараг үгүй yчраас бололтой юм билээ гэж
байгааг маань болгооно биз ээ. Тун идэмхий махсаг энэ шувууны мах өөрөө амт муутай,
өмхий гэгддэг. Тиймдээ ч хоёр амтын овоо хараанд өртдөггүй аж. Дээхний хөгшид тураг
гогойг хотон шувууны зарц хэмээн нэрийддэг байжээ. Улаан шунхан уруултай, хонин
цагаан хотон эрэг дээр тавлагхан гэгчийн тух­лахад шар хацартай ногоон нүдтэй хар
шувуу загас дөхүүлэн тууж өгдөг байжээ. Тууг­даж ирсэн загаснаас хо­тон хүссэ­нээрээ
зооглож, харин үлдэг­дэл өм зэмийг нь тураг гогой хүртдэг бай­сан аж. Тиймээс хотон
шувууyны зарц хар галуу хэмээдэг байсан санж. Одоо ч хонь мэт бөм­бийлдөх хотон
шувуу нь хаа байна, нөгөөх тураг гогой ч зэрэг дэвшиж даам гараад өөрөө эзэн суух
болжээ.

Тэд
загасыг өглөө эрт гүехэн устай газраар нарийн хоолойд хооллон явахад тал талаас
нь бүсэлж, янз бүрийн дуу авиа гаргаж, ус алгадан үргээгээд барьж авдаг аж. Мөн
загасыг түрсээ ша­хах тэр үеийг нь андахгүй ашигладаг гэж байгаа. Нийт жин нь гурван
кг орчим, далавчаа дэлгэх үед нь метр хагас шахам болдог энэ том шувуу түрсээ шахахаар
явж буй загаснуудыг гол сөргүү тууж эцээж байгаад авла­хаа сайн мэддэг гэсэн. Одоо
Дархадын цагаан загас чухам түүнээс болж үгүй болж байгаа гэж ярих хүмүүс их байна.
Чухам энэ нь үнэний хувьтай эсэхийг нарийн судалгаа шин­жил­гээний дүнд хэлэх ёстойгоос
биш хар шувуу ихэссэнээр загас ховорд­сон гэдгээр бүг­дийг тайл­барлахад хэцүү юм.
Япон, солонгосчууд энэ шувуу­гаар загас ба­риулаад гулгиулж загас агнуур хийдэг,
норвегчүүд эл хар шувууг харахаа­раа до­лоон бурхан од олж харсан шиг баярла­даг
гэсэн яриа байдаг юм билээ. Ер нь судлах л амьтан. Түүнээс загас агнах гэж тор байтугай
торх тавьж дэлбэлдэг муу арга хэрэглэж ирсэн бид өөрс­дийн бурууг халтар хар шувуунд
өгөөд халаг­лаж суух дүрийг эсгэх нь зөв биш биз ээ. Үнэхээр тураг гогойн хө­нөөл
их, хүн мал ховор­тойгоос нуур цөөрмийг эзэгнэн эзэрхийлээд өсч үржээд байна уу,
эсвэл бусад ан агнуурын шу­вууд нь ховордсоноос өмхий махтай хар шувуу үлдэж их
харагдаад байна уу гэдгийг нарийн судал­гаагаар ил болгох хэрэг­тэй. Тэгээд чухам
хэм­жээнээс хэр илүү гарч, тэр нь аль нуурын ямар за­гасны тоо хэмжээнд нө­лөөлж
цөөрүүлж бай­гааг мөн л тогтоох хэрэг­тэй байна. Түүнээс тураг гогой гэгч нэг том
дай­сантай болчихоод хүмүүс бид өөрсдийнхөө алдааг түл­хэх эзэнтэй болоод бай­гаа
юм биш үү гэсэн эмзэглэл төрж байгааг хэлэх хэрэгтэй биз ээ. Үнэхээр хотон  шувууны зарц хар галуу хүнээс илүү аюултай юу?

Э.ЭНЭРЭЛ

Гадаад хүнтэй гэр бүл болж, түүнийхээ дарамтад олон жил зовж зүдэрсэн эмэгтэйчүүдийн талаар манай сонин бусад монгол бүсгүйчүүддээ сургамж болгох үүднээс мэдээлдэг. Тэгвэл харийн хүнтэй суусан монгол бүсгүйчүүд маань тэр болгон тэдний гарын шүүс болоод байдаггүй юм аа. Харин ч суусан хүнээ хашрааж дөнгөсөн тохиолдлууд ч бас байна. Одоо Солонгосын те­левизээр дуулиан тариад байгаа монгол бүсгүй тус улсын иргэн болох эр нөхрөө хэрхэн өөрийнхөө атганд байлгадаг байсныг сонир­хуулъя.

БНСУ-ын иргэн Чу Ён Ху нь 2002 онд танилаараа дамжуулан монгол бүсгүйтэй танилцжээ. Тэд хоёр жилийн дараа гэр бүл болж Солонгост амьдрах болсон байна. Одоо тэдний дундаас төрсөн долоон настай хүү бий аж. Гэвч эхнэр нь түүнээс салж, хүүгээ аван Монгол руу явжээ. Тиймээс Чу Ён Ху хүүгээ өөр дээрээ  авахыг хүсч байгаа нэгэн аж.

Монголоос залуухан эхнэр авсан Чу Ён Ху өөрийгөө таагүй хувь тавилантай учирна гэж төсөө­лөө ч үгүй бололтой. Өнгөрсөн арван жил түүний хувьд аймшиг­тай, хар дарсан зүүд шиг байсан гэнэ. Эхнэрийнхээ харцаар л хө­дөл­дөг, ямар ч эрх мэдэлгүй бай­жээ. Аргаа барсан Чу Ён Ху өөрт тохиолдсон явдлаа Солонгосын ард түмэнд дэлгэхийг хүсч теле­визийн ярилцлагад орсон байна. Тэрээр энэ сарын 1-ний өдөр Солонгосын “CHANNEL-A” теле­визийн “Бун Нун Уан” нэртэй нэвт­рүүлгийн 33 дахь дугаарын зоч­ноор оролцжээ. Залуухан монгол эхнэрийнхээ өөрт нь ханддаг ханд­лага, зан авир болоод хэрхэн зодуулж, нүдүүлдэг байснаа теле­визийн камерын өмнө өрөв­дөл­тэйгээр өчсөн байх юм.

Чу Ён Ху эхнэртэйгээ нэг гэрт орсон цагаас Монголд байгаа ар гэрийнхэнд нь ихээхэн мөнгөн тусламж үзүүлж байжээ. Улмаар тэднийг гадаадад аялуулж, байд­гаа барьдаг байсан юм байх. Түүний эхнэр өмнө нь Монголд гэр бүлтэй байж. Том болсон хүү нь эх орон­доо үлдсэн бөгөөд тэрнийх нь дээд  сургуулийн төлбөрийг хүртэл Чу Ён Ху даасан юм байна. Хар элгийн хүнд байтугай ээж аавдаа ч зүгээр мөнгө “май” гээд өгдөггүй солонгос­чуудын хувьд ингэж хэн нэгний санхүүгийн байдлыг хан­гана гэдэг байж боломгүй явдал. Тэгвэл Чу Ён Ху эхнэрийнхээ үгнээс гарахгүй хамаатнуудад нь мөнгө өгдөг байсан нь ямар дарамтад амьдарч байсныг нотлох ажээ. Түүнтэй нэг гэрт орсон цагаасаа шалтгаангүйгээр зодуулж, дарамт­луулж эхэлсэн болохоор ар гэрийнхэнд нь мөнгө өгч, тэдний хэлснийг биелүүлэхээс өөр арга­гүйд хүрсэн гэнэ ээ.

Чу Ён Ху телевизийн ярилц­лагад орж байхдаа монгол эхнэ­рийнхээ харгис хэрцгий авирыг нэгд нэггүй ярьж, солонгосчуудыг ихэд гайхшруулжээ.

Ер нь Солонгосын шоу нэвт­рүүлгүүд оролцогч болон үзэгч­дийн сэтгэл хөдлөлийг зориудаар илэрхийлж улам хүч оруулж өгдөг билээ. Тухайлбал, “Оддын хаан” хэмээх нэвтрүүлгийг монголчууд андахгүй байх. Чу Ён Хугийн оролцсон нэвтрүүлэг ч үүнээс дутахааргүй эмоци ихтэй юм билээ. Тэрээр нэвтрүүлэгт орж ирэхдээ л эхнэрийгээ “Хүн биш” гэж орилсоор орж ирж байгаа харагдав. “Эхнэр маань надад байнга хүндэтгэлгүй ханддаг байсан. Хөөе чи, тэнэгээ, мангараа гэж хэлдэг. Сүүлдээ би энэ болгоныг хүндээр хүлээж ава­хаа больсон. Харин “П…”, “Хуц чи” гэж зүхдэг” хэмээн эдгээр ха­раа­лын үгийг монголоор хэлэх нь тэр. “Энэ нь ямар учиртай үг юм бэ” гэсэн сэтгүүлчийн асуултад “Со­лонгосоор орчуулбал, хамгийн муу муухай хараалын үг. Бас эхнэр маань монгол байтугай солонгос хараалын үгийг надаас илүү урс­гадаг” гэж “ховлож” байна аа. Түүний ярьж буйгаар эхнэр нь толгой руу нь цохиж, нүүр рүү нь алгадан, өшиглөж, эд хогшлоор цохих нь энүүхэнд байжээ. Байр­ныхаа гадаа оршин суугчдын нүдэн дээр зодож жанчих байдал олон удаа давтагдсан гэнэ. Ингэж эхнэр­тээ хэл амаар доромжлуулан, зо­дуулж жанчуулдгаа тэднийг хараа­гүй хөршүүд болон танилууддаа хэлэхээр огтхон ч итгэдэггүй байж. Учир нь Солонгост бол эцгийн эрхт ёс ноёрхдог. Тиймээс айлын эхнэ­рүүд нөхрийнхөө өөдөөс хэрэлдэж авалцах нь байтугай муухай ч харж зүрхэлдэггүй гэсэн. Харин Монгол эмэгтэйчүүд бол өөр. Манай нийгэмд эхнэр нөхрүүд тэгш эрхтэй. Айлын эхнэрүүд нөхрөө загнаж, үглэх нь жирийн үзэгдэл байдаг. Тэгвэл тэдний нийгэмд ийм ёс байж боломгүй зүйлээр хүлээж авдаг байна. Тиймдээ Чу Ён Хуг эхнэ­рийнхээ дээрлэхүү занг ярингуут хөтлөгч болон оролцогчид сүржнээр хүлээж авах нь тэр.

Бүр уг нэвтрүүлэгт оролцож байсан түүхч Өүлэн эх ямар байсан талаар хүртэл яриад авна лээ. Тэрээр “Ер нь Монголд эхнэр нөхөр хоёр эн тэнцүү эрхтэй байдаг нь тэдний цусанд нь байдаг болол­той. Чингэс хааны ээж Өүлэн эх төрийн эрхийг барих бодлогод ухаанаа нэмэрлэж, эмэгтэй хүн хэрнээ эрэгтэй хүнээс дутахааргүй байсан” гэхчилэн түүхэн явдлын талаар сөхөв.

Харин Чу Ён Ху хаа явсан газраа эхнэртээ дарамтлуулж байсан тохиолдлуудаасаа ингэж өгүүллээ. Тэд нэг удаа Монголд иржээ. Ингээд ах дүү хамаатан садангуудтай нь хамт ресторанд хооллосон байна. Тухайн үед эхнэрийнх нь хамаатны нэг оюутан залуу ОХУ-аас ирсэн байж. Тэрээр самбо бөхөөр хичээллэдэг бөгөөд багагүй амжилт үзүүлсэн байжээ. Тэдний хоолны төлбөр 300 мянган төгрөг гарахад солонгос хүргэн нь төлсөн гэнэ. Ингээд тэндээсээ гарч, Чу Ён Ху машин барин гэрийн зүг жолоо эргүүлжээ. Тэгтэл эхнэр нь гэнэт зодож гарсан аж. “Миний дүү амжилт гаргаад ирж байхад таван цаас ч өгчихгүй” хэмээн түүнийг цохисон бололтой. Ямарваа нэгэн амжилт гаргасан хүндээ талархал илэрхийлж, бэлэг өгөх ухаан мон­гол­чуудад бий. Харин харамч нарийн солонгосчуудын хүнд мөнгө өгөх нь битгий хэл тийм бодол ч зурсхийхгүй нь мэдээжийн хэрэг шүү дээ.

Тэр бичигдээгүй хуулийг мэ­дэхгүй Чу Ён Ху эхнэртээ бал­буулсан тухайгаа яримагц  хөтлөг­чийн зүгээс “Түрүүлээд цохиж болоогүй юм уу” хэмээн асуув. Хариуд нь Чу Ён Ху “Түрүүлээд цохих гэхээр их хүчтэй. Тиймээс чаддаггүй. Монгол хүмүүс сардаа 20 кг үхрийн мах иддэг болохоор хүч ихтэй” гэх нь хөгтэй санагдлаа.  Чу Ён Ху Монголд ирээд эхнэртээ зодуулсан нь үүгээр зогсохгүй. Эхнэр нь монгол найзуудтайгаа ресторанд суужээ. Тэгээд нөхрий­гөө дуудаж гэнэ. Харин мань эр мон­голоор ярьж мэдэхгүй, эхнэрийнх нь найзууд ч солонгос хэл гадар­лахгүй.

Тиймээс эхнэртээ хайртай болохоо найзуудад нь ойлгуулах санаатай англи хэлээр “Энэ бол миний эхнэр. Би түүнд хайртай” хэмээсэн гэнэ. Тэгэнгүүт эхнэр нь гэнэт уурсаж, “Чи муу миний най­зууд руу хандарлаа” гээд өшиглөж гарсан гэдэг.

Уг телевизийн нэвтрүүлгийн үеэр Монголд байгаа нэгэн солон­гос найзтайгаа утсаар холбогджээ. Утасны цаанаас найз нь “Би Чу Ён Хуг бэртэж гэмтсэн үед нь эм авч өгдөг байлаа. Энэ бол үнэхээр аз жаргалтай амьдрал биш. Тэд сал­бал сайхан байна” гэж ярих нь тэр.  Харин Чу Ён Ху Монголд байгаа долоон настай хүүгээ авах нь түүний туйлын зорилго ажээ. Түү­ний өөр нэг хүсэл бол эхнэрийгээ нэг удаа ч гэсэн цохиж үзэх байсан бололтой. Тэрээр энэ тухай теле­визийн нэвтрүүлгийн үеэр дурдаад авна лээ.

Д.НЯМДОРЖ

М.МӨНХЦЭЦЭГ

БУЛГАН АЙМГИЙН НОГООН ХОТ БОЛГОНО ГЭВ

Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуяг Булган, Орхон аймагт өнгөрсөн долоо хоногт ажил­лалаа. Түүнийг УИХ-ын ги­шүүн О.Баасанхүү, Хүнс хө­дөө аж ахуйн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Х.Зол­жаргал нарын албаны хүмүүс да­гал­дан явсан юм. Ерөнхий сайдыг дагаж явааг Булган, Орхон аймгийн МАХН-ын дэмжигчид хараад дур­гүйцэх вий дээ хэмээн О.Баасанхүү гишүүн ихэд санаа зовсон болол­той. Яагаад Ерөн­хий сайдтай явж байгаагаа уул­залт бүр дээр нарийн тайл­барлаж байв. Төсвийн хүрээ­ний мэдэгд­лийг УИХ-аар хэлэлцэж эхэлсэн учраас УИХ-ын гишүүний хувиар ард иргэдийн амьдралтай танил­цах, санаа бодлыг нь сонсох зорилго өвөртлөн яваа гэж байнга яриад байсан.

Ерөнхий сайд эхлээд Булган аймгаар орж, аймгийн иргэдтэй уулзсан юм. Ши­нэчлэлийн Засгийн газрын өнгөрсөн найман сард хий­сэн ажил, цаашид хийхээр төлөв­лөсөн зүйлүүдээ тай­лаг­­налаа. Тэрээр “Булганд ирж хэд хэдэн жижиг, дунд үйлдвэртэй танилцаж байсан. Урин дулаан цаг ирж, шинэ бүтээн байгуулалтын ажил эхлэх гэж байгаа учраас хөдөө орон нутгийг зорьж явна” гэдгээ хэлж байв. Мөн Засгийн газар ил тод байж, хүмүүстэй тулж ажиллах зар­чим барьж байгаагаа хэллээ. УИХ-аар Ерөнхий сайдыг огцруу­лах асуудлыг хэлэлц­сэн далимд ард түмэн энэ Засгийн газрын хийсэн ажил­тай сайтар танилцах боломж гарлаа хэмээн Ерөнхий сайд онцолж байлаа. Нүүрсний үнийг буулгаж, бензиний үнийг нэмэгдүүлээгүйгээ то­дот­гож байв. Удахгүй бен­зиний үнийг 50 төгрө­гөөр бууруулна гэдгээ ч хө­дөө­­гийнхөд амлаад авав. Авли­га­тай тэмцэж байгаагаа дур­далгүй өн­гөр­сөнгүй. Түүнчлэн “Чингэс” бон­дын мөнгөөр хэрэгжүү­лэх төс­лүү­дээ танил­цуулсан. Тухайлбал, Таван толгойд төмөр зам тавина. Зургаан аймгийг хатуу хучилт­тай замаар холбоно, “Гу­дамж” төсвийг хэрэгжүүлнэ, ноос ноолуур, сүүний үйлд­вэрийн салбарыг дэмжинэ гэдгээ Булганы­ханд хэллээ. Үүний дараа аймгийн иргэд санал бодлоо илэрхийлж, сонирхсон асуултаа Ерөнхий сайдад тавьсан юм. Булган аймагт таксины үйлчилгээ явуулмаар байвч 10-аас дээш жил явсан автомашиныг хөдөлгөөнд оруулах­гүй гэж хязгаарласан учраас ард түмэнд хүндрэлтэй байгааг Засгийн газрын тэргүүний чихэнд хүргэж байлаа. Төрийн албаны аппарат нүсэр байгааг шүүмжлэх иргэн ч байсан юм. Н.Дамчигвал гэдэг хүн “Манай Мон­голын өмнөд хязгаар тэр чигээрээ Хятадад эзлэгдэж байгаа гэх юм. Ер нь бид Монголдоо амьд­рах газаргүй болж бай­гаа юм биш үү” хэмээн санаа зовнин асууж бай­лаа. “Ийм зүйл байхгүй. Бид улс, түм­нийхээ эрх ашгийг бодож ажил­лана” гэсэн хариуг Н.Алтанхуяг сайд өгсөн.

Их, дээд сургуулиуд авли­гын  үүр уурхай болчихсоныг оюутан охинтой тэтгэврийн өвөө ховолж байлаа. Охиных нь сургалтын төлбөр нэг сая 200 мянга. Энэ нь өвөөгийн дөрвөн сарын тэтгэвэр. Тиймээс охиныхоо сургалтын төл­бөрийг төлөөд цаана нь дөрвөн ам бүлтэй гэрээ тэ­жээх гэж хуруу хумсаа хуй­халж байгаагаа ярив. Цааш нь Засаг даргын Тамгын газ­рын байр, улсын бүртгэлийн контор, оношилгооны төв байгуулж өгөөч гэсэн хүсэл­түүд ар араасаа ирсээр бай­лаа. Сум хөгжүүлэх санд 322 сая төгрөг энэ аймагт ирсэн байна. Энэ мөнгөөр юу хийх вэ гэж иргэдээс асуухад ихэнх нь бэлчээр сайжруулах, булаг шанд гаргах хэрэгтэй гэж. Энэ дагуу нь тендер зарлахад ямар ч компани оролцохгүй байгаа юм байна. Учир нь нэг тендерийн мөнгө үсрээд хоёр, гурван сая төгрөг бай­гаа болохоор чамлаад хэр бар­гийн компани ирдэг­гүй зовлон байгааг ч дуулгаж байв. Булган аймгийн Тамгын газарт ах дүү хамаатан садан­гаа ажилд авч байна гэдэг шүүмжлэл ч Засаг дарга Д.Эрдэнэ­батын улаан нүү­рэн дээр ирж байлаа. Тэр хариуд нь “Ах дүүгээ ажилд аваад байгаа юм байхгүй. Ах дүү гээд ярих юм бол энэ тан­химд цугласан хүмүү­сийн тал нь надтай хамаатан болох байх шүү” хэмээн хэлж байлаа. Сая болж өнгөрсөн АОХН-ийн хуралд урд, хойд  хөршийн­хөн ирээгүйд сэтгэл зовнисон иргэн ч байлаа. Тэгэхэд нь Ерөнхий сайд “Санаа зовох хэрэггүй. Удахгүй манайд хоёр хөршийн дарга нар айлчлах байх. Бид ч тэднийд очно. Оросын төмөр замын дарга В.Якунин энэ сарын 12-нд ирж хэлэлцээ хийнэ” гэдгийг мэдэгдлээ. Аймаг бүр нэг брэнд бүтээгдэхүүн гарга­даг болох хэрэг­тэйг энэ үеэр Засгийн газрын тэргүүн са­нуулж байсан. Тухайл­бал, Булган аймаг айргаараа дэл­хийд алдарших хэрэгтэй гэд­гийг хэлж байв. Нутгийн иргэ­дийн зүгээс аймгаа ногоон хот болгох нь зөв гэдэг саналыг тавьж байсан. Үүнийг нь Ерөн­хий сайд хүлээн зөвшөөрч, дэмжиж байв.

Томилолтын дараагийн өдөр буюу тавдугаар сарын 2-нд Ерөнхий сайд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Уньт багаас Хөвсгөл аймгийн Тариалан сум хүртэл тавьж байгаа 88 км хатуу хучилттай замын ажилтай танилц­сан юм. Энэ бол Засгийн газрын бондын хөрөнгөөр босч бай­гаа зургаан аймгийг холбох замын нэг хэсэг байлаа. Уг замын ажил дө­рөв­­дүгээр сарын 15-наас эхэлжээ. Энэ замыг тавихад Арабын эдийн засгийн хөгжлийн сан хамт­ран оролцож байгаа юм бай­на. Зам тавих ажилд солонгос инженерүү­дээс гадна Мон­голын 82 ажилтан оролцож байгаа аж. Уг нь энэ зам ирэх онд ашиглалтад орох гра­фик­­тай. Гэхдээ энэ ондоо багтааж, тэр дундаа ирэх арав­дугаар сард замыг ашиг­лалтад өгөхийг Ерөн­хий сайд үүрэгдлээ. Ер нь ирэх дол­дугаар сард Баян­хонгорын зам, есдүгээр сард Чойр-Сайн­шандын зам, арван­нэг­дүгээр сард Дор­нодын зам ашиглалтад орох юм билээ.

Засгийн газрын тэргүүний дараа­гийн очсон газар нь  Хутаг-Өндөр сумын Хонгор баг байв.  Тэнд газар тариа­лангийн байдал­тай танил­цаж, тариаланчидтай уулзсан юм. Энэ баг гурилын үйлд­вэртэй юм байна. Өөрсдөө тариа тарьж, түүнийгээ бо­ловсруу­лан Эрдэнэт, Булган, Хөвсгөл аймгийг хангадаг гэнэ. Гэхдээ сүүлийн жилд тариа будааны борлуулалт муу байснаас өнгөр­сөн жил хураасан будаа одоо болтол хадгалагдаж байгааг тариа­лан­чид хэлж байлаа. Тариа­ланч­дын тоочиж байсан өөр нэг зовлон бол тариалангийн талбайд дураа­раа бэлчдэг малын асуудал байв. Мал нь тариалан­гийн талбайг сүйтгэ­вэл малчид ганц нэг төлөг, хургаар хуураад өнгөр­дөг талаар гомдоллож байлаа. Мөн будаа агуулах байрны асуудлыг шийдэж өгөх хэрэг­тэйг Засгийн газрын тэргүү­нээс хүсч байсан юм. Хариуд нь Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны төрийн нарийн бич­гийн дарга Х.Золжаргал “Энэ жилдээ багтан 90 мянган тоннын элеватор байгуулж өгнө” гэдэг амлалт авлаа. Газар тариалангийн тоног төхөө­рөм­жийг 50 хувийн хөн­гөлт­тэй зээлээр авах боломж байгааг тариаланчдад дуул­гаж байлаа.

 

“ЗЭС ЭРДЭНИЙН ХУВЬ” КОМПАНИЙНХАН УУХАЙЛАН УГТАВ

Үүний дараа Ерөнхий сайд Орхон аймагт ирсэн юм. Орой нь Эрдэнэт хотын иргэдтэй хийсэн  уулзалт сонирхууштай боллоо.  “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хаягдал овоолгыг ашиглах хүсэлтийг С.Батболдын Засгийн газар байх үеэс эхэлж тавьсан “Зэс эрдэнийн хувь” компанийнхан уулзалтыг доргиов. Н.Алтанхуягийн Засгийн газар тэдэнд хүссэн ажлаа хийж, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хаягдал овоолгыг ашиглах эрхийг өгчээ.   Тиймээс тэд Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуягийг магтах үгээ олж ядан, уухайлан хашгирч байлаа. Гэхдээ “Зэс эрдэнийн хувь” компа­нийнхан одоо ТЭЗҮ-ээ боловс­руулж өгөх ёстой гэдгийг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн дарга Даваацэрэн хэлж байв.  Уулзалтын үеэр “Намуудын дэргэдэх олон нийтийн байгууллагыг үгүй хийх хэрэгтэй” гэдэг санал хэлэх иргэн байсан. Н.Энхбаярыг хэлмэгдүүлэх хэрэг­гүй гэж хэлээд орхончуудаар амаа таглуулах нэг нь ч байв. “Сүү өргөсөөр байгаад манай нутгийн агуй нурлаа. 1945 оны дайнд бид газар нутгаа хамгаалан тэмцэж байсан. Та бүгд сайн ажиллаа­рай…..” гээд тал бүрийн зүйл хамж шимэн амьсгаа авахгүй ярих Хөвсгөлөөс ирсэн ганган дээлтэй авгай эцэст нь эд эдийн дээд Тайгын цайгаа барья” хэмээн хадаг намируулан тайз руу гарч, Ерөнхий сайдад өгөх нь танхимд бөөн инээдэм ч авчирч байлаа. Орхон аймгийн Амлалт нэхэх ард түмний холбооны тэргүүн гэх нөхөр босч ирээд “Г.Уянга, Д.Батцогт хоёр хаачив аа. Бид гишүүн болбол амлалтаа биелүүлэхгүй байгаа хүмүүсийг эргүүлэн татна гэж амлаад байсан. Хаана байна. Ингэж хэлээд биднийг өчнөөн сар жагсаагаад байсан. Үүнээс нь болоод бид өнөөдөр эрүүл мэндээрээ хохирчихсон явж байна. Гэтэл өөрсдөө УИХ-ын гишүүн болоод таг болчихлоо” хэмээн хатуухан хэлээд авна лээ. Орхон аймагт орон гэргүй залуу гэр бүл олон байгааг дуулгах залуучууд олон байлаа. Хөнгөлөлттэй зээ­лээр орон сууцтай болгох боломж Засгийн газарт байна уу гэдгийг ч асууж байсан юм. Ерөнхий сайдаа хамгаалж яваарай гэдэг захиасыг О.Баасанхүү, Л.Цог нарын гишүү­дэд тусгайлан хэлэх иргэн ч бай­лаа. Ерөнхий сайдыг очих үеэр Эрдэнэт хотод эдийн засгийн форум болж байсан учраас Л.Цог гишүүн очсон байж таарсан юм. Эрдэнэт үйлдвэрт хүн ажилд оръё гэвэл хэдэн сая төгрөгийн хахууль өгдгийг илчилсэн хүн ч байв. Ха­риуд нь үйлдвэрийн дарга Даваа­цэрэн “Эрдэнэт үйлдвэрт ажилтан авах асуудлыг ил тод болгох үүднээс журамд өөрчлөлт оруулж байгаа. Журам шинэчлэг­дэх хүртэл Эрдэнэт үйлдвэрт ажил­тан авах асуудлыг түр зогсоосон” хэмээн мэдэгдэв. Уулзалтын төгс­гөлд Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Бид мөрөөрөө нөгөөхөө унжуу­лаад явах биш  энэ улсыг эмх цэгцэнд нь оруулах гэж хичээж байна. Энэ бол хэр баргийн аавын хүүгийн хийгээд байдаг зүйл биш юм байна. Ингэж ажилласны хариуд намайг огцруулах асуудал ч яригдаад авсан” гэж хэллээ.

Маргааш нь буюу тавдугаар сарын 3-нд тэрээр Эрдэнэт хотод болж байгаа эдийн засгийн форумд үг хэлсэн юм. Энэ форумаар Орхон аймаг яагаад Эрдэнэт хот байж болохгүй гэж, хувийн хэвшлийн өрсөлдөх чадвар ямар байна вэ, төр хувийн хэвшлийн хэлцлийн талаар, орон нутгийн хөгжил ба Эрдэнэт үйлдвэр гэсэн сэдвүүдээр хуралдаж байгаа юм байна. Засгийн газрын тэргүүн уг хуралд оролцоод Улаанбаатарын зүг хөдөлсөн. Замаараа тус аймагт хэрэгжиж байгаа гэр хорооллыг орон сууцжуулах хөтөлбөрийн хүрээнд хийгдэж байгаа 200 айлын амины орон сууцны хорооллын шав тавих ёслолд оролцсон юм. Мөн Эрдэнэт хивс үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай танилцав.

 

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

“Оюунлаг үр сад” төрийн бус байгууллагын санаачилгаар Ата­тур­кийн нэрэмжит тавдугаар сур­гуулийн авьяаслаг сурагч Ц.Ухаан­заяа, хүүхдийн эстрад дууны “Инээм­­сэглэл” болон бүжгийн “Яргуй” хамтлагийнхан Нийслэ­лийн Засаг даргын дэргэдэх хүүхэд, залуучуудын сургалт хүмүүжлийн Амгалан дахь тусгай цогцол­борын хүүхдүүдэд өөрсдийн уран бүтээ­лийн дээжээс сонирхуулахын сацуу хөгжөөнт тэмцээн уралдаан зохион байгуулж нэгэн өдрийг хамтдаа инээдээр бялхаж, аз жаргалтай өнгөрүүлсэн юм.

Тус газар нь үйл ажил­лагааны­хаа цар хүрээг өргөсгөн, насанд хүрч, асрамжийн газраа орхиж буй залуусыг нийгэмд хөлөө олоход нь тус дэм болох зорилгоор залуусын сургалт, хүмүүжлийн цогцолбор болж байгаа ажээ. Гарын бэлэг, тоглолтын хувцас, хэрэглэл тэргүүт­нээ хамтлагийн охид арайхийн өргөсөөр дотогш ортол үүдэнд тааралдсан хоёр хүү “Эгч ээ, би өргөлцье”, “Ах аа, би туслах уу” гэсээр тусаллаа. Биднийг ирэхийг цаг гаруй томоотой сууж хүлээсэн хүүхдүүд арга буюу өглөөнийхөө унданд орохоор явсан, удахгүй ороод ирнэ гэдгийг Хүүхдийн төвийн эрхлэгч Б.Туул дуулгасан юм. Жаахан хүүхдүүдийг чилтэл хүлээлгэсэндээ санаа зовсон бид ажлаа амжуулах гэсээр байгаад оройтсон шалтгаанаа замын түгжрэл рүү “чихэхээс” өөр арга олдсонгүй. Хамтлагийн охид тоглолтын бэлтгэлээ хангах хагас цаг гаруйхан хугацаанд заал хүүхдүүдээр пиг дүүрчихэв. Тэдний дунд багачууд нь өнгө өнгийн платье, шинэ гутал хувцас өмсөж, үс гэзгэндээ янз бүрийн өнгө, хэлбэр дүрстэй даруулга зүүж гангалсан нь содон харагдаж байлаа. “Инээмсэглэл” хамтлагийн охид “Anemone”-ийн “Надад мө­рөө­дөл бий” хэмээх дууг дуулсны дараагаар тэдэнтэй мөрөөдлийн талаар ярилцсан юм. Бүгд л өөрс­дийнхөө мөрөөдлийн талаар нэгнээсээ ам өрсөн шаагилдана. “Би эмч болохыг мөрөөддөг” гэн­гүүт хажуугаас нь “Би энэ дэлхийн хамгийн алдартай эмч. Би өвчтэй хүн хүрэнгүүт эдгэрдэг тийм алдар­тай эмч болно” гэх зэргээр нэгний­хээ хэлснийг “давслан”, “хачирла­саар” жинхэнэ мөрөөдлийнхөө хязгаарыг үзэв бололтой. 

Тэдэнд мөрөөдлөө зургаар дүрсэлж, үгээр илэрхийлэх боломж олгох үүднээс гар зургийн болон шүлгийн уралдаан зохион бай­гуул­сан. Тэдний зураг бүхэн нар­тай, нар болгон нь инээмсэг­лэснээс гадна гэр, байшингийн дэргэд хоёр гозгор хүний дунд намхан бас жижигхэн ганц, хоёр, зарим нь бүр тав зургаан ч хүн зурсан харагдав. Бүгд л захын хоёр өндөр гозгор хүнээ “Энэ бол аав, энэ ээж” гэснээ намхан жижгүү­дийг нь “Энэ би, хажуудах нь манай ах” гэх зэргээр тайлбарлаж байсан юм. Мөн өөрсдийн мөрөөдлөө шүлэглэн бичихдээ ч хүртэл нэрийнх нь эхний үсгийг нь л мэдэх аав, зүсийг нь үл мэдэх ээжийгээ магтаж мөнхлөхөө мартаагүй байсан юм.

Дэргэд маань А.Итгэлтбаатар хэмээх 10 настай хэрсүү хөвгүүн ирж сууснаа элдэв асуултаар “булж” гарлаа. “Та хаанаас ирсэн юм, таныг хэн гэдэг юм, та дахиж ирэх үү, манай өрөөнд орж үзэх үү” гэх зэргээр асуух завсраа намайг налж, гар хуруугаар минь оролдож суулаа. Тэгснээ “Ах аа би таны өвөр дээр суучих уу” гэхээр нь толгой дохитол жигтэйхэн баярлаад л гараад суучихав. Тэрээр төрсөн өдрөө өнгөрсөн долоо хоногт тэмдэглэжээ. “Төрсөн өдрөөр минь хоёр багш бас ах маань” гээд л бэлэг өгсөн хүмүүсийнхээ нэрийг нэг нэгээр нь хэлэх бүртээ чигчий хуруунаасаа эхлээд хуруугаа нэг нэгээр нь гозойлготол гурав болов. Гуравхан хуруу гозойлгочихоод “Надад ийм олон хүн мөнгө, дэвтэр, бал, харандаа, чихэр бэлэглэсэн” хэмээн таатай нь аргагүй маадайн сууна. Тэрээр ирэх жилийн төрсөн өдрөөрөө заавал ирээрэй гэж надаас хүссэн билээ.

“Яргуй” хамтлагийн ардын болон хип хоп урсгалын бүжгээр хүүхдүүдэд бэлэг барьсан юм. Түүнчлэн хүүхэд, залуучуудын сургалт хүмүүжлийн тусгай цогцол­борын сурагчид ч өөрсдийн бэлт­гэсэн монгол ардын шүлэг дуу, бүжгээ бидэнд сонирхуулсан. Төгс­гөлд нь маргааш Улаанбаатар чуул­гын концертын их танхимд уран бүтээлийн анхны бие даасан тоглолтоо хийх гэж буй Ц.Ухаан­заяа охин өөрийн тоглолтын та­сал­бараа “Огторгуйд дүүлэн одох мо­торт дугуй” хүүхдийн номын хамтаар хүүхэд бүрт бэлэглэсэн юм. 

Хамтдаа дуулж, бүжиглэн инээ­дээр цалгисан бүтэн өдрийг өнгө­рүүлсэнд талархсанаа илэр­хий­лэн тус цогцолборын хүүхэд, залуус

“Хүний сайхан сэтгэлийг хайрлаж яваарай гээд

 Хүж дэлхийд би хүслийн дуугаа дуулмаар байна

 Ямар сайхан хүмүүсийг бурхан надад илгээснийг

Ялгуун сарны дор үгээр хэлэ­хийн аргагүй“ хэмээн дуулсаар биднийг үдсэн билээ.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Сүүлийн хэдэн жил Хята­дад хоол хүнсний аюулгүй байдалд заналхийлэх асуу­дал түгээмэл гарч, нэг ёсны ужгирах хандлагатай болсон билээ. 2008 онд меламинтай сүү зарснаас зургаан хүүхэд нас барсан бол 330 мянган хүүхэд өвчилсөн гашуун түүх бий.  Тэгвэл сүүлийн үед мах, махан бүтээгдэхүүнд “но” ажиглагдах болсон нь шал­гал­таар илрэх болжээ. Ту­хайл­­­­бал, Хятадад өнгөрсөн нэг­дүгээр сарын сүүлчээс эхлэн хүнсний аюулгүй байд­лыг хангахтай холбогдуулан хяналтаа чангатгах болсон. Үүнтэй холбогдуулан өргөн хүрээг хамарсан барив­чил­гааг ч явуулж эхэлжээ. “Хуу­рамч” мах үйлдвэрлэсэн гэх хэргээр тусгай ажиллагаа явуулж, гурван сарын хуга­цаанд 904 хүнийг баривч­лаад байна. Өнгөрсөн баасан га­ригт гэхэд ийм төрлийн мах, махан бүтээгдэхүүн нийлүүл­сэн хэргээр зохион байгуу­лалттай гэмт хэргийн бүлгийн  60 гишүүнийг саатуулжээ. Тэд 2009 оноос хойш хонь, үх­рийн мах нэр дор харх, усны булга, үнэгний мах борлуулж бай­сан нь шалгалтаар илэр­сэн бай­на.  Мөн тэдний хууль бусаар үйлдвэрлэсэн 20 тонн махыг хураан авсан талаар “Синьхуа” агентлаг мэдээлэв. Сүүлийн гурван сард хуурамч мах үйлдвэрлэсэн тохиолдол 382 удаа гарчээ. Гэмт хэрэгт­нүүд мах, махан бүтээгдэ­хүүндээ ус шахах, өвчилсөн амьтны мах ашиглах, устөрөг­чийн хэт исэл, нитрат, фосфат зэрэг химийн бодис хэрэглэн махны өнгийг хувиргаж бай­сан ноцтой зөрчлүүд илэрчээ. Энэ талаар БНХАУ-ын Олон нийтийн аюулгүй байдлын  яамны албан ёсны төлөө­лөгчийн мэдээлснээр “Бид баруун өмнөд нутагт хууль бус үйл ажиллагаа явуулж байсан хоёр цехийг ил­рүүл­сэн. Тэд тахианы сарвуунд устөрөг­чийн хэт исэл шахсан байсан юм” гэжээ. Мөн Шан­дунь му­жид хуурамч мах үйлдвэрлэн, Шанхай хот, Зянсу болон бу­сад мужид нийлүүлж байсан бүлэг этгээ­дийг баривчилжээ. Тус гэмт бүлгийнхэн ойрол­цоо­гоор 1.6 сая ам.долларын ашиг олсон байж. Он гарсаар Хятадын хууль сахиулагчид мах, махан бүтээгдэхүүндээ хортой бо­дис шахсан болон өөр амьт­ны мах холих зэрэг хууль бус үйл ажиллагаа явуулж бай­сан 1721 үйлдвэр, цехийг илрүүлж хаасан бай­на. Ийн­хүү олныг хамарсан ба­рив­чилгаа явуул­сан нь хүнс­­ний аюулгүй байдлыг хан­­­гах­тай тэмцэх ажлынх нь нэг хэсэг юм. БНХАУ-ын Тө­рийн зөв­лө­лийн Ерөнхий сайд Ли Көцян гуравдугаар сараас эхлэн хүнсний аюул­гүй байд­лыг сайжруулах нь нэн тэргүү­ний зорилт хэмээн онцолж бай­сан удаатай. Да­раагийн ша­танд сүү, сүүн бүтээг­дэхүүнд хяналт тавьж, шал­галт явуу­лах болсон та­лаар “Синьхуа” агентлаг мэ­дээл­жээ. Үүнтэй зэрэгцэн Оросын мэргэжилт­нүүд Хятад руу зор­­чиж буй иргэддээ үхэр, хонины мах агуулсан бүтээг­дэхүүн болон хоол хүнс ху­дал­дан авахгүй байхыг зөв­лөжээ. Түүнчлэн Хятадын хилтэй залгаа ор­ших нутгийн хилээр орж ирж буй мах, махан бү­тээгдэхүүнд хатуу хяналт та­виад байна.  Мөн ийм төрлийн бүтээг­дэ­хүүн нь хүний биед хавдар үүсгэх аюултайг ч мэр­гэ­жилт­нүүд онцолжээ.

ХУУРАМЧ МАХ ҮЙЛДВЭРЛЭГЧИД

ӨМӨЗО-д 23 тонн “хуу­рамч үхрийн мах”-ыг хураан авч устгалд оруулжээ. Шал­гал­таар хураан авсан бүтээг­дэхүүний дунд  боловсруу­лаагүй, хөлдөөсөн холимог мах байснаас гадна  химийн бодис шахсан болон нян агуул­­сан мах ч  байжээ. Тэгвэл Гуйжоу мужид ийм төрлийн хууль бус ажиллагаа явуулж байсан зургаан сэ­жигт­нийг баривчилжээ. Тэд тахианы сарвуунд устөрөг­чийн хэт исэл шахаж, дараа нь хоол амт­лагчтай хольж хуурах бо­лон чанах зэргээр бэлтгэн бор­луул­даг байсан аж. Харин Ханжоугийн зах дээр бор­луулж байсан махнаас най­ман удаа сорьц авахад зур­гаад нь зөрчил илэрчээ. Ту­хайл­бал, Хятадын Шинжлэх ухаан, технологийн хүрээ­лэнгийн лабораторид хийсэн шин­жилгээгээр үхрийн махны оронд гахайн мах зарж бай­сан нь тогтоогджээ. Учир нь гахайн мах нь үхрийн махнаас хоёр дахин бага үнэтэй байдаг аж. Түүний амт, үнэр, гадна байд­лыг өөрчлөн үхрийн мах хэ­мээн худалдаж байсан бай­на.

Хятадын Олон нийтийн аюулгүй байдлын яамны мэ­дээлснээр гэмт этгээдүүдийн арга барил улам нарийсч, илүү боловсронгуй технологи ашиг­лан, махны өнгө үзэмж, үнэрийг ч өөрчилж чадаж буйг онцолжээ. Гэмт этгээ­дүүдийн хамгийн их хэрэг­лэдэг луйвар нь өвчнөөр үх­сэн амьтны мах борлуулж, хархны махыг хо­ниных гэж хуурах, жинг нэ­мэх үүднээс ус шахаж хөл­дөөдөг байна. Шан­­­­­хай хотын дундуур урс­даг голоос арав гаруй мянган гахайны цогцос ил­рүүлсэн хэрэг ч холынх биш. Гэмт этгээдүүд түүнийг авч бор­луулаагүй гэх ба­талгаа ч байхгүй билээ. Ялангуяа шу­вуу­ны ханиад гарах болсны улмаас тахиа, нугасны махны борлуулалт муудсан тул тэд­ний хууль бус ажиллагаа эрчимжээд бай­жээ.

Сүүлийн үед зөвхөн Хята­дад төдийгүй олон оронд хямд махыг өндөр үнэтэй чанартай мах хэмээн зарах явдал мэр сэр гарсаар буй. Ирландад хамгийн анх үх­рийн мах гэж дэлгүүрээр зарж байсан махнаас сорьц авч шинжлэн, адууны мах байс­ныг тогтоосон удаатай.  Ир­ланд, Их Британид адуу­ны махыг хүн­сэнд хэрэг­лэ­хийг цээрлэдгээс гадна зөвхөн нохой, муурны хоо­лонд л хэрэглэдэг аж. Тиймээс энэхүү дуулиан нь ард иргэ­дийн бухимдлыг төрүүлээд авсан. Үүнтэй хол­богдуулан мах нийлүүлэгчид олон мян­ган тонн махаа бу­цаж тата­хад хүрсэн билээ.

Дуулиан зөвхөн адууны махаар, Европоор хязгаар­лагдсангүй. Далайн нөөцийг хамгаалах чиглэлээр үйл ажил­­­лагаа явуулдаг “Oceana” загас, далайн гаралтай бү­тээг­дэхүүний найрлагад шин­жилгээ хийхэд зөрчил илэр­сэн юм. Зоогийн газар,  дэл­гүү­рээр зарж байсан  далайн загас, далайн гарал­тай бү­тээгдэхүүн нь шошго дээр заагдсанаас өөр  байжээ. Өөрөөр хэлбэл,  оронд нь хямд үнэтэй загас болон да­лайн бүтээгдэхүүнээр орлуул­сан байж. Тухайлбал, Нью-Йорк хотын худалдааны сүл­жээ­гээр борлогдож байсан загас­нуудын 40 хувьд нь өөр загас­ны мах хольсон байсныг   шалгалтаар тогтоосон юм. Мөн Аме­рикт  зарагдаж бай­сан  загас­ны махаар хийсэн хоолны  25 хувь цэсэн дээр байснаас  өөр байжээ.  Үүний зэрэгцээ Европт ч зарагдаж байгаа далайн гаралтай хүнс­ний бүтээг­дэ­хүүний 30 хувь нь шошго дээрхээсээ өөр найр­ла­гатай байсныг ил­рүүл­сэн байна. Үүний гол шалт­гаан нь луйварчид өн­дөр үнэтэй загасан бүтээг­дэх­үүн­дээ хямд үнэтэй загас­нуудыг хольж, их хэмжээний ашиг олдог бай­жээ.

ХЯТАДАД ЧАНАРГҮЙ БАРАА СУРТАЛЧИЛБАЛ ХОРИНО

Хятадад чанаргүй бараа бүтээгдэхүүнийг сур­тал­чил­сан алдартай хүмүүсийг хуу­лиараа хатуу шийтгэхээр болжээ. БНХАУ-ын Дээд шүү­хийн албан ёсны төлөөлөгч Сунь Зюньгун мэдэгдэхдээ энэ нь  чанарын шаардлага хан­гаа­гүй бараа бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж, тараахтай тэм­цэх болон хянах ажлын хү­рээнд авч буй арга хэмжээ юм гэжээ. 
Энэхүү шинэ дүрэм журам нь гадаадын иргэд ч хамаарах гэнэ. Мөн уг хууль зар сур­талчилгааны ком­пани, агент­лаг, менежер, нэг ёсны зах зээлд чанаргүй бүтээг­дэхүү­нийг “нийлүүлэх”-тэй хол­боо­той үйлдэл хийсэн этгээдэд хамаатай аж. Тий­мээс олны танил ч бай энгийн иргэд ч хуулиа мөрдөх шаард­­­­­­лага­тайг онцолжээ.  

  Д.ЦЭРЭНДОЛГОР

ДАЙНЫ ЭРСДЛИЙН САНГИЙН ГЭХ ХЭРЭГ НЭГ Л ХЭСЭГ НЬ

Аливаа улс үндэстний хувьд иргэний агаарын тээвэр нэрийн хуудас нь болж бас тэр хэмжээ­гээ­рээ тодорхой хэмжээний орло­гыг оруулж байдаг билээ. Монгол­чуудын хувьд МИАТ тийм байж чадсан болов уу. Сүүлийн үед ил болох болсон олон ноцтой хэр­гүү­дийн зах зухаас сонсо­ход үе, үеийн сэтгэл зүрх­гүй дарга даамлуудын халаасыг зузаатгах хэрэг­сэл болж ирснээс үндсэн үүргээ гүйцэтгэж байгаа­гүй мэт санагдана. Идээ бээрэндээ баригдсан МИАТ хэмээх энэ бай­гуул­лагатай холбоотой дэгдээд байгаа дайны эрсдлийн сангийн мөн­гийг завшсан хэрэг бол нэгээхэн хэсэг нь юм. Үүний цаана өчнөөн олон хэрэг, үй олон тэр­бум төгрөгийн асуу­дал байсан нь эх­нээсээ ил болж байна. Хэрэв шинэ Засаг бай­гуулагдаж, улсын өмчийг өөрийн юм шиг зарцуу­лахаасаа тат­гал­заж чадах удирд­лага гараагүй бол энэ хэрэг урьд өмнийн адил дараг­даад л өн­гө­рөх байжээ. МИАТ гэх төрийн өмчит бай­гуул­лага өнөөдрийг хүртэл ажил­лах­даа байн­га алдагдал хүлээсээр ирсэн байдаг. Яг өнөөд­рийн байд­лаар 108,1 тэр­бум төгрөгийн алдаг­дал хүлээгээд байгаа бөгөөд сүүлийн арав гаруй жи­лийн хуга­цаанд Засгийн газрыг ийм хэмжээ­ний өрөнд унагасан гэсэн үг.
Тод­руулбал, 1999-2012 онд Европын чиглэлийн нислэгээс 73.35 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээсэн бол энэ тоо 2013 онд 11.75 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэх тооцоотой байгаа. Мөн 1993-2009 оны орон нутгийн нислэгийн үнийг тогтоон баригч болж ажиллахдаа 23,1 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээ­жээ. Үе, үеийн Засгийн газ­рын шийдвэрээр МИАТ компани ийн алдагдалтай ажиллаж байхад ээлж дараалан томилогдсон дарга нар нь элдэв арга сүвэгчлэн ихээ­хэн хэмжээний хөрөнгө хувьдаа зав­шиж байсан баримт эхнээсээ дэл­гэг­дэж, үүнийг нь сонссон иргэд итгэж ч чадахгүй гайхширч суугаа нь үнэн. МИАТ компанийн үйл ажиллагааны зардал төрөөс гарч, үйл ажиллагаа явуулж олсон ор­лого нь хувь хүмүүсийн халаасанд ордог байсан гэхэд итгэж ч чадахгүй байгаа юм. Гэтэл байдал тийм л байж.

Сүүлийн үеийн гол дуулиан болоод буй “Дайны эрсдэлийн даатгал” гэдгийг 2004 оноос са­наач­лан өнөөг хүртэл 700 сая ам.доллар хуримтлуулж үүнийгээ төрд өгөх бус тойрон хүрээлэгс­дээрээ хуваан идэж байсан нь илэрч Ц.Орхон, Б.Эрдэнэбилэг нарын хүмүүсийг хэрэгт холбог­дуу­лан шалгаж эхэлсэн. Гэхдээ “Дайны эрсдэлийн даатгал” гэх энэ хууль бус бизнес нь  эрх мэдэлт­нүүдийн МИАТ-ээс мөнгө гаргуу­лан завшдаг явдлыг хэргийн зөв­хөн нэг хэсэг нь байжээ. Үүний хажуугаар “Катеринг”-ийн үйлчил­гээ, “Карго”, шатахуун, баяр ёслол, амралт зугаалга, бусад үйлчилгээ гээд олон өөр хэлбэрээр их хэм­жээ­ний мөнгийг үргүй зардаг бай­сан нь илэрлээ. Ер нь яаж ийгээд үргүй зардал гаргаж, тэр бүхэн нь МИАТ хэмээх байгууллагын үе, үеийн дарга нарын халаас руу урсдаг ийм байдлыг өмнөх эрх баригчид уламжлал мэт тогтоож иржээ.

Төрийн томчууд болон тус байгууллагын удирдлагууд МИАТ-ийн хөрөнгө рүү гар дүрж эхэлсэн түүх 2001 оноос эхтэй. Тухайн үед УИХ-ын дарга асан Л.Энэбиш МИАТ-ийг хувьчлах асуудлыг УИХ-аар хэлэлцүүлэн баталж Н.Энх­баярын Засгийн газарт чиглэл өгч байжээ. Энэ үйл явцаас хойш дөрвөн жилийн дараа буюу хуучин МАХН өнөөгийн МАН-ын ээлжит засаглал дахин бүрдсэн. Тэгэхэд Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгч болж Ц.Нямдорж УИХ-ыг удирдаж байв. Энэ үед мөн л МИАТ-ийг хувьчлах асуудлыг дахин хөндөж 2005 онд 48 тоот тогтоолыг гаргаж байжээ. Тогтоолд тусгаснаар “бизнес анги­лал болон нийтийн нислэгийг сал­гах замаар орон нутгийн нислэгийг гадаадын компанид хувьчлах шаард­лага тулгарлаа” гэсэн заал­тыг оруулсан байна. Энэ заалтын үрээр ямар нэгэн асуудалгүй амжилт­тай явж байсан орон нут­гийн нислэг уналтад орж, өнөөд­рийнх шигээ ийм байдалд хүрсэн нь үнэн билээ. Ер нь яагаад голд­рилоороо явж байсан орон нутгийн нислэгийн асуудал хям­ралд орж, харин “Аэро Монголиа” гэх хувийн компани үүссэн нь анхаарал татдаг. Энэ бүхэн дарга нарын ашиг сонирх­лын хүрээнд өрнөсөн явдал гэдгийг учир мэдэх хүмүүс нуудаг­гүй. Орон нутгийн нислэг, бизнес ангиллын нислэгийг салгаснаар хэдэн авиа компани, хувийн ком­пани байгуулагдаж дарга нар нь ямар хэмжээний ашиг олсон нь тодорхой. Энэ бол зөвхөн эхлэл байлаа.

Энэ эхлэлийг нэгэн цагт МИАТ-ийг удирдаж байсан Б.Эрдэнэ­билэг, Ерөнхий сайд, Ерөнхий­лөгчийн албыг хашиж асан Н.Энх­баяр нар тавьсан хэмээдэг. Тод­руул­бал, Б.Эрдэнэбилэг  өөрийн эзэмшиж байсан “Blue Sky” буюу сэлмэн барилгаа Н.Энхбаярт өгч оронд нь МИАТ-ийн захирлын суудлыг авснаар тэдний хооронд ашиг сонирхол, албан тушаалын холбоо үүссэн гэх. МИАТ-ийг ээлж дараалан удирдаж байсан Ц.Орхон, Б.Эрдэнэбилэг, “Mon­golian
Аirlines” группийн ерөнхий захирал Ч.Хоролсүрэн нар бүгд гэр бүлийн найзууд гэж хэвлэлээр багагүй бичигдсэн. Энэ холбоо явсаар Н.Энхбаяр, Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн Д.Сугар гээд төрийн өндөр дээд албан тушаалт­нуудтай ч холбогдоно гэдэг нь сүүлийн үед олон нийтэд ил бол­сон мэдээллээс тодорхой болсон билээ. Дайны эрсдлийн сангийн мөнгийг идсэн хэрэг буглаж бугш­сан МИАТ-ийн хувьд нэг л хэсэг нь байлаа. Харин МИАТ-ийн идээ бээрийг шахвал үнэхээр ноцтой хэргүүд олон гарч ирнэ.

КАТЕРИНГИЙН ҮЙЛЧИЛГЭЭГ МИАТ–ЭЭС САЛГАЖ ХУВЬД ШИЛЖҮҮЛСЭН НЬ

МИАТ-ийг хувьчлах тухай УИХ-ын тогтоолын дагуу хийгдсэн  хувьч­лалуудын нэг нь “Катеринг”-ийн үйлчилгээ буюу хоол нийлүү­лэх үйлчилгээг хувьд шилжүүлэх явдал байв. Анх 1998 онд МИАТ өөрийн хөрөнгөөр Катерингийн зориулалт бүхий барилга барьж ашиглалтад оруулснаар компа­нийн­хаа ажилчдын болон зорчигч­дын хоолыг бэлтгэн нийлүүлдэг болжээ. Тухайн байгууллага нь жилд 100 гаруй мянган ам.дол­ларын гүйлгээ хийж 30 гаруй мян­ган ам.долларын ашигтай ажилла­саар ирсэн бөгөөд 2008 онд 790 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийж бүр ч орчин үеийн шаард­ла­гад нийцүүлэн өөрчилсөн байна. Энэ бүх үйл ажиллагааны мөнгө татвар төлөгчдөөс гарч, бас ч хөрөнгө оруулсных ашигтай ажил­лаж байсныг сануулах хэрэг юун. Гэвч удаа дараа хөрөнгө оруулалт хийж амжилттай ажиллаж байсан энэхүү Катерингийн төвийг 2009 оны долдугаар сарын 23, 24-ний өдөр “Нүхт Тур” компанид шилжүү­лэх гэрээг баталжээ. Ингэхдээ Катерингийн удирдлагыг хоёр жилийн хугацаанд хувьд шилжүү­лэн авах бөгөөд хоёр удаа хоёр жилээр сунгах заалтыг оруулсан байна. Тус гэрээнд гарын үсэг зурсан хүмүүсийг сонирхвол МИАТ-ийг төлөөлж Нислэг үйлд­вэр­лэл эрхэлсэн дэд захирал Г.Жар­галсайхан, “Нүхт тур” компа­нийг төлөөлж захирал Д.Хоржав нар байжээ.

Гэхдээ гэрээг үзэглэхээс сарын өмнө буюу тухайн жилийн зурга­дугаар сарын 30-нд Катерингийн төвийг “Нүхт тур” компанид шил­жүүлсэн байсан нь хар дагуулахаас аргагүй байдаг. Уг төвийг “Нүхт тур” компанид шилжүүлэх гэрээ хийг­дээгүй байхад нэг тэрбум 926 сая төгрөгийн барилга байгууламж, бүтээгдэхүүн бэлдэх, хадгалах технологийг Д.Хоржав нарын хү­мүүст өгсөн баримт одоо ил болж байна. Үүнээс гадна гэрээг МИАТ компанийн ТУЗ-ийн хуралдаанаар эцэслэн хэлэлцүүлээгүй нь ямар­хан ашиг сонирхол байсныг илтгэх мэт. ТУЗ нь ийм гэрээ байгуу­лагд­саныг 10 хоногийн дараа мэдэж хурлаараа хэлэлцэн тооцоо судал­гаа муу байна хэмээн буцаасан ч гэрээ аль хэдийнэ үзэглэгдсэн учраас буцаах боломжгүй болж харин ч эсрэгээрээ хэрэгжиж эхэлс­эн түүхтэй ажээ. Ийн Катерингийн үйлчилгээг хувьчлах асуудлыг хөндөж ТУЗ-өөрөө хэлэлцэхээс өмнө хувьд шилжүүлэх гэрээ хийж, гэрээ хийхээсээ өмнө хоёр орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгийг Д.Хор­жав нарт өгснийг хуулийнхан шалгахаар болж, цаад эздийг нь тодруулахаар ажиллаж байгаа сурагтай.

Мэргэжлийн хяналтын байгуул­лагынхан энэ гэрээг хууль зөрчиж хийсэн нь одоо тодорхой болж байгаа аж. Бас Катерингийн үйл­чил­гээ төрөөс хувьд шилжсэнээрээ алдагдалтай ажиллаж эхэлжээ гэсэн дүгнэлтийг жил бүр гаргаж, хуулийн байгууллагуудад шил­жүүлж байсан ч дарагдсаар өнөөд­рийг хүрчээ. Мэргэжлийн хянал­тынх­ны илрүүлсэн бас нэг асуудал нь даатгалын асуудал. “Нүхт тур”-д удирдлагын эрхийг өгөх тухай гэрээнд тусгаснаар “Төвийн үл хөдлөх хөрөнгийг өмнө нь байгуул­сан нөхцөлөөс дордуулалгүй даат­гуулсан байх ёстой” гэжээ. Гэтэл “Нүхт тур” компани төвийнхөө лифт зэргийг 22 тэрбум 843 сая төгрөгөөр даатгуулах гэрээг “Монгол даатгал” компанитай хийж өмнө нь даатгалд өгч байсан мөнгөнөөс даруй хэд дахин ихийг шилжүүлсэн байдаг аж. Энэ нь бас л ээдрээтэй хэрэг бөгөөд учрыг нь олохоор хуулийн­хан хөөцөлдөж эхэлсэн гэнэ. Төрийн мэдэлд байхдаа эрүүл ахуйн хувьд мэргэжлийн ажилтан­тай байсан уг газар хувьд очоод зорчигчдын эрүүл мэндэд батал­гаатай бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээ байж байгаа талаар олон жилийн өмнө хэвлэлээр бичигдэж байсан удаатай. Гэвч үүнээс ч том асууд­лыг гарын алга урвуулахын адил шийдэж байсан улсууд мэргэжлийн хүний үгийг нохой хуцахын чинээ тоож сонсоогүй билээ.

ТАТВАРЫНХНЫ МӨНГӨӨР ТАНСАГ БАЯР ТЭМДЭГЛЭНЭ

МИАТ-ийн удирдлагууд энэ мэтээр хуулиас гадуур хийсэн үйлдлээ нуухын тулд ажилчдынхаа шагнал урамшууллыг нь нэмж, их хэмжээний мөнгө амладаг байжээ. МИАТ-ийн үе, үеийн захирлууд буюу Ц.Орхон, Б.Эрдэнэбилэг нар ажилчдынхаа амыг барихын тулд хөрөнгө мөнгийг ёстой цацдаг байжээ. Гэхдээ энэ нь тэдний хувийн хөрөнгө бус харин улсын хөрөнгөөс л гарч байгаа хэрэг шүү дээ. Тэд төрийн хөрөнгийг яаж үргүй зарцуулж байсан нь дараахь баримтаас тодорхой харагдаж байгаа. Одоогоос зургаан жилийн тэртээх шинэ жилийг МИАТ-ийнхэн тэмдэглэхдээ Хятадын “Huawen shishang tuwen” компанийн 2008 оны 21 мянган ширхэг календарийг 52.9 сая төгрөгөөр, Сөүлийн төлөө­лөгчийн газраас 400 ширхэг цаг, 180 гүц, 597 бал, 199 флаш дискийг 109 сая төгрөгөөр худалдан авч байжээ. Тэдний шинэ жилийн бэлэг нь дээр дурдагдсан 152 сая төг­рөгөөр тогтсонгүй. “Гранд компас” компаниас хөргөгчний наалт дөр­вөн мянгыг болон дөрвөн мянган түлхүүрийн оосрыг 10 сая төгрө­гөөр, “Хомо спресс” компаниас үзгэн бал, тэмдэглэлийн дэвтэр, дурсгалын цаг, энгэрийн тэмдэг зэргийг 14 сая төгрөгөөр худалдан авч байжээ. Тэд шинэ жилийнхээ бэлгэнд л гэхэд даруй 200 орчим сая төгрөг зарцуулдаг байсан нь эндээс харагдаж байна. Тодруул­бал, шинэ жилийн бэлгийг ийн 200 сая төгрөгөөр бэлдэхийн сацуу хүлээн авалтад 47 сая төгрөг зарцуулж, 300 сая төгрөгөөр 100 хүнийг урамшуулж байсан баримт байна. Эндээс харахад МИАТ гэх компанийн ажилчид шинэ жилээ тэмдэглэхдээ төрийн хөрөнгөөс даруй 500-600 сая төгрөг гарган авдаг байсан аж. Мөн 2007 онд ОХУ-ын “Аэрофлот”-ын ерөнхий захирлыг ирэхэд 13.3 сая төгрөгийн хэт хутга, буцахад нь 17 сая төг­рөгийн алтадсан аяга бэлэглэж байх жишээтэй. 2007 оны арван­хоёр­дугаар сарын сүүлийн хэдхэн өдөрт МИАТ-ийнхэн ингэж тансаг­ласан байна. Түүнчлэн “IOSA”-гийн гэнэтийн шалгалтад тэнцсэн гэдэг үндэслэлээр 250 орчим сая төгрөг гарган 30 гаруй ажилтнаа урам­шуулж байсан байсныг ч гэрч өгүүлж байгаа. МИАТ-ийн урам­шуул­лыг ийн бичээд байвал дуу­сах­гүй. Үр дүнгийн гэрээг сайн байгуулсан гэдэг нэрийдлээр Гүй­цэтгэх захирлаа 27 сая төгрөгөөр шагнаж байсан улсууд шүү дээ. Хуруу хумсаа зулгааж байж олсон хувийн компанийнхан хүмүүсээ ингэж шагнаж байсан бол гомдол­лоод байх зүйлгүй. Гэтэл энэ бол төрийн мөнгө өөрөөр хэлбэл, идэж буй талх, утсаар ярьсан нэгжийн­хээ секунд бүрт татвар хураалгаж байдаг олон түмний мөнгө шүү дээ. Гэхдээ энэ бүхэн шалгагдаж яригдаж байгаагүй биш яригдаж, бас шалгахыг хүссэн олон бичиг баримтыг нэг нэгэндээ илгээж байсан байдаг.

Бүр хэд хэдэн удаа цагдаагийн байгууллага шалгаж эхэлсэн ч төд удалгүй дарагддаг байжээ. Үүнийг хөрөнгө мөнгөний сонирхол нэг, эрх мэдэлтнүүд зогсоож байсан нь мэдээж. Ямартаа ч ардчилсан засаглал гарснаар олон жил дарагд­сан эдийн засгийн гэмт хэргийн үзүүр атгагдлаа. Идээ бээр одоо л хагарч, шахагдаж эхэлж байна.

 МИАТ “БОИНГ 767-300″ ОНГОЦТОЙ БОЛСОН ТҮҮХ

Манай улс “Боинг 767-300” онгоцтой бол­сон түүхийг сөхвөл ур­таас урт үйл явдлын жаг­саалт гарч ирэх бөгөөд бас ээдрээтэй. Ийм он­гоц­той болох эхлэл огт өөр байдлаар тавигдсан байгаа юм. Одоогоос 13 жилийн өмнө МИАТ ком­пани, Солонгосын “Корэйн эйр” компанитай нэгэн гэрээг хийжээ. МИАТ болоод “Корэйн эйр” компани хоёр улсын­хаа хооронд харилцан нислэг үйлддэг учраас хамтран ажиллахаар болж гэрээг үзэглэсэн байна. Ингэхдээ хоёр талаас долоо хоногт мянга, мянган зорчигч тээвэрлэнэ гэсэн заалт оруулсан байгаа юм. Энэ нь ашиг­тай гэрээ бөгөөд хоёр улсын хоо­ронд зор­чиж буй зорчигчдыг ком­па­ниуд тэнцүү хэмжээгээр тээвэр­лэн ижил хэм­жээ­ний ашиг олно гэсэн үг. Гэтэл 2003 онд энэхүү гэрээнд гэнэт өөрчлөлт оруулахаар болсон бай­на. Ийн гэрээг өөрчлөх сэдлийг МИАТ-ийн гүй­цэт­гэх захи­рал Ц.Орхон гаргасан бөгөөд С.Баяр­сайхан гэх хэлтсийн даргаа Солонгос улс руу томилолтоор явуулан гарын үсэг зуруулжээ. Гэрээг өөрчлөхдөө харил­цан тээ­вэр­лэлтийн хүний тоог “Харилцан тээвэрлэлтийн нислэгийн тоо” болгож өөрчилсөн байна. Мөн “Корэйн эйр” компаниас Улаан­баа­тарын чиглэлд нислэгийн тоог долоо хоногт зургаан удаа болгож зорчигчдын тоонд хяналт тавихгүй байхаар тохирчээ.

Энэ нь МИАТ компанийг их хэмжээний алдагдал хүлээхэд хүргэж байгаа юм. Тод­руулбал, “Корэйн эйр” компани 290 хүний суудалтай нислэг үйлдэж байхад манайх 130 хүний суудал­тай онгоцоор зөрж нисдэг байж. Энэ нь МИАТ компанийг ихээхэн алдаг­далд оруулсан бөгөөд нийт 91 сая ам.долларын хохирол учирчээ. Үүнийг мөн л ашиг со­нирхлын зөрчлийн улмаас гарга­сан шийд­вэр гэж үзэхээс аргагүй. Уг нь аль болох өөрсдөдөө ашиг­тай, үгүй ядаж ашгаа тэнцүү хэл­бэрээр авах гэрээ хэлцлийн төлөө дарга нар зүтгэмээр юм. Тэгвэл шинэчлэн хийсэн гэрээний улмаас МИАТ алдагдал хүлээж, “Корэйн эйр” 91 сая ам.долларын ашиг хүртсэн байна. Харин дарга нарын хооронд “Ямар яриа хэлэлцээр болж, хэн нь хэдэн хувь авахыг тохирсон нь тодорхойгүй байна” хэмээн эх сурвалж өгүүлж буй. 

Энэ тухай одоогийн Зам, тээв­рийн сайд, тухайн үеийн ЗТБХБ-ын дэд сайд А.Гансүх 2011 онд олж илрүүлэн  шалгуулахаар УЕПГ-т гомдол гаргажээ. Гэтэл энэ хэрэг одоог хүртэл шийдэгдээгүй байгаа бөгөөд тус гэрээний үр дүнд МИАТ өнөөдөр ч алдагдал хүлээсээр байгаа гэнэ. Ингээд тухайн үеийн ЗТБХБ-ын дэд сайд А.Гансүх Со­лон­гос улсыг зорьж гэрээг өөрчлөх тухай асуудлыг ярьжээ. Гэтэл Солонгосын тал “Олон жил яваад, болоод ирсэн гэрээ. Тэгэхээр манай талаас гэрээг өөрчлөх ямар ч боломжгүй” гэдэг хариултыг удаа дараа өгч байжээ. Тиймд манай улс алдагдал хүлээхгүйн тулд Солон­госын нислэг үйлддэг онгоц Боинг 767-300 онгоцыг худалдаж авахаар шийдэхээс аргагүй бол­жээ. Өөрөөр хэлбэл тэмээ, ямаа­ны­хаа зөрүүг арилгахын тулд адил­хан тэмээтэй болж, жин тээхээс аргагүй болсон гэсэн үг л дээ. Энэ нь алдагдлыг бууруулсан бөгөөд МИАТ компани том онгоцтой бол­сон анхны тохиолдол болжээ.  Гэхдээ л Монгол Улс өөрийн гэсэн агаарын тээврийн нислэгтэй мөрт­лөө бусад орнуудын авиа тээв­рийн компаниуд хүчээ авч, манайх аргацаах төдий цөөхөн нислэгтэй явж ирж, жилээс жилд нислэгийн тоо цөөрч байсны нууц нь сэтгэл дутсаных байсан гэдэг нь харагдаж байгаа юм. Аль болох эх орондоо ирэх ашгийг бодох байтал амин хувьдаа ирэх ашгийг харсаар бай­гаад ийм байдалд хүргэсэн байгаа нь илт байгаа юм. Үүнийг засч залруулах хүмүүс гарч ирээгүй бол хэдийг болтол ингэж явах байсан нь эргэлзээтэй.

Сүүлийн үед энэ тал дээр анхаарч ярьснаар одоо гэрээнд өөрчлөлт оруулах боломж бүрдэж байгаа гэнэ. Солонгосын ихэнх нислэг буух, хөөрөхдөө манай орны зүүн хилийг нэвтэрч ордог байна. Энэ байдлыг зогсоож манай улс агаарын хилээ хаах тухай мэдэгдэл илгээснээр гэрээг өөрч­лөх боломж бүрдсэн сурагтай. Хоёр орны агаарын хилийг хаах хүртэл арга хэмжээ авч байж нэг гэрээгээ өөрчлөхөөр болсон нь сайн хэрэг.

ХИЙСЭН ХЭРГЭЭ ДАРАХЫН ТУЛД БАГАГҮЙ МӨНГИЙГ ТӨРӨӨС ГАРГУУЛДАГ БАЙЖЭЭ

Энэ мэтээр МИАТ компани дээр хэрхэн мөнгө угааж байсан бэ гэдэг баримтуудыг зарим албан ту­шаалт­нууд шалгуулахаар хуулийн байгууллагад ханддаг ч олон ний­тэд ил бололгүй, эцэслэн шийдэг­дэлгүй өнөөдрийг хүрчээ. Ийм хэргүүдийг дарахын тулд МИАТ-ийн удирдлагууд хуулийн фирмтэй холбогдон багагүй хэмжээний мөн­гөөр тэднийг ажиллуулдаг байсан байна. Тодруулбал, МХЕГ-ынхан МИАТ-ийн 2006-2007 оны санхүү­гийн үйл ажиллагаанд шалгалт хийгээд таван тэрбум долоон зуун 23 сая төгрөгийн акт тогтоосон байгаа юм. Тус акт тогтоосон явдалд эрх зүйн туслалцаа ава­хаар МИАТ-ийн гүйцэтгэх захирал Б.Эрдэнэбилэг “Жалайрчо” хуу­лийн фирмийн захирал Д.Ням­доржид ханджээ. Д.Нямдорж нь Б.Эрдэнэбилэгийн багын найз, дотнын анд нь гэж байгаа. Гэрээг хийхдээ нийт маргааны үнийн дүнгийн хоёр хувийг үйлчилгээний хөлсөнд өгөх заалтыг оруулсан байна. Энэ нь 114 сая төгрөг болох бөгөөд үнийн дүнгийн 30 хувийг үйлчилгээ авахаас өмнө шилжүү­лэхээр болжээ. Ингэхдээ эхлээд 30 хувийг нь, дараа нь 70 хувийг нь үйлчилгээний үр дүнгээс үл хамаа­ран үл маргалдах шугамаар өгнө гэж тохирсон байгаа юм. Шууд хэлбэл “Жалайрчо” компани МХЕГ-ын тогтоосон актын хүрээнд эрх­зүйн зөвлөгөө өгсөн, өгөөгүй 114 сая төгрөгийг ямар нэгэн маргаан­гүйгээр шилжүүлэх гэрээ хийгдсэн байна. Ер нь боломж л олдвол бүхий л аргаар төрийн мөнгөнөөс авсаар иржээ.

МИАТ-ийн өнгөрсөн үеийг сур­валжлахад ийм. Нэгэн цагт эрх мэдлээ хэтрүүлэн дураараа авир­ласан дарга нарын халаас руу төрийн хөрөнгийн нэгээхэн хэсэг ийн орж байжээ. Харин одоо олон жил бугшсан нэг намын засаг­лалаас татгалзсанаар МИАТ-т үүрлэсэн муу бүхэн, идээ бээр шахагдаж эхэллээ. Өнөө жилээс ажлаа мэддэг, гавьяат нисгэгч хүн энэ байгууллагыг удирдаж эхэл­сэнд нь хүмүүс ихээхэн итгэж байгаа. Цаашид ч энэ ажлаа улам эрчимжүүлэн үүр уурхайгаар нь устгах нь нийгмийн захиалга бо­лоод байна. Арван хэдхэн жилийн дотор хэдэн зуун тэрбум төгрөгийг татвар төлөгчдийн халааснаас хулуулан авч халаасандаа хийсэн хүмүүсийн гар хөл бологсдыг ил­рүүлж арга хэмжээ авах нь МИАТ-ийн ирээдүйд хэрэгтэй байх.  Ин­гэхийн тулд хуулийн байгууллагын­хан ч шударга, шуурхай ажиллах шаардлагатай. Хэн нэгэн улстөр­чөөс, бизнес эрхлэгчээс айгаад байлгүй шударга ёсыг тогтоон ажилласнаар МИАТ-ийн энэ их идээ бээр шахагдах болно.

Л.МӨНХТӨР

Харийн хүнтэй гэр бүл зохиож, амьдралаа хол­бохоор шийдсэн монгол бүсгүйчүүддээ сургамж болгох үүднээс нэгэн эмэг­тэйд тохиолдсон явд­лыг манай сонин хөндөж байна. Түүнийг Н.Ан­хи­луун гэж нэрлэлээ. Учир нь тэрбээр нийгэмд ажил хөдөлмөр эрхэлж буй за­луу хүн болохоор нэрээ нууцлахыг биднээс аминч­лан хүссэн юм.

Гадаадын иргэнтэй ханилж, сайн сайхан амь­дарч байгаа монгол эмэг­тэйчүүд бий. Гэвч хүний амьдрал алдаа мадаггүй, дардан замаар урагш­ил­на гэдэг ховорхон. Ирээ­дүй­гээ гэгээлгээр тө­сөөлж, гадны иргэнтэй гэрлэн хүүхдийг нь төрүү­лээд эцэс сүүлдээ хохи­рогч болдог бүсгүйчүү­дийн түүх олон. Ийм нэгэн зовлонт амьдралын зам­на­лаар явж ирсэн Т.Аятун­гаа, С.Энхмаа на­рын тухай өмнө бид мэ­дээлсэн. Нөхөр болох хүнээ зөв таньж, сон­гоо­гүй­гээс хайран сайхан амьдралаа үрэн таран хийж, үр хүүхдээ өнч­рүүлж, тэднээсээ хагац­сан монгол эмэгтэйчүүдэд маань тохиолдсон явдал олон хүнд нэгийг бодог­дуулаад авсан. Харин энэ удаад тэвчээрийн хязгаа­рыг туулж, эх орондоо эсэн мэнд ирсэн Н.Ан­хи­луун бүсгүйн талаарх үнэн түүхийг толилуулж байна. Н.Анхилуун БНХАУ-ын иргэн Фан Фү Сөүтэй гэр бүл болж, хүүтэй болсон юм. Хахир хадмуудынхаа гарт боолчлогдож, шоронд байгаа юм шиг өнгөрүүлсэн найман жил түүний хувьд там шиг л байжээ. Хүнд хэцүү байдлаас өөрийн чад­лаа­раа мултарч, эх нутагтаа  ирсэн энэ бүсгүй өдгөө хүүгээ санан бэтгэрч, зовж шаналж яваа нэгэн.

ӨНГӨ МӨНГӨНД ХУУРТСАН ӨДРҮҮД….

1998 оны тавдугаар сар. Энэ үед Н.Анхилуун аравдугаар ангийн сурагч байв. Төгсөх ангийн сурагч байсан тэрээр шалгалт шүүлэгтээ бэлдэхийн зэрэгцээ ажил хийж, амьжиргаагаа залгуулдаг хөдөл­гөөн­тэй охин байжээ. Гэрийнхээ ойролцоо буюу “Таван шар”-ын орчимд үсчний газарт ажиллаж байсан гэнэ. 

Хаврын улиралд юм бүхэн шинээр сэргэж, хорвоо дэлхий өнгө зүсээ нэмдэг. Тэр утгаар хаврыг хайр дурлалын улирал хэмээн хүмүүс ярьдаг билээ. Сурагч ахуй насандаа үеийнхээ хөвгүүдийг шохоорхон сэтгэл алдрах явдал охид бүсгүйчүүдэд олонтаа учирна. Н.Анхилууны хувьд ч хайр дурла­лаас хол хөндий байгаагүй гэнэ. Үсчин хийж байхад нь гоё сайхан залуучууд орж ирэхэд нь нүд унагах тохиолдол цөөнгүй байж. Дурлалт хосууд үйлчлүүлэхэд нь битүүхэндээ тэдэнд атаархдаг байжээ. “Хэзээ нэгэн цагт сэтгэл татсан хэн нэгэнтэй ингээд явж байна даа” хэмээн хүүхэд насны гэнэн томоогүй зангаар төсөөлж, дотроо догдолдог байснаа нуугаагүй юм.

Түүний ажиллаж байсан үсчний газрынх нь дэргэд БНХАУ-ын хөрөн­гө оруулалттай ясны гурилын үйлд­вэр байдаг байжээ. Уг үйлдвэ­рийн монгол талыг хариуцсан захирал нь үсчний газраар байн байн нэгэн хятад залуутай орж ирэн үсээ засуулдаг байсан гэнэ. Тэрхүү хятад эр нь уг ясны гурилын үйлдвэрийн хөрөнгө оруулагч Фан Фү Сөү аж. Нэг удаа Монгол талын захирал залуу Н.Анхилуунаас Фан Фү Сөүгийн үсийг засаад өгөхийг гуйжээ. Анхандаа тэрээр  үндсэрхэг үзэл битүүхэндээ агуулж, хятад залууд дурамжхан ханддаг байв. “Очиж, очиж хужаагийн үсийг засаад байхдаа яахав дээ” хэмээн цааргалах ч “Мөнгөө төлж байгаа үйлчлүүлэгч юм хойно доо” хэмээн аргагүйн эрхэнд үсийг нь засч өгдөг байжээ. Фан Фү Сөү ч ойр ойрхон үсчинд орж, Н.Анхилууны өмнө очоод суучихдаг болж. Бие хаа сайтай, өндөр нуруулаг, бас царай­лаг төрхтэй түүнээс Н.Ан­хилуун тэр болгон татгалзаж чаддаг­­гүй байсан гэдэг. Хятад эр түүний сэтгэлийг татах гэж олон янзаар өөрийгөө илэрхийлдэг байсан нь аажимдаа таалагдаж эхэлжээ. Бэлэг сэлтнээс авахуу­лаад роман­тик байдалд нь Н.Ан­хилуун өөрийн эрхгүй татагдаж, ойр зуурын юм ярилцдаг болж. Гэхдээ тухайн үед тэдний хооронд ямар нэгэн хайр сэтгэлийн холбоо үүсээгүй байжээ. Жирийн найзууд шиг л дотно харилцаатай, жил шахам болсон гэнэ.

Фан Фү Сөү өдөр болгон үсчний газраар үзэгдэх болж, Н.Анхилуу­ныг хоолонд оруулдаг боллоо. Н.Анхилуунд түүний энэ байдал сайхан санагджээ. Үнэгүй хоол идэж, өнгө өнгийн бэлэг авах нь түүнд таалагджээ. Цаг хугацааны аясаар Н.Анхилуун хятад залууд татагдаж, дасч байгаагаа мэдэрсэн байна.

МӨРӨӨДЛИЙН АМЬДРАЛ НЬ БИЕЛЭХ ЗАМ…

1999 он. Н.Анхилуун энэ үед дээд сургуулийн нэгдүгээр дам­жааны оюутан байж. Харин гэнэт­хэн нэг өдөр Фан Фү Сөү үсчний газраар нь үзэгдэхээ больжээ. Жил шахам уулзаж, цагийг зугаатай өнгөрүүлдэг байсан энэ залууг явчихсаны дараа түүнийг Н.Анхи­луун  санагалзаж эхэлсэн байна. Хааяа бодож, дасч дур­ласнаа ойлгожээ. Фан Фү Сөү хоёр сар шахам сураггүй боллоо. Н.Анхи­луун ч ажлаасаа гарчээ. Тэрээр сургал­тынхаа төлбөрийг олохын тулд арай илүү цалинтай газар үсчин хийх болсон гэнэ.

Нэгэн өдөр гэртээ байж байтал хонх нь дуугарчээ. Хаалгаа нээтэл Фан Фү Сөү зогсч байхыг хараад зүүд биш байгаадаа хэмээн ихэд баярлажээ. “Манай гэрийг мэдэхгүй байж ингээд хүрээд ирсэн нь үнэхээр надад  хайртай юм байна” хэмээн итгэсэн гэнэ. Түүнтэй учрах нь хувь тавилан юм байна хэмээн баярласан гэдэг. Фан Фү Сөүд тэдний гэрийг хуучин ажлынх нь хүмүүс зааж өгчээ. Ингээд сураг­ласаар байгаад Н.Анхилуу­ныг олоод ирсэнд улам догдолсон аж.

Фан Фү Сөү түүнийг алган дээрээ бөмбөрүүлж, алт мөнгөөр өлгийдөх нь холгүй байжээ. Аль үнэтэй гэсэн ресторанд романтик байдлаар цагийг өнгөрүүлж, хайрын халуун дулаан үгсийг харамгүй урсгадаг байж. Үнэтэй брэндийн цүнх, гутал, хувцас, үнэт эдлэлүүд авч өгч сэтгэлийг нь 100 хувь өөртөө эргүүлж чадсан байна. Улмаар Н.Анхилууны гэр орноор очиж, ээж, аавтай нь танилцан, тэдэнд таалагдах гэж хэрэндээ хичээдэг байжээ. Танагтай, тансаг гэсэн болгоныг барьдаг байсан гэнэ.

Фан Фү Сөү өөрийнхөө болон нутагтаа байгаа гэр бүлийнхнийгээ тэдэнд танилцуулахдаа мундаг бизнесмэнүүд гэсэн ойлголтыг төрүүлжээ. Ээж, аав нь настай хүмүүс байдаг бол ах эгч нар нь ресторан ажиллуулдаг боломжийн баян амьдралтай гэжээ. Харин өөрөө рестораныхаа хоол хүнсний асуудлыг нь  хариуцан ажилладаг хэмээж. Мөн Монгол дахь үйлдвэ­рийг дангаараа эрхэлдэг мэтээр ярьжээ. Ажил хэргийн шугамаар ойр ойрхон нутаг руугаа яваад ирэх болгондоо хамгийн түрүүнд Н.Анхилууныг зорих болж. Үүнийг нь манай бүсгүй “Надад үнэн сэтгэлээсээ хайртай юм байна” гэж хүлээж авдаг байжээ. Өөрт нь хайртай, халамжтай, мөнгөтэй, дээрээс нь царайлаг хүнтэй гэрлэвэл амьдрал нь сайхан болно гэж үлгэрийн юм шиг төсөөлж байсан бололтой.

ӨӨРӨӨ Ч МЭДЭЭГҮЙ БАЙХАД НЬ АЙЛЫН БЭР БОЛГОЖЭЭ

2001 он. Ясны гурилын үйлдвэр ч хаалгаа барьж, Фан Фү Сөү нутаг буцжээ. Гэхдээ үе үе Монголд ирж, Н.Анхилуунтай гэрлэх тухайгаа ярьдаг байж. Н.Анхилуун бүсгүй ч энэ тухайгаа ээждээ хэлэхэд тийм ч таатай хүлээж аваагүй гэнэ. Охиноо бүтэхгүй хүнтэй ханилах нь гэж эхийн зөн совингоороо мэдэрч  байсан нь лавтай. Н.Анхилуун хо­ром­хон зуурын жаргалыг үүрдийн юм шиг санаж, Хятад улсад бэр болох шийдвэр гаргахдаа огтхон ч эргэлзэж байгаагүй аж.

Нутаг руугаа яваад гурван сар болсон Фан Фү Сөү нэгэн өдөр Н.Анхилуунтай утсаар ярьж, эцэг эхтэйгээ танилцуулахаар урьжээ. “Миний хайр Эрээнд хүрээд ир. Хайр нь тосч аваад хамтдаа манайх руу явъя. Аав ээж болон нутаг оронтойгоо танилцуулъя” гэсэн байна. Түүний ялдам үгэнд хууртсан Н.Анхилуун анх удаа гадаад орныг зорих болсондоо ихэд хөөрчээ. Ээж, аавдаа Фан Фү Сөү маш сайн хүн болохыг хэлж, ятган байж Эрээн явах зөвшөөрөл авсан гэнэ. Ингээд богино хуга­цаанд гадаад паспорт гаргуулаад харийн нутгийг зорьжээ. Галт тэрэг хөдлөнгүүт дотроо баярлан догдолж байсан аж. Олон сайхан зүйлийг ургуулан бодож, дурлалт залуу руугаа улам яаран тэмүүлсэн гэдэг. Энэ мэт түмэн бодолд хөвсөөр нэг мэдэхэд Эрээн хотод хөл тавьжээ. Анх удаа хилийн дээс алхсан түүнд орчин тойрон нь соньхон санагджээ. Ингээд тэд такси хөлслөн Хөх хотыг чиглэсэн байна. Тал дундуур давхин явж байхад Н.Анхилууны сэтгэлд нэг л тавгүй мэдрэмж үе үе зурсхийн орж иржээ. Гэвч юман чинээ тоолгүй, Фан Фү Сөүгийн энгэрт эрхлэн явсаар зорьсон газраа ирсэн байна. Хөх хотод очингуут  Фан Фү Сөүгийн ээж, аав, ах, эгч нар нь түүнийг найрсгаар хүлээн авчээ. Ингээд дэлгүүр хоршоогоор дагуу­лан явж, баахан л улаан өнгийн хувцас авч өгчээ. Н.Анхилууны хүссэн болгоныг худалдан авч өгөх нь түүний хувьд зүүд зэрэглээ шиг л санагдаж. Харин аав, ээж нь бага оврын ачааны машин дүүрэн бараа ачиж, баглаад түрүүлээд хөдөлжээ. Харин Фан Фү Сөү Н.Ан­хилуунтай үлдэж, үсчинд оруулан, гоёж гоодуулсан байна. Хятад хэл “А” ч байхгүй тэрээр тэдний гарын аясаар л дагаж байж. Энэ бүхэн нь түүнд ихэд таалагдсан гэнэ. Ингэж будаг шунх болж, гоёж гангалсных нь дараа тэд Ү Цухайн гэдэг тос­гонд очжээ. Хөдөөний энэ бөглүү тосгон Н.Анхилуунд тавгүй мэдрэмж төрүүлсэн байна. Машинаас буу­сан даруйд нь нэгэн том байшинд оруулжээ. Улаан тоосгоор барь­сан, автомашины гарааш гэмээр тэр хөндий зааланд дүүрэн хүн цуглаж, идээ будаа зассан байжээ. Энэ байдлыг гайхсан Н.Анхилуун өөрийг нь угтаж байгаа юм байх хэмээн боджээ. Тэгтэл юу юугүй хурим болох нь тэр. Энэ үед тэрээр гэнэт айлын бэр болсноо сая нэг юм анзаарчээ. Нөхөр болох залуудаа “Яагаад надад мэдэгдэлгүй ингэх болов. Эртнээс хэлсэн бол Монголоос ээж, аавтайгаа хамт ирэх байсан” хэмээн бухимдангуй  хэлжээ. Хариуд нь “Манай ёсонд бэр болох хүнээ ингэж хулгайлж авдаг юм” гэсэн гэдэг. Хурим найр ч нижгэр сайхан болж, дурлалт хосууд тусдаа гарчээ. Арга хэмжээ дууссаны дараа Н.Анхилуун ар гэрийнхэн рүүгээ утсаар ярьж, Фан Фү Сөүтэй хуримлаж айлын бэр болсноо пал хийтэл нь хийлжээ. Үүнийг сонссон эцэг, эх нь шоконд орж, мэл гайхсан гэдэг.

Бөглүү энэхэн тосгонд нэгэн жижиг байшинд толгой холбон амьдрах болсон байна. Тэднийх­тэй ойролцоо хадам ээж аав нь, мөн нөхрийнх нь эгч гэр бүлтэйгээ амьдардаг байжээ. Тэд уг тосгонд үнээний фермийн аж ахуй эрхэл­дэг байж. Эхний удаад шинэ бэр­дээ хир халдаахгүй, алган дээрээ бөмбөрүүлж байсан гэнэ. Харам­салтай нь энэ байдал тийм ч удаан үргэлжлээгүй юм байна лээ.

Үргэлжлэл бий.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

АН ОДООГИЙН ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙГ ДАХИН ДЭВШҮҮЛНЭ

Монголчууд бол улс төр гэдэг сэдвээс хэзээ ч уйддаг­гүй, амьд­ралынх нь нэг хэм­нэл болчихсон  ард түмэн.   Хоёр хүн муудалцвал аль намынх билээ гэж  улстөр­жүүл­нэ. Намууд ч үүнийг сайн дөгөөж өгнө. Аманд орсон шар тосыг хэлээрээ түлхэж бо­лох­гүй гээд л хэн нэгнийхээ улыг шагайц­гааж бужигнуул­на.    Энэ мэтээр хөл, толгойгүй улстөржиж, хөгшин залуу­гүй намчирхаж  байдагтаа ч  дас­чихаж. Нөгөө талаар  улс төр нь иргэдийнхээ амьдралд шууд болон шууд бусаар нөлөөлж байдагтай нь ч  холбоотой биз.  Тиймээс энэ удаа намуудын улс төрийн  дотоод амьдралын сонин хачныг сонирхлоо. Одоогоор амтай болгоны ярианы сэдэв бол удахгүй болох Ерөнхий­лөгчийн сонгууль. Аль нам хэрхэн бэлтгэж байна.

Гол өрсөлдөөн Ардчил­сан нам, Монгол ардын намын хооронд болно гэж ажиглагчид үзэж байгаа  ч парламентад суудалтай нам Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүү­лэх боломжтой учир МАХН, МҮАН-ыг тойргийн гадна ор­хиж болохгүй.  Дээрх намууд шууд ялна гэхээсээ илүүтэй  санал хувааж дөнгөнө. Харин ИЗНН-ын хувьд нэгэнт Ард­чилсан намтай Ерөнхий­лөг­чийн сонгууль хүртэл эвсэж оролцох гэрээтэй учир дан­гаа­раа нэр дэвшигч тодруу­лахгүй байх. 

Эрх барьж байгаа Ард­чил­сан намын хувьд олон өрсөлдөгч гарч ирэхгүй байх. Одоогийн Ерөн­хийлөгч Ц.Эл­бэгдоржийг  АН хур­лаасаа дахин гаргаж ирэх болов уу. Бусад бүх нам   түүнийг гол өрсөлдөгчөө гэж харж байгаа. Судалгаагаар ч түүний рей­тинг өндөр гарсан  байна лээ. Тиймээс ч сонгуулийн сөрөг пиар аль хэдийнээ түүний зүг онилж, сумаа нисгэж эхэлсэн нь харагдаж байгаа.

 МАН НАМЫН ДАРГА, БӨХ ХОЁРЫН НЭГИЙГ СОЙНО

МАН Ерөнхийлөгчийн сон­­гуульд  өрсөлдүүлэхээр   долоон хүний нэр ярьснаас дөрөв нь  тунажээ. Анхан шатны байгуул­лагууддаа явуул­сан нууц санал асуулгын дүнд  намын жирийн гишүүд нь Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг дэв­шүүлнэ  гэж. Өөр нэг эх сурвал­жийн мэдээллээр бол арван нэгэн аймагт Ө.Энхтүвшин, найман аймагт Б.Бат-Эрдэнэ нэгээр гарч ир­сэн гэнэ. Нийс­лэлд Ө.Энхтүв­шин, Б.Бат-Эрдэнэ гэсэн дараал­лаар  намын гишүүд нь саналаа өгчээ. Үүнээс гадна  МАН-аас хэд хэдэн өөр судалгаа хийл­гэжээ. МАН-аас Ерөнхийлөг­чийн сон­гуульд хэний нэрийг дэвшүүлэх вэ гэсэн санал асуулгад оролцсон иргэд Б.Бат-Эрдэнэ, Ө.Энхтүвшин, М.Энхболд, Д.Лүндээжанцан гэсэн дэс дарааллаар санал өгсөн байна.  

Бага хурал дээр гол өрсөл­дөөн намын дарга, бөх хоё­рын дунд л болно. “Хууль зүйн сайд Х.Тэ­мүүжин Авлигатай тэмцэх газарт хадгаламж зээлийн хоршооны хэрэгт холбоотой хүмүүсийг  шал­гуулахаар өгсөн. Тэдгээр нэрсийн  дунд   Б.Бат-Эрдэнэ аваргын нэр ороод явчи­хаа­гүй л бол Б.Бат-Эрдэнэ Бага хурлаас гарна” гэсэн хүмүүс бас байна. Гэтэл “Нэгэнт нам удирдаж байж Ө.Энхтүвшин эрхбиш гараад ирэх байх” гэж үзэж байгаа нь бий.

МАН-ын Эмэгтэйчүүдийн бай­гууллагын зүтгүүлсэн Д.Оюунхо­ролын хувьд Бага хурал дээр нэг их дэмжлэг авахгүй болов уу гэсэн таамаг өөрийнхөн дотор нь явна билээ. Гэхдээ Ерөнхийлөг­чийн сонгуульд өрсөлдөх нь гэдэг  яриа л гэхэд      өөрт нь улстөрчийн хувьд нэмэх оноо авчирч байгаа. Энэ оноог цуглуулахад өөрийнх нь хүч чармайлт ч нөлөөлсөн болов уу. Ер нь Д.Оюунхоролын нэр ийнхүү  яригдсан нь анх удаа эмэгтэй хүнийг Ерөнхийлөг­чид нэр дэв­шүүлж болно гэ­сэн ойлголт нийг­мийн сэтгэ­хүйд буулгаснаараа онцлог юм.  Олонхиороо эцгийн эрх давамгайлсан манай нөхцөл энэ удаа эмэгтэй хүнийг хүлээн зөвшөөрч гаргаад ирэхгүй болов уу. Харин  улс төрийн хүрээлэлд багтаж байгаа бүсгүйчүүд дараа­гийн жилүүдэд хэрхэн ажиллаж, хүлээн зөвшөөрөгдөхөөс эмэг­тэй хүнийг Ерөнхийлөг­чийн сонгуульд нэр дэвшүү­лэх эсэхэд нөлөө үзүүл­нэ. Дэлхийн олон орон өндөр албан тушаалд хүүхнүүдийг сойж, ялалт байгуулж байгаа нь женде­рийн асуудал нааш­тай эргэж байгааг харуулж буй. Нам доторх сонгууль МАН-д ийнхүү өрнөж байгаа ч жинхэнэ сонгуульдаа яаж оролцохыг хэн мэдэх билээ.

 МАН,  МАХН ХОЁР

МАН сонгуулийн түүхэн­дээ хамгийн сүүлийн мөчид л нэр дэв­шиг­чээ зарладаг. Гэвч энэ удаа хамгийн түрүүнд нэр дэвшигчээ тодруулах нь тодорхой болоод байгаа. Мөн МАХН-ын байр суу­рийг МАН сүүлийн мөч хүртэл харж байгаа. МАХН-д одоо­гийн байд­лаар Ч.Улаан, Д.Тэр­бишдагва гэсэн хувил­бар яригдаж байгаа ч огт хүн дэвшүүлэхгүйгээр МАН-тай эв­сэх нь үү гэдэг нь шийдэг­дээгүй. МАН  МАХН-ыг ямар болзол  тавьж, хэнийг дэв­шүүл­бэл дэмжих вэ гэдэг дээр санаа оноогоо солилцоход бэлэн гэсэн.  МАХН-аас Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд нэр дэвших санаатай хүмүүс ч дотоод амбицаа дарж чадал­гүй ил далд илэрхийлж байгаа нь бий гэсэн. Тухайл­бал, Эрүүл мэндийн сайд Н.Удвал, УИХ-ын дэд дарга Л.Цог нарыг ийм хүмүүсийн тоонд багтаана билээ. Ямар ч байсан Н.Удвал сайд найз нартаа энэ санаагаа ярьж явсан гэсэн.  

МАХН-ын хувьд Н.Энх­баяр хоёрдугаар эмнэлгээс удирдаж, намын нөхөд нь үүрэг даалгаврын дагуу   ажиллаж байгаа. МАХН-ын дотоод зөрчил нь дээд цэгтээ тулж эхнээсээ нэгийгээ МАН-ын тагнуулч гэж үзэн  намаа­саа хаслаа. Намын Гүйцэтгэх товчоо өнгөрсөн мягмар гаригт хуралдаж  Гадаад харил­цаа, сургалт судалгаа хариуцсан нарийн бичгийн дарга У.Бар­с­болдыг намдаа байлгах шаард­лагагүй гэж үзэж. Мэдээж хориг­дож байгаа дарга нь үүнд огт орол­цохгүй байна гэж үгүй. 

Намын ажилд төдийлөн гар­шаагүй гудамжны жагсаал цуглаа­наар  голдуу дагнасан  нөхөд ойлголцоход бэрх гэнэ. Дүүргийн намын хороод нь  хоёр хуваагдаж нэг хэсэг нь МАН-тай сүжрэлдэж хамтарч ажиллах юм яриад, нөгөө хэсэг нь Ардчилсан намын нөхөд­тэй саймширч нийлээд яваад байдаг гэнэ.

Хэд хэдэн дүүрэг ийм бай­дал­тай байгаа аж. Тухайлбал Сонгино­хайрхан дүүргийн намын хорооны дарга Ч.Мөн­гөнчимэг орон нутгийн сонгуу­лиар Ардчилсан намынхныг дэмжсэн гэж хардагдсан байна. Үүнээс болоод МАХН-аас орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшсэн хүмүүс нь гомдол гаргажээ. Гэтэл тус намын хорооны хэсэг гишүүн  МАН-ынхантай хамтаръя гээд гүйлдэж. Ингээд У.Барс­болдыг энэ бүхнийг санхүү­жүүлж  байсан гэж хардацгаа­жээ. Мөн Хөшөөтийн асууд­лаар баруун бүсийнхэн хэлэл­цэхэд У.Барсболдыг нэлээд шүүмжилсэн юм байх. Хоригдож байгаа Н.Энхбаяр ч “Хөшөөтийн уурхайн асуу­дал  чинь намын нэр хүндэд нөлөөлөх нь” гэж ирээд л хэлсэн юм байх. Энэ мэтээр аль нэг намд үйлчилж, намын дотоод асуудлыг гадагшаа мэдээлсэн гэж  ял үүрсэн   У.Барсболдод  Хөшөө­тийн асуудал нь шалтаг нэмж,  МАХН-ын Гүйцэтгэх товчоо  намаа­саа хассан байна. Ийн­хүү  Ардын намын тагнуулч гэж  ад үзэгдсэн У.Барсбол­дыг Ардчилсан намын таг­нуул гэж МАН-ынхан нь харин эсрэгээр нь хэлсэн байгаа юм. МАХН-ын хувьд намд ажил­лахаа­саа илүүтэй жагсаал цуглаан, жигүүр ургуулж явсан нөхөд энэ намд олон учир байсхийгээд л бодлого дагахаасаа илүү сэтгэ­лийн хөөрлөөр хандах гээд байдаг аж. Ямар ч байсан дотроо толхил­цоонтой МАХН бага чуулганаараа Ерөнхий­лөг­чийн сонгуульд хэрхэ­хээ ший­дэх юм байна.  МАН-ынхан  харин МАХН өөрсөдтэй нь тохироо хийж эвсэх тухай ярихгүй бол “Могой  гурав тасравч гүрвэлээс урт” гэгчээр   яаж ч байсан МАХН-аас илүү санал  авна гэсээр суугаа юм билээ.

МҮАН–ААС М.ЭНХСАЙХАН ӨРСӨЛДӨХ ҮҮ

МҮАН Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд хэрхэн оролцохоо тоймтой шийдээгүй
байна. Хэд хоногоос бас л хуралдаж энэ тухайгаа ярихаар төлөв­лөөд байгаа гэнэ.
Төмөр замаас болж хэл ам таталж ал­бан тушаалаа өгсөн М.Энх­­­сайханыг энэ намаас
өрсөл­дөх магадлалтай гэж ажиглаг­чид үзэж байгаа. Өмнө нь Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж
байсан туршлагатай учир  түүнийг намаасаа
га­раад ирлээ гэхэд гайхах хүн байхгүй.