Month: May 2012

Хуучин цагт мал мах
                     тушаана гэж найр
                     наадам шиг зүйл бол­дог байж билээ. Сумын төвд уул шиг дүнэгэр өвгөд энд тэндгүй сүр бараатай харагдаж, гуч дөчин ки­ло­метрийн цаанаас мориор эл­дүүл­сэн тарган шар, сувай үнээ­нүүд эврээ хаа нэгтээ сэжлэн аахи­лан зогсоцгооно. Өнөө хана­гар өвгө­дийн чинь морьд үс хөөв­рөө хэ­дийнэ хаячихсан, ногооны адуу ямар байдаг билээ дээ, тийм нэг омго­лон эрэмгий. Ер нь аль л хур­дан хурц, унаа сайтай, бас ч үгүй гоёо­той, задгай суман хатир­тай морь­доо мал мах тушаахад нутгийн хөг­шид болоод аавууд минь унаж ирдэг сэн. Сум орон нутгийнхан хөг­шин залуу, хүүхэд багачуудгүй мал мах­ны газар цуг­лана даа. Зарим нэг нь сониучир­хаж очдог л байсан байх.

Гэхдээ төв газрын ихэнх хүмүүс хө­дөө гадааны өвгөд хөгшдийнхөө мэн­дийг мэдэх гэж, ах дүү амраг са­дан­тайгаа уулзах л гэж очдог байв шүү. Өвгөдийн дунд, аавуу­дын хоо­ронд хаврын ногоон бо­роо­ны чийг­лэг амьсгал мэдрэгдэж, усан зэрэг­лээ татсан хөндийн зөөлөн элгэм­сүү салхи савир үнэрт­сэн яриа хөөрөө өрнөх нь гоё. Одоо санах нь ээ, тэдний хуучийг сонсож ээ суусан минь хамгаас жаргалтай, утга төгөлдөр хийгээд ухаан тэ­нийл­гэж урам зориг, хүч тэнхээ өгсөн цаг мөч байжээ. Хав­рын тэр­гүүн сарын шинэдээр зол­гож ча­даа­гүй, мэнд усаа мэдэлцээ­гүй, уулзаж учраагүй хүмүүс тэнд л уулздаг байсан санагдах юм. Га­най­­сан сайхан эрс халтар манан хөө­рөг зөрүүлж, төө цагаан соруул­тай гаансаараа тамхилж суугаад хол ойрыг хүүрнэнэ.

Өвлийг хэрхэн өнтэй давснаа, төл малын бойжилт ямархан зуны эхэн сартай золгож буйгаа хуучил­на. Тэгээд тухайн жилийнхээ зун хаа­на хаана зусаж, хичнээн насны морьд сойн хаагуур наадамлахаа хүр­тэл яриад авдаг байсан даа. Айраг­ны хөрөнгө хаана сайхан гар­сан тухай, гүүгээ хэзээ уях гэж буй тухай, за тэгээд морьдоо аль дэн­жид үсэргэн тарлаж, тэр жилийн наа­дамд хэний хүлгүүд өнгөтэй бай­хыг хэлэлцэж, хошуу сум дам­наж багагүй өндөр үнээр арилжаа­лагд­сан ажнай, сургуй мөнгөн хазаа­рын солионд хэн нэгнийх нь адуунд ирээд байгаа арилжаа сайвар үрээ морьд гээд ер юу эсийг хуучлах билээ.

Өөр хоорондоо гаансны най­маа гүйлгэхээ ч сийхгүй, үгүй ээ мөн су­мын төвийн бяцхан сууринд баг­таж ядан даналзах нь бий. Өвгөд хөг­шид болоод эрчүүдийн дунд иймэр­хүү яриа өрнөж, нэг хэсэг нь сонсч сонжиж суух ахуйд мал мах­ны хашаанд хөөгдөж ирсэн гаана­гар гуна, данагар шарнуудыг ээлж да­рааллаар нь л пүүлнэ шүү дээ. “Тэд­ний шар төдөн зуун килограмм та­таж гэнэ. Аа яа мундаг байна. Арга­гүй ээ, тэр гуай ч намраас хойш борд­сон доо” гэх цуу сум нэгдлийн ха­шаа­гаар тарж, хэсэгтээ л хуурай өвсөнд ассан түймэр шиг дэгдэхийг нь яана. “Дамдин тайжийн хүү Ишгомбо гэж хүний хар эрээн шар тэр жил долоон зуун наян килог­рамм татаж билээ” гэж ирээд л хү­мүүс ёс юм шиг хэлнэ. Цаанаа л ба­хар­халтай­гаар өгүүлнэ.   

Тийм л яриа хөөрөөн завсар шинэ­хэн махны үнэр ханхалж, уулын зэрлэг сонгиноор хачирла­сан хуушуурын үнэр төдөх юмгүй тархан, мал махны хашааны дэргэ­дэх нэгдэл дундын үйлдвэрийн хү­рэн дүнзэн байшингийн гадаа олон тү­мэн шинэ махны хуушуурын ам­тыг үзэхээр дараалал үүсгэж, до­туур байрны хэдэн муусайн хүүхэд аавыгаа, өвөөгөө, ус голын­хоо олныг бараадчихсан, хормой хо­тоос нь зуурчихсан цовоо цол­гиун алх­даг сан. Борцтой шөлнөөс уйдах тал руугаа хандчихсан зуны эхэн сараар тарган үхрийн махтай хуушуурын амт ямархан байх нь тодорхой. Сэлмэн эврээ сэрийлгэ­сэн хэдэн шар, өвөлжин хаваржин бордсон сувай үнээнүүдээ мал маханд тушаасан хүмүүс нормоо хэдийнэ биелүүлж илүү гарсан махныхаа мөнгийг баадагнаж ороо­­гоод бүсэндээ бөхийн зодог шиг зангидчихсан явна. Хүний өөрийн гэлтгүй бүхий л хүүхэд багачуулд шинэхэн махны хуушуурыг гулгитал нь идүүлж, дэлгүүр хоршоогоор дагуулж орон “Алтан шагай”, “Сарлаг” тэргүүт хорин дөрвийн чихрийг атга атгаар нь авч өгнө дөө. Хоёр нүднийх нь харц ер бусаар гэрэлтсэн багачуул  нэг их гоё эрээн алаг цаастай том том зөөлөн чихрийг өвөртлөх нь өвөртөлж, хормойлох нь хормой­лоод ангир шиг ганганалдан дотуур байр руугаа гүйлддэг байж билээ. Тэргүүн юу нь цавцайж харагддаг ханагар уулс шиг санчиг мөнгөн өвгөд оройхон хэрд үйсэн бөглөө­тэй архины ар руу даалимбан нударгатай дээлийнхээ ханцуйгаар жийрэглэсэн байртай ганц хүчтэй нуличихаад халмагхан суух нь сайхан. Зарим нэг нь цэрэгт морд­сон хүүгээ ирэхэд өгөх юм аа гээд ­хоршоонд урьдчилан захисан “улаан ийж”-ээс бор халзан зуутын дэвсгэрт газар дээр нь тоолж өгөөд л авч байсан цаг даа.     

Хөшөөтийн голоо уруудан Бат­сүх ажаа, Бавуу ажаа, Гүр өвөө нараа дагаж, ухаа халзан шарнуу­дын тоосон дунд хэдэн хязаалан гуна, ганц нэг бүдүүн шар нийлүү­лээд аав минь сумын төв ороод ирдэг сэн. Тийн ирэхдээ ихэвчлэн уургын хар морио унадаг байсан болов уу.  Хишиг-Өндөр сумын дан цагаан байшинтай бага сургуу­лийн босгыг алхсан жилийнхээ хавар гэр орон ижий ааваа санан нус нулимстайгаа холилдож явсан би мал мах авч буй сургаар нэгд­лийн хашааны ойролцоо цугласан олны дунд очихуйд хоёр ажаагийн дуу холоос цуурайтан, хүрэн тэр­мэн дээл, улаан дурдан бүстэй, ганган бүрх духдуулсан идэр за­луу­­хан аав минь уургын хар морь­тойгоо зогсож байсан дүр зураг одоо чиг нүдэнд илхэн байна. Аав­даа очиж золгох бүрийд тэрхүү за­луу­гийнх нь төрх бодол оюунд өөрийн эрхгүй гэрэлтэн буудаг нь учиртай. Мал махаа тушааж, хав­рын хариг цагт харшсан зүс царай нь тараг сүүндээ гэгээ татан шин­гэрч, ёстой л нэг нуруу нь тэнийн улирлын сайхантай  золгосон үл мартах өдрүүд нь байж шүү. 

Мал мах нормоосоо
                        давахын зэрэгцээ
                        дутна гэж аюул бий. Сум нэгдлийн нягтлан Манал гэж нэрэн­дээ таарсан бурхан шиг сайхан хүнд манай нутгийнхан ер хир халдаадаггүй байсаан. Тэр нь мал махны ажилтай л холбоотой. Дута­хын зовлонг амссан хүмүүс Манал гуайг л бараадна. Мань хүн төвөг­гүй­хэн зохицуулчихна. “Бүдүүн зоо” гэж нэршсэн сум нэгдлийн зоо техникч Дамдинсүрэн гэж бас л олны хайлан болсон, нургисан зөөлөн дуутай бүдүүн бор хүн байлаа. Түүнийг өвлийн тооны үеэр ч байна уу, ер хэзээ ч хамаа­гүй айл хунараар орж мал хуй, өвчин эмгэг гээд ажлаа барах­гүй явахад хөгшид “Өнөө жилийн хавар чанга болж магадгүй нь. Мал махны үеэр янз бүрийн асуудал гарвал “бүдүүн зоо” минь л аминд орно шүү дээ” гэхүйд “тэр болох байлгүй” гэхээс өөрийг хэлэхгүй. Нээрээ чиг болдог л байсан даа.

Мал мах дутна гэснээс нутгийн хөгшний яриа санаанаас гардаггүй юм. Балдан гэдэг шиг санагдана, Орхон түшээ мөрний урд руу Тээгийн голоор нутагладаг ганц бие хүн байж билээ. Мань хүн хичнээн ч тооны мал махны нормтой бай­сан юм бэ дээ, хангайн бүсийн нэгдэл гээд бодохоор хувьдаа дөчин таваас илүүгүй малтай байж таарна. Үндсэндээ 150 орчим килограмм мах тушаадаг байсан хэрэг. Говийн нэгдлийн бүсийнхэн далан тав, сангийн аж ахуйнхан хувьдаа арван зургаан толгой малтай л байсан үе шүү дээ. Тийм байхдаа л монголчууд махныхаа хэрэгцээг хэрхэн хангадаг байлаа. Одоо бол дэлхий нийтийн хэрэг­цээг малынхаа тоо толгойгоор хангах хэмжээний болсон шүү дээ. За тэр албаны тоо баримт яахав, өнөө өвгөний ярианаасаа хазай­чих­лаа. Мань хүн нормоо биелүү­лээд байж байтал ус голынх нь нэгэн эмэгтэйнх дутаж Балдангийн шарны махнаас гүйлгэхээр болсон байна. Түүнд нь Балдан хөгшин дуртай зөвшөөрч “Хүүхээд, ахын­хаа илүү гарсан махыг Дулмаагийн дутуу мах руу гүйлгэчихээрэй. Миний бөгсний ажил хэцүүдлээ” хэмээн гэрээдээ яарч олон түмний инээдийг барсан гэдэг.

Сумын төвд мал мах аваад дуусахад бага сургууль тарна. Аавууд хүүхдүүдээ мориндоо сунд­лах нь сундлаад, хөтөлгөө морьтой нэг нь дэргэдээ шувуу шиг дэргүү­лээд гэртээ харина шүү дээ. Тийм ахуй цагт хөндий талаар хөх ногоо­ны униар цэнхэрлэж, борооны үнэр нэг л дотноор ханхийн, санаа бодлыг яруусан цэлмэгшүүлээд зэлэнд хараахан уягдаагүй байгаа унаганууд адууны захаар  цахилж, сэргэлэн дэнжид буусан гэрээс ижий минь тосч гүйдэг сэн. Аргалын цэнхэр утаа эгц дээшээ олгойдохыг харахуйд гэр орон минь хичнээн дотно санагдаж ижий минь алчуу­раа явдал дундаа зангидан ирээд энхрийлэн үнсэхүйд хоёр нүдний нулимс яалт ч үгүй л сувдарна. “Ийм том сурагч чинь хэзээ уйлж байлаа” гэж ээж хэлэн баруун хацрыг минь үнэрлэн удаан гэгч үнсэнэ.

Тэгээд сая л нэг аав руу хандаж мал махаа хэрхэн өгсөн талаар асуун төв газрын сонин сайхнаас дуулна даа. Айл саахалтынхан ч манайд цуглаж аав минь хот хүрээ ороод ирсэн хүн шиг богцоо зад­лан торго даалимба, дүнсэн тамхи, дугуй булант, чихэр боов гээд авсан бүхнээ задлан хүн бүр л хөл хөөр болдог байж билээ. Мал махны цаг гэж жил бүрийн тавдугаар сарын дундуур ийм л нандин сайхан дурсамжийг хүмүүний амьдралд үлдээдэг байсан даа.

Н.ГАНТУЛГА    

Лөшань уулын Майдар бурхны хөшөө, Өмэй уул бол Сычуань­чуудын шүтээн. Мин­жиан мөрний эрэг дээр бү­тээгдсэн Майдар нь 71 метр өндөр. Үүгээрээ дэлхий дээрх ижил төстэй хөшөөнүүд дун­даа хамгийн том, өндөр нь гэгддэг юм байна. Лөшань уулнаа Майдар бурхныг сийлж бүтээжээ. Энэ хэсэг гурван мөрний уулзвар учир хүчтэй эргүүлэгтэй, байнга л үерлэж завь, хөлөг онгоц сүйдэж далайчид, загасчид олноороо амь насаа алддаг догшин газар байжээ.

Бурхан Будда “Гурван мөрний догшин хэсэгт эгэл жирийн хүмүүс алтан амиа алдаж, цагаан будаа шуудай шуудайгаар тэнд живсээр байх тул очиж амар амгаланг тоо” хэмээгээд Майдарыг Лөшань уул руу илгээжээ. Майдар мөрнүүдийн уулзвар хэсэгт, Лөшань уулнаа ирж суужээ. Түүнийг энд ирснээс хойш дахиж завь, хөлөг онгоц хөмөрч, хүн эндээгүй учир олон зуун жи­лийн дараа Будда Майдарыг аж­лаа сайн хийж гавьяа байгуулсан гэж үзээд бурхан гэх хэргэм өгчээ. Тэр мөчөөс хойш Майдар бурхан гэж хүндлэгдэх бол­жээ. Энэ бол уг хөшөөний тухай Сычуаньчуудын дунд ам дамжигдан ирсэн домог яриа.

Майдар бурхны хөшөөг одоо­гоос 170 мянган жилийн тэртээ бүтээсэн байна. Мөр­нүүдийн усны нийлбэр газар учир дээр өгүүлс­нээр хор хөнөөл их байж. Тиймээс энэ газрыг тахих зорилгоор Май­дар бурхныг босгожээ. Хө­шөөг 90 жилийн турш сийлсэн бөгөөд Хай Ту гэх лам гучин жил сийлээд бие барсны да­раа Жан Чи ноён, сүүлд нь тэр ноёны хүү бурхныг бү­тээж дуусгажээ. Бурхныг сий­лэх явцад гарсан хад, чу­лууны хэлтэрхий доош унаж өнөө айхавтар эргүүл­гээс үүссэн цүнхээлийг дүүргэсэн аж. Мөн энд сүүлд усан ца­хилгаан станц байгуулсан нь мөрний да­вал­гаа, урсацыг тогтворжуулсан байна. Ин­гээд догширсан ус сая нам­жиж, загасчид, далайчид Май­­дар бурхны ивээлд багт­сан гэх.

Сычуань муж дахь бай­галийн бас нэг үнэт өв бол Өмэй уул. Жилийн 260 гаруй хоногт нь хуртай байдаг бо­лохоор Өмэй манан, хүдэн дунд дүнхийнэ. Оргил дээр нь Алтан ордон, арван тэргүүн­тэй Самантабадра бурхны хөшөө ор­шино. Алтан ордон нь МЭӨ үед хамраагдах бол Самантабадра бурхныг энд 2003 онд сүндэр­лүүлжээ. 48 метр өндөр эл бурхныг бүтээ­хэд 600 гаруй кг зэс, 150 кг алт, 600 тонн хүрэл орсон байна. Алтан ордонд ихэвч­лэн түвд лам хувра­гууд сууж, бурхны ном айлдана. Өмэй уул үргэлж манан дунд байх тул энэ төрхөөрөө Хятадын уран зохиол, дуу хөгжим, уран зурагт дүрслэгджээ. Далайн түвшнээс дээш 3099 метрийн өндөрт орших тул оргил нь тэр аяараа өтгөн мананд хучуулж, арван алхмын цаа­дах ч үзэгдэхээргүй болно. Үүнийг сүсэгтнүүд “Үүлэн дундах Алтан сүм, Саманта­бадра бурхны шид” хэмээгээд бурханд хамгийн ойр ойртон очих ариун газар гэж залбир­даг байна.

Уулнаа ойролцоогоор 18 мян­ган хүн амьдран сууна. Өмэй уулын­хан жуулчлалын орлогоос гадна цай зарж амьдралдаа нэ­мэр­лэнэ. Цай­ны бизнес бол нут­гийнхны эртнээс хийж сурсан гол ажил нь. Өмэй уулынхан цайгаа­раа олон улсын Гран при шаг­нал хүр­тэж байсан удаа­тай санж. Цайг болцоор нь охин, эхнэр, хадам эмээ гэж ангилцгаана, эндхийнхэн. Дөрөвдүгээр сарын сүүлээрх цайг хандлахад нов ногоон өнгөтэй зөөлөн амттай, ан­хилам үнэртэй байдаг учир охин цай гэнэ. Харин түүнээс хойш долдугаар сарын дунд үе хүртэлх цайг эхнэр цай гэдэг аж. Ногоондуу өнгөтэй, амт нь гашуундуу болж ирнэ. Харин түү­нээс хойших буюу болц нь оройт­сон хадам эмээ цай нь шар өнгө­тэй, гашуун амттай.

Өмэй гэдэг нь сайхан бүс­гүйн хөмсөг гэсэн утга илэр­хийлнэ. Үүнтэй холбоотой ч юм уу, долоо­гоос наймдугаар сард энэ уулнаа Өмэй кун­фучид цуглана. Зөвхөн эмэг­тэйчүүд хичээллэдэг энэ ту­лааны урлаг нь бууралтсан үсийг харлуулдаг домтой гэж нутгийнхан ярих.

Алтан сүм рүү явганаар хүрч очих цардмал зам, шатны хоёр талд, модон дунд сармагчингууд “отолт” хийнэ. Тэд аялагч, жуулч­дын барьж яваа тор, гялгар ууттай зүйл, савтай ус, ундаа, зургийн аппарат, камер, гар утас зэр­гийг сурамгай гэгч нь шүүрч яваад зугтдаг зуршилтай. Хөтөч нар сармагчингуудын дарайлтаас хам­гаалж ан­хаар­лыг нь татахаар хөдөл­гөөн хийхийг хориглож, барьж яваа зүйлсээ далд хийж цүнх­лэхийг сануулна. Сармагчин­гууд идэж, уух зүйл булаавал тэр дор нь задлаад амталж гарна. Харин камер сэлтийг бол шидээд эвдэлчихнэ.

Хэрэв сармагчинд идэх юм өгөхөөр бол дээш доош хөдөл­гөж горьдоогоод тогловол сармаг­чин уурлаад нүүр самардах нь энүүхэнд. Сармагчин ойртон ирвэл цүн­хээ уудлах нь бүү хэл хар­маандаа гараа ч хийж бо­лохгүй. Идэх юм өгөх нь гээд нүд нь гарыг тань дагаад салахгүй гэж хөтөч сануулах аж. Ийм сармагчингуудыг са­хилгагүй, тэнэмэл гэж нэр­лэнэ. Харин “Боловсон” гэх тодотголтой тусгай сармаг­чингууд бий. Тэдэнтэй зургаа даруулж, бичлэг хийж болно. Бас зоос, мөнгөний сармаг­чин бий. Тэд жуулчдын мөр, гарнаас зүүгдэж, толгой дээр тань гарч тоглож, янз бүрийн үзүүлбэр үзүүлнэ. Үүнийх нь хариуд мөнгө өгөх ёстой. Эдгээр сармагчингууд бол цай, Алтан сүм шиг л Өмэй уулын нэгэн хэсэг.

 

Д.ГАНСАРУУЛ

Дунд шатны төрийн албан хаагчид  гэх ширээ­ний араас босохоо мэд­дэг­гүй хүмүүс бий. Жишээ нь цагдаа. Хэн нэгнийг хэрэгт сэжиглэсэн бол дуудна. Үүдэнд нь шав­сан олон өдөржингөө ду­гаар­лан, наашаа цаашаа шахцалдан зогсоно. Үнэн­дээ тэдний гэмтэй, гэмгүй нь тогтоогдоогүй. Зарим нь сэжиглэгдэж буй ч буруугүй гээд бу­цац­гаана. Аравхан минут байцаагдахын төлөө шал дэмий цагдаагийн үүд сахиж, нэг өдрийнхөө тулсан ажил, тулгамдсан асуудлыг хөсөр хаяж, ажлаа алдна. 

Цагдаа үнэхээр хүний төлөө зүтгэдэг  юм бол иргэнээ хүндэлж, эхний ээл­жинд тэдний ажил дээр очоод уулзчихаж яагаад болохгүй гэж. Сууд­лаасаа өндийж, өрөө­нөөсөө гарч ажил­лаад үз. Толгой өндийх завгүй ажилтай яваагаа тайлбарласан иргэдэд төрийн төмөр нүүрээ бит­гий харуул.  Цагдаа ч гэ­сэн аливаад наанатай, цаанатай хандах хэрэг­тэй.  Эмч хүн бие нь мууд­сан өвчтөнөө  гэрт нь очоод үздэг. Хичээлээ тасалдаг сурагчийн араас уйгагүй хөөцөлд­дөг багштай л адил.  Зөв­хөн цагдаа гэлтгүй татва­рын байцаагчаас эхлээд иргэдтэйгээ тулж ажил­лая.  Хэвтэрт байгаа хөг­шинд тэтгэврийг нь аваа­чаад өгсөн ч яадаг юм. Нээлттэй хаалганы өдөр гээд үүдээ нээгээд хүлээж суух биш  иргэддээ хүн­дэт­гэлтэй хандаж, тэдэнд чиглэсэн үйлчилгээ явуул­даг болъё.  Тэгвэл сайн засаглал тогтохоос гадна төрийн албанд ший­дэгд­дэг­гүй олон ажлын ард гарах биз ээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Сычуань мужийн Чэнду хотоос баруун хойш 30 гаруй км-т Аба­жоугийн Иншю суурин бий. Эл суурин 2008 оны тавдугаар сарын 12-ны өдөр болсон хүчтэй газар хөдлөлтийн төв цэг нь.

Энэ хавь өндөр цавчим уулс, тайгаар хүрээлэгдсэн учир найман баллын газар хөдлөлтөөр уулс золтой л бууриа сэлгэчихээгүйг нутгийн ардууд ярьж байлаа. Суу­рин газар хөдлөлтөөс өмнө 12 орчим мянган хүн амтай байсан бол одоо тэдний тал нь энд амь­дарч байна.

Газар хөдлөлтийн улмаас энэ мужид нийт 69 мянга орчим хүн хорвоог орхисон бөгөөд олон зуун хүүхэд өнчирч хоцорсон гэнэ. Өнчирсөн хүүхдүүдийг хамаатан саднууд нь авсан бол зарим нь улсын асрамжид шилжжээ.

Уулс байшин, гэрийн чинээ том хад, чулуугаа шилгээж, Лон Мин нурууны Мин Жиан мөрөн хад чулуугаар дүүрч, үер, газар хөд­лөлт хавсарч, гал усны харшил­даан энэ хавийг бүхэлд нь уур мананд долоо хоног баглажээ. Иншючүүд гадаад ертөнцтэй ха­рил­цах ямар ч замгүй болсон байлаа. Энд тэндгүй уйлан шана­лах дуун, аврал эрсэн хашгираан дунд арваад хоногийг өнгөрүүлжээ. БНХАУ-ын төр засгийнхан газар хөдлөлтийн цөмд байсан Иншю­чүүд­тэй холбогдож чадахгүй бай­сан учир агаарын цэргийн хүчээ тийш илгээжээ. Онгоц, нисдэг тэргээр алс дээрээс харахад ма­нан, хүдэн дундаас юу ч үзэгдэхгүй байж. Цэргүүд манан, уур сав­суулан уугих Иншю сууринд хүрэ­хийн тулд шүхрээр аз сорин буулт хийжээ. Өтгөн манангаар далд­лагдсан хад цохио, чулууг цэргүүд мөргөөд амиа алдаж байсан тухай энэ нутгийнхан харамсан өгүүлж байв. Иншючүүд гадны тусламж хүлээгээд л зүгээр суугаагүй, ахан дүүс амраг садан найз нөхдөө чадахаараа нуранги дороос гаргаж байжээ. Хүний амь аварсан хүмүүст баатар цол өгсөн бөгөөд олон хүүхдүүд улсын баатар болжээ. Есөн настай Лин Хао гэх хүү хоёр хүүхдийн амь аварч баатар болсон бөгөөд Бээжингийн олимпийн үеэр Хятадын нэрт сагсан бөмбөгчин Яао Миний хамтаар олимпийн бамбар барин гүйснийг хүмүүс санаж бай­гаа байх.

Иншючүүд, Абажоугийн иргэд байгалийн гамшигт өртсөн ч түү­нийг даван туулсан хатуужилтай хүмүүс гэж өөрсдөөрөө бахархана. Зайлуулах боломжгүй том хаданд хөлөө даруулаад хоёр хоносон залуу хутгаар хөлөө тасалж амьд гарсан тухай зоригт түүхийг энд­хийнхэн бахархан ярьцгаана.

Сүрлэг хайрхнуудын дундах Абажоу нутгийнхан “Бид зовлонд унасан ч сэтгэлийн хатаа алдаагүй. Гамшигт өртсөн ч сөхрөөгүй” хэ­мээц­гээнэ. Нэгэн өвгөн нурангид дарагдаад олон хонож. Аврах ажиллагаанд гадна дотны авраг­чид оролцжээ. Буржгар шар үстэй, цэнхэр нүдтэй, өндөр нуруутай аврагч өнөө өвгөнийг нурангиас гаргаад иртэл өвгөн “Газар хөр­вөөхдөө намайг дэлхийн нөгөө талд, Америкт гаргаад ирчихээ юү” хэмээн хошигножээ. Өвгөний энэ­хүү зовлон дундах бяцхан мар­заганал бол бидний ямар их хатуужилтайг харуулж байгаа юм хэмээн нутгийнхан өгүүлнэ.

2011 оны зургадугаар сар гэхэд Хятад улс газар хөдлөлтөд өртсөн бүсэд шинээр бүтээн байгуулалт өрнүүлсэн нийт ажлынхаа 95  хувийг нь гүйцэтгээд байжээ. Өмнө нь байсан байшингуудын суурин дээр хүчтэй газар хөдлөл­төд тэсвэртэй барилга байгууламж барьж, цэцэрлэг, сургууль, эмнэл­гийн байруудын аюулгүй байдалд ихээхэн анхаарч, хүн амынхаа дийлэнхийг нь орон сууцжуулжээ.

Байгалийн өмнө хүн төрөлхтөн ямар өчүүхнээ мэддэг ч түүний учруулсан гамшгийг богино хуга­цаанд хэрхэн хурдан арилгаж, хөрвөөж орхисон газрыг таниг­дахын аргагүйгээр өөрчилж дээр нь хөгжил гээчийг яаж бий болгодгийг харуулжээ. Үүгээрээ хятадууд бас бахархацгаана. Иншю суурин­гийн­хан газар хөдлөлтөөс өмнө төмс тарьж, хонь хариулах мэтээр амь­жиргаагаа залгуулдаг байсан бол одоо хурдны замд холбогдсон, жуулчдын нүдийг хужирласан газар болжээ.

Монгол Улсад Сычуань мужаас гамшигт өртсөн хүүхдүүд ирж хэд хоног амарсан билээ. Тэдгээр хүүхдүүдтэй уулзах хүсэлтэйгээ Сычуанийн гадаадтай харилцах албаныханд дуулгавал “Танайд очсон хүүхдүүд рүү очиход бэрх. Учир нь тэд уулаар нүүдэллэн амьдардаг түвдүүд. Тэдэн рүү очихын тулд уулын бартаатай жимээр олон хоног явах шаард­лагатай” гэсэн юм.

Иншю суурингаас хойш Лон мин нурууг дагасаар Абажоугийн Ли Шян нутагт хүрнэ. Энд чан үндэстнүүд амьдардаг. Тэд одоогоос 2-3 мянган жилийн өмнө хятадын баруун хойноос нүүж ирж энд суурьшжээ. Бөө шүтлэгтэй. Тэднийг зарим түүхчид Монголын нэгэн хэсэг хэмээдэг аж. Эрчүүд нь зочдоо бөөгийн бүжиг, дуугаараа хэнгэрэг дэлдэн угтах бол бүс­гүйчүүд нь гар гараасаа барин тойрон бүжнэ.

Чан үндэстнүүд дайн байл­даан, үймээн самуунаас хамгаал­сан бэхлэлт, цайз мэт чулуун бай­шингуудад амьдарна. Байшингууд хоорондоо холбоотой. Уулын гол тосгоны доогуур урсан өнгөрнө. Айл бүр хажуудаа хоржигнон ур­сах голоос ус авах нэг хүн багтах хэмжээний нүхтэй. Нэг үгээр худаг нь. Харин самуун дайнтай үед үүгээр хүмүүс орж тосгоны доогуур явсаар хөвч рүү орж нуугддаг бай­жээ. НҮБ-ынхан ирээд Чан үндэст­ний чулуун байшин, барилга, зам­тай нь танилцаад “Тосгоныг бос­гохдоо усаа яаж ингэж зохион байгуулалттай урсгахаа шийдсэн нь архитектурын сонин шийдэл юм. Ус нь анхдагч уу, тосгон анхдагч уу” гэдгийг тогтоож чадалгүй яваад өгчээ. Гэсэн ч тосгоныг бүхлээр нь дэлхийн соёлын үнэт өвд бүрт­гэжээ. Тосгонд 109 байшин барил­га байдаг бөгөөд 98 өрх амьдардаг юм байна.

2008 онд болсон хүчтэй газар хөдлөлтөөр эндхийн байшин ба­рилга бараг эвдрээгүй гэнэ. Үүгээрээ Чан үндэстний тосгон олон улсын анхаарлыг татжээ.

Уг тосгоны 85 настай Жоу Мин Нан гэх өндөр настантай цөөн хором ярилцсан юм.

–Танай байшин тосгоныхоо өндөр барилгуудын нэг нь юм уу даа?

-Ийм
суварган хийцтэй өндөр байшингууд манай тосгонд олон. Хамгийн өндөр нь есөн давхар. Харин манайх зургаан давхар.

–Чан үндэстний гол аж ахуй юу вэ?

-Бид
хоёр мянга гаруй жилийн өмнө баруун хойноос нүүж ирсэн. Нүүдэлчин, малчин удамтай. Мао даргын үеэс тариа тарьдаг болсон.

–Харин одоо аялал жуучлал, гар урлал та нарын гол амь­жиргаа болжээ?

-Дан
жуулчдын орлогоор амьд­рахад хүрэлцээгүй. Бид жимс, ногоо тарина. Уулнаас ховор өвс ургамал түүж зардаг.

–Та гэр бүлийнхнээ танил­цуулна уу. Хэдүүлээ амьдарч байна?

-Би
гурван хүүхэдтэй. Том хүү, бэртэйгээ амьдарч байна. Бусад нь уурхай, усан цахилгаан станцын барилга энэ тэр гээд л ажил хийгээд явдаг юм. Харин хөгшин настай би төрөлх тосгоноосоо хаачих вэ. Үе удам дамжсан энэ тосгон, бай­шингаасаа холдохгүй ээ гэсэн юм.

Чан үндэсний тосгон далайн түвшнээс дээш 1500 метрийн өндөрт оршино. Эндхийнхэн төмс тарина. Чанасан төмс нутгийнхны хүндэт зочдодоо барьдаг хоол нь. Хоолны ногоо ургамал, амтлагчаа уулнаас түүдэг учир экологийн гаралтай хүнс хэрэглэдэг гэдгээрээ онцлог.

Ли Шяны Ганьбао хэмээх газарт түвдийн тосгон бий. 2008 оны газар хөдлөлтөөр эндхийн бүх барилга нуржээ. Хятадын засгийн газраас олон сая иений хөрөнгө оруулалт хийж тосгоныг жилийн дотор ши­нээр босгож, жуулчдын анхаарлыг татахуйцаар байшингуудыг хуучны хэв маягаар нь сүндэрлүүлжээ. Ганьбаогийн түвдүүд байцаа тарьж, хонь хариулдаг байснаа бо­лиод жуулчлалыг дагасан үйл­чилгээнээсээ ихэнх орлогоо олдог болсон байна. Тосгон мянга орчим хүнтэй. 

Д.ГАНСАРУУЛ

Н.Энхбаярыг явснаас хойш  МАН-д ч, МАХН-д ч бужигнаан үүслээ. Н.Энхбаяр шоронд явсан ч ажлаа хий­сээр байгаа юм шиг сэтгэгдэл заримдаа төрөх юм.  Тиймээс хоёр хоногийн өмнө яах аргагүй хүлээн зөвшөө­рөгд­сөн МАН-ын улстөрчид нь МАХН  руу орчихлоо.

Н.Энхбаярыг  баривчлах үед гэрт нь очоод диванд даруулж, нүдний шилээ хага­луулаад, эрхээ зөрчүүлээд байсан гэх эрхэм  гишүүд МАН-даа гомдож туньсан тал ч бий. Нөгөө талаас юунд ингэтлээ нэг хүний  төлөө хамгаа золин гүйгээд байна гэдэг нь анхаарал татна. Учир нь бүгд Н.Энхбаяртай тухайн үед эрх мэдэл, мөнгө төг­рөгөөр холбогдсон эртний сэжимтэй аваа, өгөө эдэнд бий. Нөгөө талаас харвал манай улстөрчдөөс хайгаад олдохоо больсон хүний мөс жудаг бас МАХН-д элссэн энэ хэдээс  үнэртээд байх шиг. Хүнийхээ  хувьд нам биш, нөхөрлөл нь чухал л даа. Н.Энхбаярыг өөдөлж дэв­шиж,  хаан шиг  байх үед нь хөлд нь сөхөрч, хэлснээр нь дуулгавартай гүйцэтгэгч байсан  нөхдүүдээс одоо нүүрээ буруулж элдвээр нь хэлээд сууж буй нь  МАН-аар дүүрэн байгаа. Тэдэнтэй харьцуулахад эзэндээ үнэнч, бас ч гэж нөхөрлөлөө авч үлдэж буй нь Д.Тэрбишдагва тэргүүтнүүдээс  харагдаад байгаа. Гэвч улс төр хойно ашиг сонирхол, албан ту­шаал, мөнгө санхүүгийн  хол­боотой байсан нь ийнхүү үнэнч мэт явахад нь нө­лөөлсөн ч байж болох. Мөн Н.Энхбаярыг дагагсдаас аль ч үгүй хоцорч буй хүмүүс ч байна. Тухайлбал Ц.Даваа­сүрэн гишүүн нэг талдаа асуудлаа шийдэхгүй явсаар МАХН ч үгүй, МАН ч үгүй хоцорлоо. Нөгөө талаар Энх­баярыг дагагсдыг түүнд ямар нэгэн шалтгаанаар  барь­цаалагдсан гэж хэлэх хүн олон бий. МАН   хүсээд бай­гаа албан тушаал, тойргийг нь өгсөн бол эд нар ингэж явах байсан ч уу, үгүй ч үү гэж бас бодогдмоор. Намаасаа га­рах­даа тулбал найз Энх­баярыгаа дагаад   аль хэдий­нээ МАХН-аа  байгуулж байх үед нь л явчихаж болох л байсан.  Гэвч тэгээгүй нь бас нэгийг хэлнэ. Ямар ч байсан дээрх нөхдүүд МАН-д сонгуу­лиар суудал авчрахаар хүч­тэй лидерүүд мөн үү гэвэл мөн.

Д.ТЭРБИШДАГВА

Түүнийг  мөнгөөр албан тушаалд очсон хүмүүсийн нэг гэгддэг. Н.Энхбаярын хам­гийн шадар хүмүүсийн нэг. Мэдээж албан тушаалд очих, нэр дэвших олон асуудал дээр нь тусалсан хүн бол Н.Энхбаяр.  С.Зоригийн хэрэгт сэжиглэн Францаас хулгайлан, Германаар дам­жин авч ирсэн  Д.Энхбатын хэрэгт Д.Тэрбишдагва хол­богдож байсан. Учир нь тэр үед тэрээр Германд элчин­гээр сууж байсан билээ.  Энэ хэр­гээс нэр цэвэр гарсан нь Н.Энхбаярын  тус. Д.Тэрбиш­дагва  ч Н.Энхбаярыг хүнд хэцүү үед нь огт урваж бай­гаагүйгээр нь түүнийг жудаг­тай, хүний мөстэй, үнэнч хүн  гэж харж болохоор байгаа юм.

Ч.УЛААН

 

Тэрээр Сүхбаатар айм­гаас УИХ-д өвдөг шороодол­гүй олонтаа сонгогдож бай­сан хүн. Яах аргагүй МАН-ын лидер байсан гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх. Н.Энхбая­рыг Ерөнхий сайд байхад ч,  Ерөнхийлөгч болоход  нь ч андын харилцаагаа хэвээр, түүнээс хойш иргэн Н.Энх­баяр болоход нь ч урваагүй. 

Өөр талаас нь харвал   МАН   нэр дэвших эрх өгөхгүй болохоор нь намынхнаа айлгах гэж тоглолт хийсэн гэх нь бий.  Энэ нь ч бас хардах үндэслэл мөн. Учир нь Сүхбаатар аймаг өмнө нь хоёр мандаттай байсан бол энэ удаа нэг  болсон. Тэр ганц мандатыг түүнээс намын­хан нь булаах гээд байхаар, мөн Сангийн сай­дын суудал өгөөгүй зэрэг нь намдаа гомдоод Н.Энхбаяр руу гүйсэн гэж харагдмаар.   Гэвч эцсийн мөчид Энхбаяр­тайгаа үлдэхээр шийджээ.

 

О.ЧУЛУУНБАТ

 

Нэгэн үе Энхбаяртайгаа анд явж олон зүйлийн ард хамтдаа гарсан. Ялангуяа Худалдаа хөгжлийн банкийг хувьчлах үед  Н.Энхбаяр тус банкийг өөрийн болгохоор  улайрч байхад тэрээр түүнд тус болж байлаа. Дараа нь Монголбанкны захирлынх нь хугацаа дуусч Н.Энхбаяр дахин О.Чулуунбатыг тавих  гэж үзсэн ч Ц.Нямдорж  С.Бат­сүхийг сөргүүлж зүт­гүүлж байлаа.   Мөн өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулийн үеэр О.Чулуунбат Н.Энхбаяр нар хоорондоо харилцаа мууд­сан байсан юм. Гэвч Н.Энх­баярыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд унаж, хэн ч биш болсон үед нь буцаад нөхөр­лөчихсөн байсан. Тэдэнд тэгэх ямар нэгэн холбоо сүлбээ байсан нь гарцаагүй.  О.Чулуунбатын хувьд олон дуулианд нэр холбогдож явсан.  Энэ олон асуудлаас мултрахад нь Н.Энхбаярын оролцоо тус байсан биз.

Ц.Даваасүрэн гишүүн харин  хоёр туулай хөөсөн анчин хоосон хоцордгийн үнэн жишээг харууллаа. Одоо бол түүнийг МАН нь албан ёсоор хөөчихлөө.

 Гэсэн атлаа МАХН-д бас очсонгүй. Тэрээр төрийн сан­гийн дарга байсан.  Сангийн яаманд байхад нь түүнийг “арван хувь” хэмээн хочилдог байсныг бодоход тендерийн арван хувь гэдэг жишгийг тэр анх бий болгосон юм уу гэлтэй. Магадгүй  Н.Энхбаяр­тай түрийвч нь холбоотой байсан биз.

Намдаа нөлөөллөө тог­тоох гэж,  Н.Энхбаярт үйлчлэх гэж аль аль талын эрх ашгийг харж, МАХН-ын жигүүрийг хүртэл толгойлж үзсэн ч, жигүүр нь албан ёсоор татан буугдаж МАХН руу ихэнх гишүүд нь гулссан. 

Н.Энхбаярыг дагагсдаас  гадна  замаасаа буцсан, бултсан хүмүүс бас бий. Бас замдаа гээгдсэн нь бий. Үүний жишээ бол Б.Жаргал­сайхан. Хэд хэдэн намтай эвсэж, нэгдэж явсан тэрээр туйлбартай байгаагүй нь Н.Энхбаярын   болгоомжлох шалтгаан болсныг үгүйсгэх­гүй. Гэхдээ тэрээр Н.Энх­баярыг баривчлагдах үед байшингийнх нь гадаа нэлээд удаан хугацаанд хэрүүл тэмцэл хийгээд зогсч байсныг нь бодоход яадгаа алдчихсан муу хүн биш бололтой. Харин гэрт нь яагаад ороогүй вэ гэвэл Н.Энхбаяр  ярьж хэлж байснаасаа буцсанаас үүдэлтэй гэнэ.  Тэр ч бүү хэл баттай эх сурвалжийн мэ­дээл­лээр тэр хоёр барьцал­дах шахаж, бүр сүүлдээ бие бие рүүгээ аяга хүртэл авч чулуудсан гэсэн шүү. 

   Мэдээж дээрх хүмүүс Н.Энхбаяр гэдэг хүнтэй олон талаараа холбогдох сэжим­тэй нь тодорхой. Мөн  О.Чу­луунбатыг “Гандирс” хороо­лол, Оросын банкинд алдсан арван сая долларын асуу­дал, Монголбанкны эрдэнэ­сийн сан хөмрөгт байсан эд зүйлийг өөрийн болгосон нь ямар учиртай вэ гээд шалгаж болно. Ч.Улааныг цайртаар,  Ц.Даваасүрэнг тендерийн арван хувиар   нь Д.Тэрбиш­дагвыг тусламжийн улаан буудайн асуудлаар  нь  Авлигатай тэмцэх газраар  шалгуулж  барьж, хорьж оролдож болох л юм.

Ямар ч байсан  У.Хүрэл­сүх ч саяхан болсон бага хурал дээрээ  “Энэ хэдэн нөхдөөс би  гуйсан. Намын дарга ч  уулзсан. Бүр архи хувааж ууж байгаад ч гуйж үзлээ. Нэмэр болоогүй” гэжээ. Нэгэнт үг аваагүй нөхдөө МАН тэр чигт нь явууллаа. Харин дунд нь Ц.Даваасүрэн аль ч үгүй хоцорлоо. Р.Раш, Б.Бат-Эрдэнэ нарын хувь заяа ч цаашид бүрхэг байх нь.     Эцэст нь МАН лидерүүдээ алдаж, МАХН  УИХ-д гишүүд­тэй болж, хүч сэлбэлээ.

МӨНГӨНИЙ АМЛАЛТ ИХ­ТЭЙ МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨРӨӨ МАН БАТАЛЛАА

МАН-ын дөрөвдүгээр Бага хурал  өчигдөр бол­лоо. МАН-ынхан Тусгаар тогтнолын ордондоо чуулж байхад нөгөө талд Төрийн ордонд дөрвөн гишүүн нь намаасаа гарч байгаагаа мэдэгдэж байв. Ардын намын гишүүд өг­лөө 09.30 цагт цуглав. Ингээд намын дарга, Ерөн­хий сайд С.Батбол­дын илтгэлээр хурал эхэл­­лээ. Намаас гарахаа мэдэгдээд байсан дөр­вөн гишүүнтэй нийлж, Ц.Нямдорж сайдыг огц­руу­лах ажлыг манлайлан явсан Д.Загджав гишүүн энэ өдөр бүлгийн дарга Ө.Энхтүвшингийн энгэрт наалдах шахам “эрх­лэн­гүй” сууж, намын дар­гынхаа илтгэлийг шимтэн сонсч харагдлаа. Намын даргын ярьж байгаагаар Монгол Улсад ядуурал буурч, ажилгүйдэл багасч, өр­хийн дундаж орлого 600 мянган төгрөг болон нэ­мэгд­сэн гэнэ. Ер нь өнгөр­сөн дөрвөн жилд Монго­лын амьдрал эрс дээ­шил­­сэн юм байх. Тэрээр бас 2012 оны сон­гуульд дэв­шүүлж буй на­мын мө­рийн хөтөл­бөрөө танил­цуул­сан юм. На­муу­дын мөрийн хө­төл­бөрийг ауди­тын газар шалгах ёс­той. Улс тө­рийн намуу­дын мөрийн хө­төл­бөр Сонгуулийн хууль зөрч­сөн үгүйг аудит тог­тоох юм. Халаагаа өгч буй энэ парламентын үед ба­тал­­сан Сонгуулийн хуулиар элдэв мөнгөний амлал­тыг хориглосон. Хэрэв намууд мөрийн хөтөл­бөр­төө мөнгө амла­сан бол хууль зөрчиж таар­на. Гэвч өчигдөр Ерөн­­хий сайд С.Бат­бол­дын та­нил­цуулсан МАН-ын мө­рийн хөтөлбөрт чамгүй их мөнгөний ам­лалт сонсог­дож байлаа. 

МАН-ын дэвшүүлж бай­­гаа мөрийн хөтөлбөр биелдэг бол Монгол Улс ирэх дөрвөн жилд үл­гэрийн юм шиг сайхан орон болох ажээ. Тэд төрийн албан хаагчдын сарын дундаж цалинг 1.3 сая төгрөгт хүргэх юм бай­на. 200 мянган айлын орон сууц хөтөлбөр хэрэг­жүүлнэ. Залуу гэр бүлүү­дэд 20-40 метр квадрат орон сууцыг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгоно. Арван мянгаас дээш өрхийг мал­­жуулж, 40 мянган өр­хийн жижиг, дунд биз­несийг дэмжиж тав хүртэл сая төгрөгийн зээл олгох юм байх. Ерөнхий сайд “Бид хавтгайрсан халам­жийн бодлого баримт­лахгүй” хэмээн чанга дуу­гаар хэлсэн даруйдаа “18 хүртэлх насны хүүхэд, ахмад, ядуу иргэдэд 21 мянган төгрөгийг үргэлж­лүүлэн олгоно. Тэтгэв­рийн дундаж хэмжээг гу­рав дахин нэмнэ. Гурван хүүхэд төрүүлсэн эхэд мөнгөн тэтгэмж өгнө. Хүүх­дээ гурван сар хүр­тэл нь харсан эхийг ажил­ласанд тооцож, нийгмийн даатгалыг нь төлнө” гэх мэтээр бэлэн амлаж, хавт­гайрсан халамжийг нэ­мэг­­дүүлэхээ зарлав. Айм­гуудыг хатуу хучилт­тай замаар холбож, го­вийн бүсийг төмөр замтай бол­гож, энд тэндгүй аж үйлд­вэрийн парк бай­гуу­лах гэнэ. Цэвэр зэсийн үйлд­вэр, цахилгаан станц хэд хэдээр нь барина. Газрын тосны үйлдвэр­тэй бол­гоно. Ингээд Мон­гол бен­зин, цемент үйлд­вэрлэнэ хэмээн мөрийн хөтөлбөр­төө тусгажээ. Ногоон  ор­чин байгуулах асуудлыг улсынхаа тэр­гүү­лэх чиг­лэлээр тодор­хойлж, но­гоон улс болох юм байх. Ийнхүү намын даргын­хаа танилцуулсан мө­рийн хөтөлбөрийг на­мын нарийн бичгийн дар­га нар гишүүддээ дэл­гэ­рэн­гүй тайлбарлав. Үүнээс хойш Бага хурал хаалт­тай горимд шил­жихээр болсон юм.

С.БАТБОЛД: ДӨРВӨН ГИШҮҮНИЙ НАМААС ГАРСАН АСУУДАЛД АЧ ХОЛБОГДОЛ ӨГӨХГҮЙ

Энэ үед буюу өдрийн 13.30 цагт МАН-ын удирд­лагууд сэтгүүлчдэд мэдээ­лэл хийлээ. Хурлын үеэр намын дарга С.Батбол­доос МАХН руу явж бай­гаа дөрвөн гишүүний ту­хай байр суурийг сэтгүүл­чид сонирхсон юм.

Тэгэхэд “Манай намыг өдөрт дунджаар 500 га­руй гишүүн сонгож байна. Замын дундаас намаа орхиж байгаа хувь ги­шүүд байхыг үгүйсгэхгүй. Тэг­лээ гээд тэдний асуудалд  ач холбогдол өгөхөөр сүйдтэй зүйл биш” хэмээв.  Харин МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүх “Манай намд  18 нас хүрсэн Монгол Улсын иргэн элсэх хүсэл­тээ гаргаж болно. Мөн хүсэлтээрээ намаас чө­лөө­лөгдөж ч болох заалт­тай. Энэ бол тухайн ги­шүү­дийн итгэл үнэмш­лээр шийдэж байгаа асуу­дал” гэсэн юм.

Үдээс
хойш хаалттай үргэлжилсэн
хурлаар мө­рийн хөтөлбөрөө батал­жээ.  Төрийн
албанд ажил­лахаар томилогдсон 12 гишүүнийг
намын Бага хурлаас чөлөөлсөн бай­на. Тэдэнтэй хамт УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбиш­дагва, Ч.Улаан,
О.Чулуун­бат, Ц.Даваасүрэн
нарыг Бага хурлын гишүүнээс
хасчээ. Энэ талаар үгээ
хэлэх хүн байна уу гэхэд
гишүүдээс хэн нь ч дуу­гараагүй гэнэ. Харин намын дарга
С.Батболд “Намаа сонгуульд ялуу­ла­хын төлөө гишүүн бүр
хүчин зүтгэх шаардлага­тай болсон энэ үед дөр­вөн
гишүүн намаа ор­хиод
явлаа. Өнөөдрийг хүртэл тэдэнтэй уулзаж, яамаар
байгааг асууж, намдаа байгаач хэмээн өчнөөн гуйсан.  Гэвч ямар нэгэн хариу өгөлгүй яв­саар өнөөдөр
намаас гарах өргөдлөө өгчихлөө.

Ямар нэг тойрог өгсөнгүй, дарга сайдын суудал олд­­сонгүй хэмээн го­морх­­сондоо намаа орхиод явах шиг боллоо” гэсэн утгатай зүйл хэлсэн байна. 

Харин МАН-ын генсек У.Хүрэл­сүх  “Би заавал дарга, сайд болох ёстой гэж боддог хүмүүс өөр нам руу албан тушаал горьдоод яваад өглөө. Ер нь албан тушаалын төлөө нам  солиод байвал эцэстээ хэн ч айл хэссэн авгай шиг үнэ хүндгүй  болно доо. Далай муу муухай хог хаягдлаа ялгаж, эрэг рүү  түрээд хаядаг шиг өнгөрсөн он цагийн хугацаанд манай нам ч цэвэрлэгээ хийж, албан тушаалд дуртай, хувиа хичээсэн хүмүүсээ цэвэрлээд гаргах шиг боллоо. Тэднийг хэн УИХ-д нэр дэвшүүлж, гишүүн болголоо доо. Гэвч намаа гэсэн сэтгэлгүй зөвхөн өөрсдийн эрх ашгаа бодсон хүмүүс байсныг энэ үйлдэл нь харууллаа” хэмээн ярьсан байна. Хаалттай хурал­дааны үеэр ирэх сонгуульд өөр улс төрийн хүчинтэй хамт­рах эсэхээ хэлэлцжээ. МАН-д “Эх орон” нам ирэх сонгуульд эвсэх санал тавиад байсан юм байна.  Гэвч  “Үгүй” гэсэн хариу өгснөө намын дарга нь ярьжээ. Тэрээр “Аль ч намтай сайн санаж хамтрахаар эцэс сүүлд нь хаягдаж, муу нэр зүүдэг юм билээ. Тиймээс ирэх сонгуульд дангаараа оролц­сон нь дээр” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн байна.  Бага хурлын гишүүдээс 30 гаруй хүн санал хэлсний нэлээд нь “Ард түмнээ сонсъё” аяны үеэр  иргэдийн тавьсан санал мөрийн хөтөлбөрт бага туссаныг шүүмжил­сэн сурагтай.

  Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ