Month: September 2011

Засгийн газрын ээл­жит хуралдаан өнгөрсөн лхагва гаригт болов. Тус  хуралдаан дээр ярьсан зүйл, гарсан шийд­вэ­рүү­дийг албан ёсоор хэв­лэ­лүүд мэдээлсэн билээ.    

Харин мэдээлэгдээгүй өн­­­гөр­сөн зүйл гэвэл Хууль зүй, дотоод хэргийн  Ц.Нямдорж сайд өргөн төмөр зам бариу­лах­гүй гэж ирээд л омог­дон Зам тээвэр, барилга, хот бай­гуу­лалтын сайд  Х.Бат­тул­га­тай мууд­алц­сан тухай  юм. Үүнийх нь хариу болгон Х.Бат­тулга сайд Ц.Нямдорж сай­дад “Сал­бар­таа ан­хаа­рал хан­дуул. Өдөр бүр айм­шиг­тай аллага,  гэр бүлээр нь хүйс тэм­тэр­сэн, эхнэр, нөхөр биесээ хө­нөө­сөн хэргүүд газар авч байна. Үүнд анхаарлаа хан­­дуулж чадахгүй байж…” гэж хэлжээ. Хэлэм­гий, тү­рэм­гий Ц.Нямдорж сайд ч мөчөөгөө өгөлгүй “На­майг сайд болохоос өмнө ч хүн алж л байсан”  гэ­жээ. Тэдний хэрүүл анх­ны удаагийнх  биш л дээ. Өмнө нь Засгийн газрын хуралдааны үеэр мөн л хэрэлдэж байсан. Х.Бат­тул­га сайд нүүрсний ма­ши­нуудыг явуулахгүй гэж зам хаахад Ц.Ням­дорж сайд дургүйцэн бөөн хэ­рүүл үүсч байсан удаа бий.  Хэдийгээр ажил хэр­гээс болж ам му­руй­сан мэт боловч цаа­гуу­раа өвөртөө орсон хоёр нам, эрх ашгийн  элдэв зөрч­лүү­­­дээсээ болж хоёр тийш болох эхлэл цухал­зах болов. Хамгийн их бүтээн байгуулалт яваг­даж буй зам тээвэр, ба­рил­га, хот байгуулалтын салбарын төслүүд мөн­гө­гүй­гээс болоод зогсож байхад үүнд улс төр хий­гээд сууж байгаа нь үнэн­дээ харамсмаар. Тэгээд ч энэ салбар улирлын шинж чанартай ажил нь явагддаг.  Удахгүй өвөл болно. Дахиад л дараа жилийг хүлээх болох нь. Хам­тарч засаг барьж бай­­­гаа бол хамтдаа л шийдэх асуудал. Хам­тар­на гэдэг нь хамтдаа идэж уухын нэр биш.  

МАН-ынхан дотор АН-ынх­ныг ад үзэх хү­мүүс олон болжээ. Тэр бүү хэл намын даргаа өөрч­лөх гэж ярьж яваа хүмүүс ч өдөр, өдрөөр нэмэгдэж, үүнийгээ хэвлэлээр илэн далангүй зарлах болов. Эндээс харвал Хамтар­сан засгийн хувь заяа дээсэн дөрөөн дээр л дэнжигнэж байгаа юм шиг. МАН-ын Нийслэлийн намын хо­роо­ны хурал дээр  бүх зүйлд даргад  багц­лагд­даг үе нэгэнт байхгүй болсон гэдэг нь ил ха­рагд­сан. Ерөнхий на­рийн бичгийн дарга У.Хү­рэл­сүх ч “Энэ засаг ажил­ласан шиг ажил­лах­гүй бол  нам ингэж хамаг рейтингээ унагаан Зас­гийн газрыг хамгаалах хэрэг байна уу” хэмээн намын даргынхаа дэргэд хэлсэн нь ч үүнийг баталж байна. Тэгээд ч тэнд байсан хүмүүс МАН-ын нэр хүнд түүхэндээ хэзээ ч ингэж шалдаа буутал унаж байгаагүй гэж он­цолж байв. Хэдийгээр энэ Засгийн газарт салбараа мэддэг, чадвартай болов­сон хүчин бийг үгүйс­гэх­гүй.  Одоо тэд Ардчилсан намыг засгаас гаръя гэхэд хоёр гараа өргөн дэмжихэд бэлэн болжээ.  Гэтэл Ардчилсан намын дарга тэргүүтэй зарим сайд ад үзэгдэн байж са­лах дургүй  нь томоос том эрх ашгууд нь уяад бай­гаа­тай холбоотой  аж.  Ядаж байхад MCS-ийн сая ам.долларын бай­ранд Засгийн газрын нэ­лээд хэдэн  гишүүн хөрш болон амьдарч байгаа. Аль аль намынх нь шүү.  Ардчилсан намаар нь ду­раараа даажигнаж бай­хад намын дарга Н.Ал­тан­­хуяг МАН-ын өврөөс гарах дургүй гэж жиг­тэй­хэн.  Өвөрт нь  хэвтэх нь ч дүүр­чээ.  Гол нь хам­тарс­ны үр дүн гарах ёстой. Уг нь өөрийнх нь намд асуу­дал олон бий. Нийс­лэ­лийн намын даргыг өөрч­лөх талаар дүүргийн дар­га нар аль хэдийнэ дуу­га­раад эхэлсэн. Харин АН-ын даргад дотоод асуу­дал нь огт падгүй, налай­сан  хүн л яваад байгаа. 

Намрын чуулган эх­лэ­хээс өмнө Сонгуулийн хуу­лийн ажлын хэсэг
ху­рал­­дахгүй удлаа. Энэ
чуулганаар Сонгуулийн хуулийг хэлэлцэх  болов
уу гэсэн хүлээлт ч талаар
өнгөрч магадгүй болоод байна. Сүүлдээ “Намын дарга нар ярьж тохирох
юм байгаа биз” гэж ярьж яваа гишүүд
ч цөөнгүй бий. Зарим эх сурвалж дараагийн
сонгуульд тойр­­гоо тохироод дахин хам­тарсан засаг бай­гуулъя гэж ярьж буй гэсэн
мэдээлэл хэлэв. Үнэн бол Сонгуулийн
хуулийг өөрч­лөөд ч юу ч өөрч­лөг­дөх­гүй биз. Өнөө
л хэд өвөр түрийдээ орж бүх
юм байдгаараа л үргэлжлэх
юм байна. Цөөнх нь хя­налт
тавьж ажиллах ард­чил­лын зарчим энэ тэр угаас алга болж таарлаа. Сонгууль дөхөж байгаа энэ үед
Ардчилсан нам айлын ая харж адлагдаж  суух
биш өөрийн гэрээ төвхнүүлэх цаг болжээ.

Монголын жүдо бөхийн холбоо “Шигшээ багийн дас­галжуулагчдаа солино” гээд зар тараачихаад байна. Дэл­хийн аваргаас манай баг ганц ч медальгүй ирснээс тэр. Энэ байдлаар он гаргавал манай жүдогийн баг юун олимпод орох манатай, эрхээ ч авч чадахгүй байдалд орно гэж үзсэнээс Монголын жүдо бө­хийн холбооны удирдлагууд ийм шийдвэр гаргажээ.

Ч.Насантогтох багшийг ур чадвар, ухаанаараа дийлэн гарч, шигшээ багийг нь өөд нь татчих дасгалжуулагч байгаа, тийм ур чадвартай хүн бий болохоор л уг холбооны удирд­­лагууд ахлах дасгал­жуу­лагчаа солихоор болсон нь мэдээжийн хэрэг.

Монголын жүдо бөхийн холбооны ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга О.Бал­жин­ням авар­гад “Багаа бүр­дүүлээ­рэй” гэж хэлснээс нь үзвэл ардын багш О.Бал­жинням жүдогийн ахлах дас­гал­­жуу­лагч болох шинжтэй. Есдүгээр сарын 24-нд “Баян­гол” рес­торанд бол­сон М.Бунд­маа­гийн гавьяат та­мир­­чин цолны найрыг ерөн­хий­дөө энэ халаа сэлгээний яриа, хэлэл­цээ “чимсэн” гэж болно. Жүдо­гийнхон, багш дас­гал­жуулагчид “Ч.Насан­тог­тох багшийн оронд хэн ирэх бол” гэдэг асуултыг бие биеэсээ асууц­гааж харагд­сан.

Уг холбооны нарийн бич­гийн дарга М.Бөхбат “Манай холбоо ямар нэгэн хага­рал­гүй. Хоорондоо их эв эетэй холбоо. Хүмүүс л хагалгаж, бутаргах гээд байдаг боло­хоос биш” гэж ярьж байсан. Тэрээр “Шигшээгийн дасгал­жуу­лагчдыг солих шийдвэ­рийг бүгд уухайн тас хүлээн зөвшөөрч байгаа. Бараг эсэр­­­­гүүцэх хүн байхгүй. Дас­галжуулагчдыг солихыг эсэр­гүүцэж байгаа хүмүүс гэвэл тэдний ар гэр, ойр дотнын хүмүүс байж магад” гэсэн юм.

Ч.Насантогтох багштай утсаар холбогдон үүсээд буй нөхцөл байдлын талаар зарим зүйл тодруулахыг хүс­вэл “Би ямар ч ярилцлага өгөхгүй” гээд их л бухим­дангуйгаар харилцуураа шийд­чихлээ. Тэгэхээр жүдо­гийн холбооны нарийн бич­гийн дарга М.Бөхбатын яриад байгаа шиг бүгд гараа өргөөд дэмжээд байгаа юм алга шиг ээ.

Жүдогийн бэлтгэлийн зааланд Ч.Насантогтох багш ахлах дасгалжуулагчийн ху­виар толгойлдог болохоос биш ажлын ихийг нь нугалд­гууд нь Б.Баттулга, Х.Эрдэнэт-Од, Д.Нармандах, Х.Болд­баатар нар. Тэд амжилтаа үзүүлдгээ үзүүлчихээд, та­мирч­ны замналаа дасгал­жуулагчийнхаар сольсон хү­мүүс. Ч.Насантогтохыг дээрх дасгалжуулагчдын нэг нь зал­­гамжилж ч болохоор. Гэх­дээ үнэхээр О.Балжинням аваргыг Х.Баттулга сайд онц­лоод байгаа бол туслах дас­галжуулагчдын орон тоон дээр жинхэнэ их сунгаа болно. “Алдар”, “Хүч”, “Сүлд”, “Замчин” гээд спорт хороо, клубүүд, Эрдэнэт, Дарханы багш дасгалжуулагчид ч сун­гаанд дээгүүр давхиж магад­гүй. Хэрэв О.Балжинням аварга Монголын жүдо бө­хийн үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгалжуу­лаг­чийн орон тоонд ирвэл нут­гийнхан маань гээд Увсын дасгалжуулагчдаа ч дэргэдээ авчихаж мэдэхээр.

Ямартаа ч Монголын жүдо бөхийн холбоо шигшээ багт ажиллах хүсэлтэй дас­галжуулагч бүрт сонгон шал­га­руулалтад оролцох эрх нээлт­тэй гэдгийг дуулгаад сонирхсон хүмүүсийн мате­риалыг ирэх аравдугаар сарын 3-ныг хүртэл хүлээж авч байгаа.

Спортод шударга хууль үйлчилдэг. Харин манайд энэ нь жаахан дутмаг. Спортын салбарт шударга, хатуу ха­риуцлага тооцдог жаяг тогт­моор юм. Энэ удаад дэл­хийн аваргаас баг нь медаль­гүй ирснийх нь төлөө Ч.Насан­тогтох багшийг халах хүртэл яриа гаргаж чадаж байгаа нь жүдогийн хол­боо шударга байгаагийн илрэл. Гэхдээ олимп хаяанд ирчихсэн боло­хоор тамирчид нь шинээр ирэх дасгалжуу­лагчдынхаа арга барилд дасах­гүй удах, үл ойлголцол гарах болов уу гэсэн болгоомжлол явж бай­на. Үнэхээр халах солих бай­сан бол Бээжингийн олим­пийн дараа л хийх бай­сан юм гэцгээх хүмүүс ч байна.

Ямартаа ч олимп ойрхон байна уу, хол байна уу гэд­гээсээ илүүтэй шударга хариуц­лага тооцож буй энэ жишгийг бусад спортын хол­боод ч ажилдаа авч хэрэг­жүүлчихэж болохоор юм.

Есдүгээр сарын 17-25-ны өдрүүдэд зохиогдсон “Мон­гол бөх Гиннесийн номд” 6002 бөхийн барилдаан ам­жилт­тай болж өнгөрлөө. Дэл­хийн дээд амжилтыг бүртгэдэг Гиннесийн номд монголчууд “Монголын үндэсний бөхөөр хамгийн олон бөх нэгэн зэрэг барилдсан” гэдэг номина­циар ийнхүү үндэсний бөхөө орууллаа.

Монголын үндэсний спор­тын түүхэнд тодоор бичигд­сэн эл үйл явдлыг Монголын үндэсний бөхийн холбоо бараг жилийн өмнөөс сэдэж, бэлтгэл ажлыг нь хийж эхэлсэн.

Гиннесийн амжилтад өмнө нь Өвөр Монголчуудын бүртгүүлсэн 2048 бөх барил­дуулсан амжилтыг давах зорил­готойгоор 4096 бөх барилдуулах байсан ч 6002 бөх зодоглосон. Барилдаан эхлэхэд бөх дутаж магадгүй гээд ганц хоёр зуун бөх нөөц­лөхөөр шийдсэн ч нөөцөнд нь хоёр мянга гаруй эрчүүд бүртгүүлсэн учир ийнхүү үндэс­­­ний бөхийн түүхэнд хамгийн олон бөх барилд­лаа.

Төлөвлөснөөс оролцогч­дын тоо нэмэгдсэн учир зо­хион байгуулалт, барилдаа­ны явцад буруу зөрүү зүйл олон тохиолдов. Аваргууд цолоороо түрэмгийлэв үү, эсвэл цолгүй залуучуудтай барилдаад цагийн нэмэр гэж үзсэн үү “Хүндэтгэх шалтгаан­тай” хэмээн баахан л гоц мөргөөд байлаа. Уг нь нэг л удаа гоц мөргөх ёстой.

Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болсон эхний даваануудын үеэр МҮБХ-ныхон зохион байгуулалтын тал дээр нэлээд­гүй сандралдсан.

Нэгийн давааны үеэр залуу бөхчүүд учраа бөхөө танихгүй өөр бөхтэй барилд­сан, зарим нь хоёр, гурван ч удаа барилдсан гээд хөгтэй ч гэмээр зүйл их болжээ.

“Нэрээ
бүртгүүлсэн ч миний нэрийг огт дуудсангүй” гэх 200 гаруй бөх зохион байгуулагчдад гомдол гаргаж, бараг бослого гаргахын наагуур юм болсон. Тэднийг нэгийн давааны төгсгөлд тусад нь барилдуулаад асууд­­лыг шийдчихсэн. “Тэд­гээр бөхчүүд бараг бүгд шахуу хөдөөнөөс ирсэн. Мөн ижил нэртэй эрчүүд олон байсан зэргээс ийн нэрээ сонсоогүй” хэмээн зохион байгуулагчид тайлбарлаж байсан юм.

Нэг, хоёрын давааны үеэр эрчүүд бие биенийхээ цүнх­тэй зодог шуудгийг нэлээдгүй “туусан”. Төв цэнгэлдэхийн цагаан хоолойгоор “Монгол эрчүүд ээ, битгий бие биенийхээ зодог, шуудгийг хулгайл л даа. Энэ чинь муу­хай шүү ээ. Зодог шуудгийг нь буцаагаад өгчих” гэж зарлах, учирлах зэрэгцүүлэн гуйж байлаа. “Хүн тээвэр” гэх бичиг­тэй машинд ачигдаж ирсэн цэргүүдийн нэг нь аварга цолтой бөхийн бүсийг хулгайлс­наас тэднийг барил­дуулахгүй бүгдийг нь буцаа­гаад аваад явчихсан тухай уг барилдаанд зодоглосон эрчүүд ярьж байна. Энэ талаар Монголын үндэсний бөхийн холбооныхноос лав­ла­­вал “Ерөөсөө тийм зүйл болоогүй. Бидний хийж буй ажлыг үгүйсгэх гэсэн бодол­той хүмүүс л элдэв янзын юм яриад байгаа байх” гэлээ.

Гиннесийн барилдаанд зодоглохоор ирсэн хөдөөний бөхчүүдийн ихэнх нь нутаг буцаагүй л байна. Том цүнх үүрсэн, барилддаг гэмээр хүдэр залуус нийслэлийн баар, зоогийн газруудаар наргиж явна. Сүүлийн хэд хоног эрүүлжүүлэгдсэн хүмүүс дунд том биетэй, бөх байрын царайтай залуус их байсан гэнэ.

Барилдаан нь дуусчи­хаад байхад гэртээ ирэхгүй байгаа эр нөхрөө эхнэр хүү­хэд нь сураглаж байгаа сураг­тай. “Өвлийн бэлтгэл ажил ид өрнөж байхад нөхөр минь алга болчихлоо” гэх эмэгтэй­чүүд хөдөөгүүр олон байгаа гэсэн шүү.

16 настай
идэр залуугаас 80 настай сумын заан зодог­лосон, есөн хоног үргэл­жил­сэн, 13 даваатай барилдаа­ныг спортын хүрээ­нийхэн “Зоригтой хэрнээ, гаж барил­даан болсон” гэж дүг­нэж байна. Яагаад гаж гэс­нийг нь тодруулбал “Гинне­сын ном гэдэгт чинь гаж, со­нин, итгэмээр­гүй, чих дэл­дийлгэм ерөнхийдөө хачин хүмүүсийг бүртгэдэг. Тэгэхээр Монгол бөх гэхээр дэлхийн бусад орнууд зургаан мянган нүцгэн эрчүүд нэгэн зэрэг барилдсан гэдгээр нь хүлээж авна. Тэд манай ёс жаяг, уламжлал зэргийг огтхон ч мэдрэхгүй өнгөрнө” гэж тайл­барласан юм.

Хэдий эхний даваанууд жаахан тиймэрхүү болсон ч найм, есийн даваанаас бөх­чүүдийн чансаа сайжирч, арвын даваанаас “гал гар­сан”
сонирхолтой барилдаа­нууд эхэлснийг бөх
сонир­хогчид хэлж байна. Ингээд уг барилдааны дүйзийг
наймын даваанаас нь сонирхуулъя.

Наймын даваа

Д.а Б.Бат–Эрдэнэ гоц мөргөсөн

У.а. С.Мөнхбат а.з Ч.Бямбадорж

У.арс Д.Ганхуяг а.а У.Батгэрэл

У.арс Х.Мөнхбаатар у.з Д.Бумбаяр

У.арс Д.Азжаргал а.а Б.Одгэрэл

У.арс Г.Эрхэмбаяр а.з С.Ган-Идэр

У.г И.Доржсамбуу у.х Г.Элбэг

У.г Н.Ганбаатар у.н Б.Насандэлгэр

У.г Ж.Бат–Эрдэнэ а.а Б.Пүрэвсайхан

У.з Ц.Мягмарсүрэн у.н Ц.Лхагвасүрэн

У.з Ч.Санжаадамба а.а Ж.Наранбаатар

У.з Б.Соронзонболд у.н Б.Бадамдорж

У.з М.Өсөхбаяр у.н Ц.Сумьяабэйс

У.х Л.Пүрэвжав у.н Л.Нямсүрэн

У.х Т.Өсөх–Ирээдүй у.н Ш.Уламбаяр

У.х Д.Батболд а.а Ш.Мөнгөнбаатар

У.х Т.Амартүвшин а.а Л.Шинэбаатар

У.х Ц.Содномдорж у.н Н.Батзаяа

У.х Ө.Даваабаатар у.н А.Батмөнх

У.х Ө.Бат–Орших у.н Б.Сангисүрэн

У.х А.Бямбажав у.н Ш.Жаргалсайхан

У.н Э.Энхбат у.н М.Эрдэнэбат

У.н Б.Батмөнх а.а Н.Түвшинбаяр

А.а Б.Батжаргал а.з Б.Ганзориг

Есийн даваа

Б.Бат-Эрдэнэ
Н.Түвшинбаяр

С.Мөнхбат
Ц.Мягмарсүрэн

Д.Ганхуяг Л.Шинэбаатар

Х.Мөнхбаатар Ш.Жаргалсайхан

Д.Азжаргал
Л.Пүрэвжав

Г.Эрхэмбаяр Ш.Мөнгөнбаатар

И.Доржсамбуу М.Эрдэнэбат

Н.Ганбаатар Т.Өсөх-Ирээдүй

Ж.Бат-Эрдэнэ
Б.Ганзориг

Б.Соронзонболд Ө.Даваабаатар

М.Өсөхбаяр Ө.Бат–Орших

Ч.Санжаадамба Ц.Содномдорж

Арвын даваа

С.Мөнхбат
Б.Ганзориг

Д.Ганхуяг И.Доржсамбуу

Х.Мөнхбаатар Д.Азжаргал

Г.Эрхэмбаяр Н.Түвшинбаяр

Н.Ганбаатар Ө.Бат–Орших

Ч.Санжаадамба Ө.Даваабаатар

Арваннэгийн даваа

С.Мөнхбат Ө.Бат-Орших

Д.Ганхуяг Г.Эрхэмбаяр

Х.Мөнхбаатар Ч.Санжаадамба

Арванхоёрын даваа

С.Мөнхбат
гоц мөргөсөн

Г.Эрхэмбаяр
Ч.Санжаадамба

Арвангурвын даваа

С.Мөнхбат Ч.Санжаадамба

Улсын нийслэл Улаан­баатар минь эзэн­гүй балгас шиг болж хэн дуртай нь юу дуртайгаа хийдэг газар болоод бай­на. Арга ч үгүй юм биз. Энэ хотод төрсөн тэлсэн хүн гэж үгүй болжээ. Ёстой нөгөө ар­дын хэллэгээр “Гялтайх” болгон нь хотын биш хэмээн цэрвэж гүйх нь хяслантай. Улаанбаата­рыг удир­даж байгаа дар­гаас авахуулаад бүгд хө­дөө аймгийн харьяа бо­лох­лоор хотод үнэн сэтгэ­лээсээ хандах хүн үгүй байна. Хотын 40 мянгатын уугуул сэхээтэн хэмээн гайхуулдаг С.Баяр Хөвс­гөлийнх, Н.Энхбаяр Ар­хан­гайнх, М.Энхсайхан Дорно­дынх, Э.Бат-Үүл Сэлэнгэ юм уу Хэнтийнх гэхлээр хэн хотынх байх вэ. Мөн Б.Гантогтох Увсынх, Д.Сумъяа­­базар Өвөрхан­гайнх, их аварга Д.Дагва­дорж мөн Өвөр­хангай гэгч­лэн цаашид хэдэн нүүр хуудас ч үргэлжлүүлж бол­но. Улаан­­баа­тар хотын уугуул гэгдэх алдар цол­той хүмүүсийг би л лав дуу­лаагүй өдий хүрэв. Яагаад ийм болов. Яагаад нүүдэлчдийн түү­хэнд анх удаа байгуулж чадсан  их хот “метропо­лис” болох Улаан­баатар ингэж нүд­нээс гарсан ноор­хой юм болж хувирав. Би энд их хот гэж хэлээд байгааг та анзаарч байгаа буй за. Жижиг сажиг хотууд зөн­дөө байгуу­лагдаж бай­сан. Тэгэс­хийгээд л байх­гүй болдог нь нүүдэлч­дийн зан заншилтай хол­боотой гэцгээ­дэг. Харин бид энэ Улаанбаатарыг сая илүү хүнтэй болгож дэлхийн том хотуудын зиндаанд авч ирж чадлаа. Харин одоо энэ хотоос зайлсхийх, энэ хотоор овоглох иргэнгүй болж хувираад байна. Гэхдээ энэ гажуу­дал сүүлийн үед л бий боллоо. Хуучин бол улсын нийслэлийн иргэн гэдэг том нэр хүнд байсан юм. Унаган хүүхэдгүй Улаан­­баа­тарт санаа та­вих хүнгүй ардчиллын хорин жилд  нүднээс гарч дууслаа. Шавсан байшин­гууд, бөглөрсөн замууд, утаан дунд сүүмэлзэх нав­сархай хот минь элэг эмт­рэм, бөгөөд  хэмжээ хяз­гааргүй том гэр хороол­лоос бүрдэх боллоо. Энэ бүхний гол буруутан юу вэ. Яагаад хүн болгон Улаан­баатараар минь овогло­хоос ичээд зугтаад байна вэ. Оршин суугаад амьд­раад бизнесээ явуу­лаад байгаа мөртлөө яагаад хотын унаган хүүхэд байх­гүй байна вэ. Миний бод­лоор бол хамгийн том буруутан нь сонгуулийн балай тогтолцооноос болж байх мэт. Олон той­рогт хуваадаг, дээр нь хотод цөөхөн тойрог бай­даг. Мөн улс төрийн сис­тем солиг­дох энэ цаг үеэс болж байх мэт. Монгол Улсын хүн амын бараг жаран хувь нь Улаан­баатар хотод төвлөрдөг. Тэгсэн мөртлөө УИХ-ын гишүүдийн дөнгөж хорь гаруйхан хувийн ман­дат хотод ноогддог. Яагаад ингэж тэнцвэргүй хуваа­рилалт хийсээр өдийг хүрэв. Хуу­чин улс төрийн хүчин МАХН буюу МАН хотынхон мэдээлэл сай­тай учраас биднийг сон­гохгүй, хөдөө­нийхөн хуу­чин системээ санагал­заад биднийг сонгох ма­гад­лал илүү хэмээн онол номчид нь үздэгээс ийм байдалтай хорь гаруй жилийг үдлээ. Тэд хүн байхгүй хөдөө газар олон тойрог бий болгож  хамаатан садан хэдэн хүнээсээ санал аван УИХ-ын ги­шүүн болж төр барин тоглосоор ирснээс хотыг маань наана гэх хүнгүй болов. Хот ямар байх нь ч төр засагт огтхон ч ха­маагүй юм. Яагаад гэвэл төр барьж байгаа нам болон гишүүдэд хотоос санал өгдөггүй. Далан зургаан гишүүний хорийг нь л хотоос сон­гож гаргадаг. Тэд юу гэж хэлээд ч хэт олонхи болох хөдөөний гишүү­дийн санал байнга давамгайлах учраас хот эзэнгүй болсонтой адил юм. Энэ бол гол шалтгааны нэг мөн. Дээр нь үнэ­хээр ч хотын иргэд бараг бүгдээрээ шахуу хөдөөнөөс нүүж ирсэн нь үнэн. Яалт ч байхгүй Увсаас ирчи­хээд хотын иргэн гээд байх хэцүү байдаг биз. Ингэхэд нэгэнт л Улаан­баатар хотод төр­чихсөн мөртлөө энэ хотоор овог­лож ча­дах­гүй байгаа уугуул суугуул гэгдэх  иргэд тэр нутаг орон руугаа зайл­маар санагдах  юм.

ХОТЫН УНАГАН ИРГЭДИЙГ ОЛШРУУЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

Тэгвэл хотын унаган иргэд гэж байна уу. Уул нь байгаа юм. Тэд бол хуучин хүрээнийхэн болон хотыг тойрсон Төв аймгийн хэдэн сумын иргэд билээ. Хан уулын өвөр хатан Туулын хөвөө бараадсан иргэд хуучин шавь хошуу болох Угтаал Баянцогт, Атар, Нөхөрлөл, Лүн, Батсүмбэр, Сэргэлэн, Эрдэнэ, Баян-Өнжүүл, Алтанбулаг зэрэг сум хотын өвөг дээдэс их Хүрээний унаган иргэд юм. Одоогийн Төв аймгийн нутаг дээр 365 жилийн өмнөөс их хүрээг байгуулсан. Иргэд нь энэ нутгийн хүмүүс л байж таарна биз дээ. Тийм учраас Төв аймгийг татан буулгаж  хот  тойрсон энэ сумдыг нь хотын дүүр­гүүдэд харьяалуулж хотын унаган иргэ­дийг олшруулах хэрэгтэй. Нүүдэл­чин монголчууд өөрийн түүхийн 2200 жилийн хугацаандаа анх удаа сая давсан том хоттой болсон нь энэ Улаанбаатар юм. Харин үүнийгээ сүүлийн үед үл тоон хөгжүүлэхгүй байгаагаар үл барам хаяж нүүн элит хот байгуулах тухай дээр дооргүй сэм сэмхэн ярьцгаа­даг болоод байна. Энэ бол зүгээр л хий хоосон мөрөөдөл юм. Хэзээ ч монголчууд сая давсан хүнтэй хот дахин байгуулж чадах­гүй. Чадах гэж мэрийвэл дор хаяж таван зуун жил хэрэгтэй. Энэ бол хэн нэгэн сэрүүн дотортны явуул­гаар нүү­дэлч­дийн их хотыг тарам­дуулж байхгүй болгох гэсэн гадны са­наар­хал байхыг үгүйсгэхгүй.  Үүнд нөгөө хотоо гэсэн сэтгэлгүй хотын иргэд маш сайн хөрс суурь болж өгч байна. Тийм учраас Улаан­баатар хотод хайртай байх хөдөл­гөөн өрнүүлж энэ хотын уугуул иргэдийн тоог дээрх аргаар өсгөх хэрэгтэй. Нутгийн зөвлөл гэдэг энэ мафижсан байгууллагын хамгийн том, хамгийн хөрөнгө мөнгөтэй, хамгийн боломжтой зөвлөл Улаан­баатар хотынх бай­хаар зохион байгуулах хэрэгтэй байна. Энэ хөдөө гадааны хүн, байгууллагуу­даас татвар төлөөс авдаг байхад ч гэмгүй. Яагаад гэвэл бизнес, зах зээлийн хамгийн таа­ламжтай га­зарт амьдарч байгаа­гийнх нь хувьд, дээр нь хүйтэн сэтгэл гаргадагийнх нь хувьд. Үгүй бол нутаг ус зарлаж нутгархаг үзэл гарган аархаж нутгийн зөвлөл гэдэг байгуулла­гаараа зохион байгуу­лалтад орж бүр өөр үндэстэн ястан мэт аашил­даг энэ балай зан үйлийг таслан зогсоох хэрэгтэй байна. Нутгийн зөвлөлийг улс орны нэгд­мэл цул байдлыг хагалан бу­тар­га­хаар са­наатайгаар зохион байгуу­лагдсан мафижсан бүлэг  гэж үзэн хуулиар хориглох хэрэг­тэй. Бөх, морь, дуучин, яруу най­рагч гэх мэтийн хүмүүсийг тэр энэ нутгийнх гэж дуудаж цоллодгийг хориглох хэ­рэгтэй. Бүүр сүүлдээ бөхийн засуул хүртэл тэр энэ нутгийн гэж ирээд л цоллуулдаг болоод байна. Монгол дотор бас нэг арай цагаан ястай, арай язгуур­тан, бусад монгол­чуудынхаа хий­сэн бүтээсэн болго­ны сорыг хэ­рэглэдэг, шаг­налд бол яваад сал­даггүй, шоронд бол явж өгдөггүй тусгай бүлэг хү­мүүс хүртэл бий болох нь байна. Энэ нутгар­хаж тэнэглэх үзлийг гааруулаад бай­вал. Үүнийгээ ч түрүүчээсээ ил тод зарлаж эхлэх шив дээ.

ТӨВИЙНХНИЙ  ҮНЭН ТӨРХ

Ингэхэд хотын унаган иргэд хэмээн миний зүтгээд байгаа “ша­наган тавынхан”
буюу хуучнаар  “их шавийхан” болох Төв аймгийнхан  яажшуухан амьдарч байна вэ.Тэд  яг хотынхонтой адил  үнэнхүү ядарч хоцрогдол ядуурлын туйл
болжээ. Хүн амын албан ёсны
тоо, амьжир­гааны албан ёсны стастис­ти­кийг үзэх
юм бол гайгүй дундаж амьдралтай
л гэж харагдана. Хүн ам гэхэд
л хорь хүрэхгүй мянгаар буурсан, яг хуучнаараа
байгаа мэт тоо хэн дуртай дарга нар үзүүлж чадна. Харин жинхэнэдээ бүх су­мын төв тоногдож, балгас болсон.  Ноорхой хэдэн гэр, шохой нь хал­тартаж хамуурчихсан
юм шиг цонх нь онгорхой ганц нэг байшин. Өөр
юу ч тэнд байхгүй. Бүүр хүмүүс
ч тэнд амьдардаггүй. Тэднийг
хаа явааг сураглахад хот орон орсон, хог траншейд амьдарч байгаа л  дуул­да­на. Атар, Нөхөрлөл, Угтаал Цээлийн төвийг харахаас нүд хальт­­рам. Сүүлийн хорин жил ямар ч бүтээн байгуулалт тэнд хийг­дээгүй. Угтаал сумын төвд нэг хүрлэгэр эрийн зодог шуудагтай  хүрэл
хөшөө босчихсон байсан. Тэр л сүүлийн хорин жилд хийгдсэн ажил
байх. Хэн гэдэг хүний хөшөө юм, нэр ус ч байхгүй юм билээ. Хүмүүсээс сурахад “Хэн мэдлээ, ийм
хөшөөтэй л болчихсон ш дээ. Аягүй бол манай нэг гишүүний хөшөө
юм байгаа биз” гэцгээнэ. Тэнд амьдрал байхгүй
болохлоор хүмүүс нь сумын төвөө буулгаад хот руу зөөчихсөн.
Монголчуудын оюуны болон урлаг спортын гол ундарга хуучны хэлээр бол шүн­шиг­лэгдсэн гал голомт болох  Сэр­гэ­­лэн сумыг хар л даа. Тэнд одоо долоохон
байшин хориодхон гэр л байгаа. Захиргааны хэдэн ажилт­ныг нь эс тооцвол оршин суугчид­гүй сум Төв аймагт л байдаг. Хүн амын тоо яаж явсан болж таарах вэ гэж үү. Энүүн шиг амархан юм 
“шанаган тав”-ынханд байхгүй.
Төв аймгийн Цээл сум хүн амаа Баян­гол дүүрэгт соёлын төвийн хоёр давхарт тоолно шүү хэмээн хотод байгаа хүмүүстээ утсаар хэлээд л боллоо. Угтаал Сүхбаатар дүүрэгт, Нөхөрлөл
Чингэлтэйд гэхчлэн хо­тод амьдарч байгаа иргэдээ араас нь ирээд тоолоод баталгаа­жуу­лаад
хорин нэгэн мянгын дэвтэ­рийг нь өгөөд л болоо. Бүгд бүрэн. Ёстой л “Чоно цатгалан хонь бүрэн” гэгчээр. “Нөгөө хэн хаана архиа гударч яваа вэ. Түүнийг хүрч ирээд тоолуулаад хорин нэгэн мянгаа ав гээрэй”
гэх нь тооллогон дээр яригддаг яриа. Тэгвэл яагаад одоо хүр­тэл төр засаг арга хэмжээ авахгүй байна вэ. Энүүхэн
нийслэл хотоо тойроод байж байгаа мөрт­лөө ингэтлээ хоцрогдож баларна гэдэг
чинь юу гэсэн үг вэ  гэх асуулт гарна. Ийм байдалтай байгааг төр засаг мэдэхийн цаагуур мэдэж
байгаа. Тэд л ийм байдалд барих сонир­хол­той байгаа байхгүй юу. Энэ нь нөгөө л гайхал сонгуультай хол­боотой зүйл юм. Хүн олонтой мэт харагдуулах, олон
мандаттай байл­­гах нь эрх барьж байгаа МАН-д ашигтай. Яагаад гэвэл Төв айм­гийнхан түүхэндээ Ардчилсан намд санал өгч үзээгүй.
Зөвхөн л МАХН-д санал өгсөөр ирсэн. Хэрэв ихэнх иргэд нь хот шилжчихсэн нь мэдэг­дэх
юм бол мандатын тоо буурах учраас л ийм байдалд барьсаар өнөөдрийг хүргэлээ.
“Амьгүй ал­бат” гэгчээр амьгүй сонгогчид эндхийн сумдаар пиг
дүүрэн. Тэдгээр хий тоонууд
сон­гуулийн өдөр хаанаас ч юм сүүтэг­нэн гарч ирээд ах намын төлөө саналаа өгдөг. Харин жинхэнэ нөхдүүд нь хотоор архиа эргүүлсэн шиг ажил төрлөө амжуулсан шиг, бас болоо­гүй төр засгаа шүүмжил­сэн
шиг тууж явдаг. Ийм “үхсэн”
сонгогчдын саналыг ямар хүмүүс сүүлийн сон­гуулиар авсан бэ. Н.Энхболд, С.Батболд,
М.Энх­болд, Д.Дондог гишүүд
авсан. Хөдөөгийн гишүүд нутаг орон руугаа төсвийн мөнгийг шоргоолж мэт зөөдөг
ч Төв айм­гийн гишүү­дийн хувьд тэгдэггүй. Хаана юунд тэр олон тэрбум төгрөгөө
зардаг юм бүү мэд. Н.Энх­болд
гишүүн гэхэд л юун нутаг ус,
төрсөн ах дүүгээ ч нэр баастана гээд тоо­доггүй гэж яригддаг. Сү.Бат­­болд бол залуу хүн гэхэд зүгээр л улаан коммунист, яг далаад
оны   социа­лизмын “шана­ган тавд” бай­гуулж
байгаа хярга­даг дарга нарын нэг гэсэн үг.
Түү­нээс “хураа, устга” гэсэн
үг л байнга шахуу гарч бай­даг.
Д.Дондог ги­шүүн бол ойл­гомжтой,
юун нутаг ус, өөрөө шоронд орох гээд сан­дарч байгаа
амьтан. Уул нь бүгд л луйвар
булхай хийж байгаад л УИХ-д гарч ирдэг.

Тэгэхэд Төв аймгийн ганц Д.Дон­дог л шоронд орохдоо тулаад байна. Яагаад ийм байгаа юм гэдгийг хэн хүнгүй л мэдэж байгаа.  Арчаагүй л байгаа биз дээ. Ядах­даа УИХ-д сонгогд­сон гишүүд нь ийм байхад Төв аймаг ядуурч. хоцрогдолгүй яахав дээ. Энэ айм­гийг өөд нь татаж байж Улаан­баатар өөрийн гэсэн нутаг ус өөрийн гэсэн унаган иргэ­дийнхээ тоог нэмэх бололцоотой.

ХӨДӨӨНИЙ ГИШҮҮД ТӨСВИЙГ НУТАГ РУУГАА ШОРГООЛЖ МЭТ ЗӨӨДӨГ

Тэгвэл “Хүний хүүхэд ийм айх­тар” гэлээ гэгчээр бусад гишүүд ямар байна. Тэд нутаг ус руугаа улсын төсвийн дийлэнхийг төвлө­рүүлж чадаж байна. Зүүн гурван аймаг, Сэлэнгэ, Булган, Хөвсгөл, Ар Өвөр хангай, говийн аймгууд, ба­руун таван аймаг бүгд сүүлийн хэдэн жилд шал өөр болчихсон байна. Тэнд  аймаг орноо өөд татаж чаджээ. Ер нь баруун, зүүн айм­гийнхан Монголын улс төрийг ат­гаж байдаг нь шууд харагдаж байна. Хар замууд, өндөр хүчдэл гээд л. Баруун аймаг руу гурван чиглэлээр хар зам явж байна. Урдуур Улаанбаатар, Арвайхээр, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховдын чиглэлээр нэг. Дундуур Улаанбаа­тар Хархорин, Архангай, Завхан чиглэлээр нэг зам. Хойгуур “Мян­ганы зам” нэртэй Улаанбаатар Дашинчилэн, Өгий, Тосонгийн чиг­лэлээр бас нэг хар зам явах жи­шээтэй. Өмнө зүг рүү хоёр ч хар зам зэрэгцүүлээд тавьж байна. Улаан­баатар Чойрын зам, Улаан­баа­тараас Өндөр довоор дамжуу­лан урагш говь руу тавьж байгаа зам гэхчлэн. Байнга шахуу Сан­гийн сайд хийдэг Ч.Улаан гэхэд л өдөр­төө долоохон машин явдаг Ба­руун-Урт руу хар зам тавиад дуусч байна. Зурамнаас өөр амь­тан­­гүй, чогчигоноос өөр шувуугүй, хялгана найгасан хээр талд энэ бүхэн тэгээд хэрэгтэй юу. “Алдуул морь шиг гүйгээд ирэхэд Аавын нутаг адуу шиг сайхан” гэж Баруун-Уртын наад толгод дээр бичсэн байсныг би уншиж байлаа. Тэд Улаан­баатараас харихыгаа ал­дуул, бос­гуул адуу нутагтаа гүйж очиж бай­гаа шиг санадаг байна гэхээс гол зурам гомдолтой са­нагдаж байж билээ. Хөдөөгийн энэ олон гишүүд төсвийн хэдэн төг­рөгийг нутаг ну­тагтаа ёстой нөгөө ардын хар яриагаар “яралзтал” зөөчихсөн юм билээ. Яралзахын талд нэг муу морины хөшөө рүү очихын тулд тавиад км зам тавь­чихсан. Тэгэхэд Яармагийн урдуур тавхан км-ийн зам гэж юу байдаг билээ, та бүхэн мэдэж байгаа. Түмэн нөхөөс бол­чихсон шидэмс шиг нарийн зам дэгэн догон гээд л байж байдаг шүү дээ. Яралзахын талын замаас Яармагийн урдуурх зам бол ямар чухал зам бэ гэдгийг бид хүнээр хэлүүлэлтгүй мэднэ. Түүгээр энэ дэлхийн хамгийн нэр нөлөө бүхий чухал хүмүүс манайд айлчилж буцахдаа явдаг. Мон­голчуудын нэр нүүр болсон зам шүү дээ. Түүгээр зочин гийчин явуулахдаа ичдэг ч болоосой. Баруун тийшээ 22-ын товчоогоор хот руу ороод ирэхтэй хамт л замгүй болж дэр­жигнэн хэлээ тас хазчихгүйн тулд түүшүүгээ тас зуун дуугүй боло­хоос өөр арга үгүй байдаг. Улаан­баатар хот бол хө­дөөний түшээ­дийн хувьд зүгээр л улс төр гээчээ хийдэг, хөдөө очиж жалгын хэдэн малчдадаа тодрох төсвийг нь л бэлдэж өгдөг хүмүү­сийн бөөгнө­рөл юм. Тэднийг төр засгаар да­лайлгаж байгаад сайн шавхуурдах хэрэгтэй, олсон долс­ноос нь тат­вар нэрийн доор голыг нь горойтол авч байх хэрэгтэй. Энэ муусайн баяжчихсан, энэ байтугай юмыг тэснэ гэж л үздэг.

ХОТЫН ГИШҮҮД ЯАЖ АЖИЛЛАДАГ ВЭ

Хотоос сонгогдсон гишүүд
хотыг хөгжүүлэх тухай огт боддоггүй. Тэд “Бидний тойрог үнэн хүнд. Та нарын гарсан аймгийн сонгогчдын тоо­ноос бидний
сонгогчдын тоо даруй гурваас дөрөв дахин их” л гэж хэл ам гаргадаг.
Энэ нь бид маш их мөнгө зарж байж сонгогд­сон. Түүнээ нөхөж
олох хэрэгтэй байна гэсэн үг
юм. Дээр нь хотын хүмүүс шаардлага өндөртэй, хэл ам ихтэй тул нэг сонгогдсон гишүүн дараа­гийн сонгуулиар хөдөө орон нут­гаас сонгогдохыг л хүсдэг. Тэнд   ганц шон ч суулгасан хүмүүсийн нүдэнд
ил. Яагаад гэвэл юу ч хийгдээгүй
эзгүй хээр тул манай гишүүн сайн ажиллаж байна аа гээд л
магтаад байдаг. Харин хотод бол өөр.
Тэнд асуудал өөрөө том бөгөөд
үнэн зөв шийдэл гар­гахыг хүлээж байдаг. Асуудал томын хэрээр
хөрөнгө мөнгө шаардах нь их. Хотын асуудлыг
шоудаад өнгөрөөж болдоггүй
муу талтай. Иймээс хотод олон сонгогдсон гишүүд
байдаггүй. Нэг хурлын хугацаа
болоод л өөр газар руу шилжинэ.
Тэр нь амар­ байдаг. Төрсөн нутаг нь, нут­гийн зөвлөл нь бэлэн юм чинь арга байж уу. Одоо байгаа гишүүд ч мөн адил да­раагийн сонгуулиар зайгаа барьж байгаа дуулдсан.
За байз Сонги­нохайрхан дүүргийн
гишүүд чинь Увс, Ховдынхон
байдаг. Да­раагийн ээлжинд хямд газраас гарах ту­хайгаа аль хэзээний зо­хицуулчих­сан
дуулдсан. Хан-Уул дүүргийн
хоёр гишүүн мөн л Баян­хонгор, Ховдынх гэцгээдэг.
Баянгол дүүр­гийнхэн харин
юм дуулдаагүй юм байна. Чингэлтэй,
Сүхбаатар дүүр­гийн гишүүд хөдөөнийх
гэд­гийг бид мэднэ. С.Баяр Хөвсгөл, Сү.Батболд Сүхбаатарынх
гээд л сүйд болж байдаг. За
тэгээд Баянзүрх дүүр­гийн гишүүд бас л Архангай Бул­ганых болоод
явчихдаг. Хотоос сонгогдсон гишүүд
нэг иймэрхүү хөдөөгөө
гэсэн сэтгэлтэй, яаж хотоос зугтъя гэсэн бодолтой л хүмүүс
байдаг. Хотоос сонгогдсон түшээд  нутгийнхаа ой, наадмыг л бодно уу гэхээс юу боллоо
гэж Улаанбаатарын утаа, замын түг­жээ,
гэмт хэргийн гаралтад санаа зовоод байх вэ.

Ленин шиг саравчтай малгай духдуулсан С.Ганбаатар гэх  нөхөр хөдөлмөрчин олны төлөө гэж байн­га шахам ярих болоод удлаа. Дээр нь хошуугаа дүрэх, дүрэхгүй юм гэж үгүй, оролцохгүй, орол­дохгүй салбар гэж алга.  Бүр сүүл­дээ энэ нь хэрээс хэтэрч өөрт ямар ч хүртээлгүй, Оюу толгой, Таван толгойн гэрээ хэлцэлд оролцоно гэж даврав. Уул уурхайн гэрээ хэлцэл Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга С.Ганбаатар гэдэг хүнд ямар ч хамаагүй зүйл.  Тэмцэх обьект нь бүр ч биш. Монголын төрийн хий­дэг гэрээ хэлцэл.

Үйлдвэрчний эвлэл   ажилчдын эрх ашгийг хамгаалдаг байгуул­лага. Түүнээс ямар нэгэн санхүү, эдийн засгийн байгууллага биш, тэр дундаа уул уурхай үүнд огт падгүй. Түүний энэ тэмцэл гадны хөрөнгө оруулагчдыг үргээнэ үү гэхээс өөр олигтой үр дүн авч­рахгүй.

Оюу толой Таван толгой нь өндөр ашигтай төсөл бөгөөд тэнд ажиллаж буй хүмүүс өнөөдөр хө­дөлмөрийн нөхцөл, ажлын хөлс­ний төлөө одоогоор гомдоллоо­гүй. Харин ч тэнд ажилд орох гэж хүсдэг  залуус олон байгаа. Тэгэхээр энэ төслийн ажилд Үйлдвэрчний эвлэл оролцох ямар ч шаардлага байх­гүй.

Үйлдвэрчний эвлэлд Монголын бүх  хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүс багтахгүй.  Хөдөлмөр эрхэлж  бай­гаа бүх иргэнийг С.Ганбаатар тө­лөөлж чадахгүй. Тиймээс Үйлд­вэрчний эвлэлийн удирдлага ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч аятай дүр эсгэж дураараа дургих эрхгүй. С.Ганбаатар байсхийгээд л хөдөлмөрийн хөлсний доод хэм­жээг нэмэгдүүл гэдэг. Нэмэгдээд ирэхээр төрийн байгууллагад ажил­ладаг хүмүүст ашигтай тусаад хувийн хэвшилд ажиллаж буй хүмүүст хохиролтой байдаг. Ги­шүү­дийн эрх ашиг гэж баруун, сол­гойгүй бурж байгаад хөдөлмөр эрхэлж буй жирийн иргэдийг хөл­дөө чирсэн л үйлдэл болоод бай­гаа юм л даа. Хувийн байгууллагын эзэд цалин нэмэх дургүй байдаг.  Тиймээс ч Үйлдвэрчний эвлэлд дургүйцдэг.

Ингэж аар саар шалтгаан гаргаж нэг хэсгийг нь ажлаас ха­луулж, нөгөө хэсгийнх нь цалинг нэмэх жишээтэй. Тэгэхээр цаана нь хэдэн хүнийг ажилгүй болгож хохи­роож байгаагаа бодох ёстой юм.  Цалин нэмэгдсэнээр ажлаасаа халагдсан иргэд С.Ганбаатарт биш ажил олгогчдоо гомдоллоод л дуусч буй хэрэг. Ажилгүй болсон хүмүүс цалин нэмснийг дагаж үнэ нэмэгдэхэд бүр хохирч үлддэг. 

Саяхан хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмсэн. Цалин нэмэ­хээр үнэ өсч байдаг бичигдээгүй хууль  манайд үйлчилдэг болохоор түүний тэмцэл үр дүнтэй гэж бо­догдохгүй байна.

Нэг жишээ татъя л даа. Ажилгүй гээд лааз өшиглөж явсан нэгэнтэй жижиг аж ахуй эрхэлдэг эртний танил нь таарч амьдрал  ахуйд нь тус болох үүднээс 100 мянган төгрөгийн цалинтайгаар жижүүр хийлгэжээ. Гэтэл хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг нэмчихэв.  Эртний танилдаа ажил олгосон нөгөө нөхөр илүү цалин өгөх бо­лол­цоогүй гэдгээ хэлжээ. Хүнд ажил олгочихоод цалинг нь нэм­сэнгүй гэж шоронд суухыг хүсэх хэн байхав. Ингээд бага ч гэсэн цалин­тай ажил хийж явсан хүн дахиад л гудамж метрлэх нь тэр. Харин ажил олгосон нөгөө нөхөр арай бөхөө­хөн цоожтой төмөр хашааг обьек­тоо тойруулж бариад санаа амар­чээ. Ядуусын өмнөөс матрын ну­лимс унагадаг С.Ганбаатарын гай  иймэрхүү л үр дүн авчирч байна.

XIX зууны сүүл  XX зууны эхээр  капитализм хөгжиж буй орнуудад Үйлдвэрчний эвлэлийг хорьж байв. Нэг жижигхэн аж ахуй байгуултал дааж давшгүй цалин нэхэж, энэ нь дампууралд хүргэх гол хөшүүрэг болоод байхаар ингэсэн хэрэг. Манайх ч хоримоор байгаа юм. Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга сайн хүн болох гэж дааж давшгүй цалин нэмүүлэх гэдэг. Тэгэхээр хувийн байгууллагууд ажилтнаа халах болдог. Оронд нь Үйлдвэрчний эвлэлийн гишүүн бус хүн авах гэж зар өгнө. Тэгэхээр энэ нь нийгмийн тогтворгүй байдлыг бий болгож байгаа юм.

Өнөөдөр манайд байгаа Үйлд­вэрчний эвлэл гэдэг байгууллага  байсхийгээд л жагсаал цуглаан хийнэ. Үйлдвэрчний эвлэлээс нь цалин авдаг голдуу хүмүүс л тэнд цуглана. Түүнээс эрхээ хамгаа­луулдаг хүмүүс тэнд очих нь цөө­хөн.

Үнэн хэрэгтээ талбайн дэргэдэх  тансаг байр, Баруун  дөрвөн замын хажууд байх Үйлдвэрчний эвлэ­лийн соёлын төв ордон гэж эргэн тойрон дахь газраа өндөр үнээр зарсан обьект байна. Байрнуу­даасаа авах түрээс нь энэ бай­гууллагад хүрээд илүү гармаар. Дээр нь өөрийн гэсэн амралтын газар бий. Хангалттай байхад хажуугаар нь төсөл болгон руу гар дүрэх сонирхол энэ удирдлагад нь  байгаад байдаг. Үйлдвэрчний эв­лэл гишүүдийнхээ нэрийг барьж  томоохон төсөлд оролцох үйл ажиллагаа, далд улс төр хийхээс хэтрэхгүй байна.  Өндөр хөгжилтэй оронд үйлдвэрчний эвлэл нь ги­шүүдийнхээ  эрх ашгийг хамгаалах хэлбэрээр санхүүждэг. Харин  Мон­голын Үйдвэрчний эвлэл нь  ком­мунизмын үед ард түмний хөрөн­гөөр бий болсон өндөр ашигтай  барилга байгууламжийг түрээслэх байдлаар тансаглаж байна.

Үйлдвэрчний
эвлэлийн дарга ноён С.Ганбаатар та тэмцлийхээ зөв
хэлбэр зөв гарцыг олохгүй бол хөлд чинь чирэгдэх олон иргэн бай­гааг анхаарах биз
ээ. Тэгээд ч Үйлдвэрчний эвлэл
таны хувийн өмч биш бөгөөд улс төр,
бизне­сийн ажил явуулдаг газар бүр
биш.

Зүүн гар талаас О.Насанбурмаа, Т.Сүхбаатар, Б.Оюунсүрэн. Дэлхийн аваргын үеэр

“Стамбул-2011″ чөлөөт бө­хийн насанд хүрэгчдийн ДАШТ–ий эмэгтэйчүүдийн 67 кг–ын жинд мөнгөн медаль хүртсэн Б.Оюунсүрэн, 63 кг–ын жинд хүрэл медаль хүрт­сэн О.Насанбурмаа нартай уулзаж ярилцлаа.

–ДАШТ–ээс медаль хүртсэн та хоёрт баяр хүргэе?

О.Насанбурмаа:-Баярлалаа.

–Хернингийн ДАШТ шиг тэм­цээний сүүлийн өдөр л чөлөөт бөхийн бүсгүйчүүд медаль авч багаа аврах байхдаа гэж бодсон чинь эхний өдрөөс л медаль авцгаасан, та нар?

О.Насанбурмаа:-Бас Ж.Чу­луун­бат ах олимпийн эрх авчихсан. Одоо чинь олимпийн эрх олгох зөн­дөө тэмцээн байгаа шүү дээ. Дэл­хийн аваргын тэмцээнээр олим­­пийн эрх өгөх тэмцээн эхэл­лээ. Одоо чинь Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээн, цувралууд байгаа.

–О.Насанбурмаа бусад та­мирчдаас сэтгэлийн хөдлөл болон өөрийгөө чөлөөтэй илэр­хийлдгээрээ ялгараад байдаг юм. Нэг үгээр эмоцитой гэх үү дээ?

О.Насанбурмаа:-Би сэтгэлийн хөдөлгөөн ихтэй байх аа. 2003 оноос чөлөөт бөхөөр барилдсан. Манай Б.Оюунсүрэн чинь харин 2006 оноос барилдсан юм. Тэгээд л нэг багт орсон цагаасаа хамт бэлт­гэл хийсээр байгаад сайн найзууд болсон. Бид хоёр Т.Сүх­баатар багшийн отгон шавь нар. Он жавууд байхгүй юу. Манай шиг­шээгийнхэн чинь он жавууд, үе үеэрээ их найзалдаг.

ДАШТ-ээс би медаль авчихаад тэр шөнөө догдлоод, хөөрөөд унтаж чадаагүй. Б.Оюунсүрэн­гийнхээ сэтгэлийг хамаагүй хөдөл­гөчихвөл маргаашийнх нь барил­даанд нөлөөлчихөж магадгүй гээд  баяраа дотроо хадгалаад хөр­вөөж хоносон ш дээ. Б.Оюунсүрэн маань маргааш нь барилдаантай байсан болохоор өөрийгөө аль болох амраах гээд унтсан байх. Урьд нь бид хоёр нэг нь медаль авсан чинь хоёулаа хөөрч баярлаж байгаад маргааш нь нөгөөх нь амжилтгүй барилдчихсан тохиол­дол байсан л даа. Тэрийг давтахгүй гээд би орон дээрээ чимээгүй, гүрийгээд л хэвтээд байсан.

Б.Оюунсүрэн:-Би бас унтаагүй ээ. О.Насанбурмааг хичээж бай­гааг мэдсэн л дээ. Ядаж байхад бид хоёр чинь нэг том орон дээр цуг унтсаныг хэлэх үү. Би их баярласан л даа, найзыгаа медаль авсанд. Түүнийгээ ил гаргахгүйг хичээгээд дараад байсан. Тэгээд маргааш нь би медаль авсан. Хоёулаа медаль авсандаа туйлын их баярласан.

–О.Насанбурмаа та энэ удаа­гийн дэлхийн аваргаас медаль хүртэж, олимпийн эрх авлаа. Медаль хүртээд баярлаж байсан тэр сэтгэл хөдлөлийг тань хар­сан л даа. Яг тэр мөч, тэр сэт­гэгдлийг та хэр удаан хүлээсэн бэ. Ойрд бараг тохиогоогүй байх шүү?

О.Насанбурмаа:-Ойрд тэгж баярлаагүй шүү. Өнгөрсөн жилийн дэлхийн аваргад хожигдчихоод хойтон жилийн дэлхийн аварга ч хол байна шүү гэж бодож байсан ч өнөөдөр тэр хол байсан тэм­цээ­нээсээ медаль хүртчихээд зогсч байна.

Чөлөөт бөхөөр хичээллэс­нээсээ хойш өсвөр, залуучуудын олон тэмцээнд түрүүлж байсан л даа. Энэ удаад олимпийн эрх авсан гэдэг утгаараа маш их баяр­тай байгаа. Намайг медаль авахад надаас илүү баярладаг, миний өмнөөс баярладаг олон хүн байдаг юм байна гэхээр сайхан санагдсан.

2008 оны ДАШТ-ээс медаль авахад бас гоё байсан. Сая медаль, олимпийн эрх авахад дурсамжтай байлаа. Энэ бүгд баг хамт олны минь хүч. Багшийн минь хүч.

–Та хүрэл медаль хүртсэ­нийхээ дараа “Энэ бол эхлэл” гэсэн?

О.Насанбурмаа:-Миний харак­тер, багаасаа сурсан зан маань ч юм уу, шударга, шулуундуухан ярьчихаад байдаг юм. Өөртөө их итгэлтэй. Өөрийгөө урамшуулдаг. Миний өмнө олон том тэмцээн байгаа, олон сайхан амжилт бий. Дэлхийн аваргаас авсан меда­лийн­хаа өнгийг олимпод хувиргаад төрийн дууллаа эгшиглүүлнэ гэж боддог. Төрийн дууллаа эгшиг­лүүл­нэ гэдэг чинь аягүй гоё. Олим­под төрийн дууллаа эгшиглүүлэх юмсан гэж их хүсдэг юм аа. Би өөртөө улам их хариуцлага, үүрэг даалгавар үүрүүлж байгаа гэдэг утгаараа тэгэхэд “Энэ бол эхлэл” гээд хэлчихсэн.

–Дэлхийн аваргын дэвжээнд ялалт байгуулаад өөртөө зо­риулж алга ташсан гэсэн. Тэр талаараа яриач?

О.Насанбурмаа:-Тэр үед чинь би баярлалгүй яах юм бэ. Хичнээн их баярлалаа гээд ухаан санаа минь алдрахгүй шүү дээ. Хэсгийн аваргын төлөө Унгарын бөхөд ялагдчихаад буугаад иртэл багш­даа загнууллаа. Намайг дэлхийн авар­гын төлөө барилдах чадалтай охин, түрүүлэх чадвартай гэж итгэдэг учраас багш маань зэмлэж байгаа шүү дээ.

Тэгээд би өрөөндөө, их л харц доогуур, сэтгэлээр жаахан уначих­сан сууж байтал багш минь орж ирээд “Миний охин өнгөрсөн барил­даанаа битгий бод. Орой барилдаад хүрэл медаль авчих. Тэр хүртэл биеэ сайхан амраа. Дэвжээний асуудал дэвжээнд л болдог. Юу ч битгий бод” гэхээр нь сайхан санагдсан. Тэр өдөр Д.Да­г­ва­дорж аварга намайг байр руу минь аваачаад хоол унд авчирч өгөөд сайхан амраасан. Тэгээд орой нь хүрлийн төлөө барилдах бол­лоо. Дэвжээн дээр юу ч болж магадгүй гээд эмээж байсан. Эгч маань эндээс байнга мессеж би­чээстэй. “Миний дүү сэтгэл са­наагаа тайван байлга. Нягт бай. Алдаа гаргаж болохгүй” гэж бичиж байсан. Би тэр бүгдийг бодоод, өөртөө итгэлтэй байсан. Энэ хү­нийг ялж байж миний амьдрал тодорхой хэмжээ­гээр дээшилнэ. Ард түмэн харж байна, олон хүн бидэнд итгэл найдвар хүлээлгэсэн гээд л хичээсэн. Хамгийн гол нь хүний итгэлийг алдаж болохгүй.

Багш маань намайг медаль аван автал өчнөөн олон хоног нойргүй, сэтгэл санаа нь тайван байгаагүй байх. Эндээс явахад би халуунтай байсан, хатиг гараад. Халуураад байгаагаа багшдаа нуулгүй хэлсэн чинь багш маань миний өмнөөс шаналаад, зовоод байхаар нь сүүлдээ би халуурч байгаагаа хэлээгүй. Намайг медаль авахад л санаа амарсан байх даа.

-2008 оны дэлхийн аваргаас хүрэл медаль хүртээд ирэхэд тань таныг гавьяат тамирчинд тодор­хойлж байсан. Энэ удаад дэл­­хийн аваргын хүрэл ме­далийг олимпийн эрхтэй нь ав­чирлаа. Спорт сонирхогчид та­ныг гавь­яатын эрэмбэтэй та­мир­чин гэж ярьдаг. Та үүнийг дахин батал­лаа?

О.Насанбурмаа:-Гавьяат та­мирчин гэдэг тэр цолыг авбал сайхан л байна. Цол авчихаар цолны хэмжээндээ барилдана гэдэг хэцүү л дээ. Тэр нэр хүндээ хамгаалж хичээж явах болно гэж боддог юм. Авсан хойноо л авлаа даа гэж итгэе дээ (инээв). Одоо тэр талаар бодохгүй л байна.

–Б.Оюунсүрэн та “Стамбул-2011″-ийн дэвжээнд хийсэн ба­рилдаануудаасаа нэгийг нь он­цолж сонирхуулаач. Аль барил­даандаа санасан мэхээ хийв?

Б.Оюунсүрэн:-Хэсгийн авар­гын төлөө Японы тамирчинтай барилдсан. Тэр бөхтэй барилдах гээд дэвжээн дээр гарахад сэтгэл санаа, бие бүх юм их гоё байсан. Түүнийг хоёр үеийн турш оноогоор ялсан. Тэр сайхан барилдаан болсон. Гэтэл аваргын алтан меда­лийн төлөө Хятадын бөхтэй барил­дахад ерөөсөө ядраагүй, ялъя гэсэн бодолтой байсан хэрнээ санасандаа хүртэл сайн барилдаж чадаагүй. Сэтгэл дундуур үлдсэн. Харамсалтай.

О.Насанбурмаа:-Дэлхийн авар­гын медаль гэдэг чинь мундаг ш дээ, тийм үү. Дуртай аавын хүү, ээжийн охин очоод авчихдаггүй. Б.Оюунсүрэнг хэсгийн аваргын төлөө Унгарын бөхтэй барилдахад эхлээд би их холоос үзэж зогссон. Барилдааны цаг өнгөрөх тутам би дэвжээ рүү ойртоод л байсан. Нүдэнд минь нулимс гарч ирээд л. Сүүлдээ баярлаад уйлсан. 

Б.Оюунсүрэн:-Хэсгийн авар­гад ялчихаад буугаад ирсэн чинь О.Насанбурмаа уйлчихсан өөдөөс хүрээд ирсэн. Чичирчихсэн. Бид хоёр баахан тэврэлдсэн. “Бид хоёр чадчихлаа” гээд бөөн баяр болсон. Манай багш нар, Насаа эмч гээд бүх хүн их баярласан.

–Та хоёр чинь хоёулаа 1989 оных билүү.  Бас үй зайгүй дот­нын найзууд?

О.Насанбурмаа:-Тамирчид бид чинь бэртэнэ, гэмтэнэ. Бэрт­чихээд нүдэндээ нулимстай сууж байхдаа бид хоёр “Хоёулаа энэ хэцүү үеийг тэвчээд даван туулчи­хаад дэлхийн аваргаас медаль авбал энэ бүгдийг мартана шүү. Хичнээн их зовж байснаа тэгэхэд мартах байх даа” гэж ярьж байсан. Тэгсэн чинь яг биелсэн. Хоёулаа медаль авчихаад тэр хэцүү үеийг мартчихдаг л юм байна лээ. Бид хоёр чинь 24 цагийн 24-т нь хамт байдаг найзууд (инээлдэв).

Б.Оюунсүрэн:-Нэгийгээ алга болчихвол араас нь утасдаад “Хөөе чи хааччихав аа” гээд л  авгай, нөхөр нь юм шиг л байдаг ш дээ.

–Та хоёр найз залуутай юу?

Б.Оюунсүрэн:-Хоёулаа найз залуугүй.

–Та хоёр аль нутгийн хүүх­дүүд вэ?

О.Насанбурмаа:-Аав маань Баянхонгорын Шинэжинстийнх. Ээж Увсын Хяргасын хүн. Би өөрөө Улаанбаатар хотод төрсөн. Биоком­бинатад. Намайг төрөхөд манайх тэнд байсан юм. Би тэнд өссөн. Тамирчин болоод хотод орж ирсэн.

–Танайх бөхийн удамтай юу. Том эгч О.Мягмарсүрэн тань бас чөлөөт бөхийн тамирчин шүү дээ?

О.Насанбурмаа:-Манай удам сударт том цолтой бөхчүүд байсан талаар сайн мэдэхгүй юм. Ээжийн талын нэг хамаатан одоо үндэсний бөхөөр сайн барилддаг. Начин цолтой билүү дээ. Нэрийг нь сана­даггүй ээ. Манай том эгч О.Мягмар­сүрэн ОУХМ цолтой. Эгч маань 2005 оны Азийн наадамд орол­цоод тэрний дараа хүнтэй суугаад, хүүхэд гаргасан. Хүүхэд гаргас­ныхаа дараа дахин барилдах гэж үзсэн. Намайг барилдаж байгаа болохоор “Дүүдээ бүх юмаа даат­галаа” гээд больсон байх аа. Угаа­саа насаараа барилдана гэж юу байх вэ.

Б.Оюунсүрэн: -Би Завхан айм­гийн Дөрвөлжин сумынх. Тэнд төрсөн. Аав, ээж хоёр маань хоёу­лаа Дөрвөлжин суманд төрсөн хүмүүс байсан.

Би хотод шилжиж ирээд есөн жил өнгөрч байна. 2006 оноос чөлөөт бөхөөр хичээллэсэн. Би чинь их азтай. Дэлхийн аваргын хошой хүрэл медальтай ийм бэлт­гэл хангагчтай (О.Насанбурмааг заав). Ийм мундаг тамирчинтай найзлаад, хамт бэлтгэл хийгээд, би тамирчныхаа хувьд сайжраад л. Энэ чинь намайг заг­нана. Магтах үедээ магтана. Би бас сайн багш­тай. Миний хувь тавилан юм болов уу гэж баярладаг. Санаанд­гүй яваад л багш дээрээ хүрч ирээд, ийм сайн найзтай болсон. Ингээд амжилт гаргаад явж бай­гаадаа өөртөө ч баярлах шиг.

Би найзаараа их бахархдаг. Найзад маань Мийгаа эгч нь (О.Мяг­марсүрэнг хэлэв) зөвлөдөг шиг, энэ маань надад зааж, зөвлө­дөг. Бөхийн талаарх мэдээлэл, зааварчилгааг надад өгдөг. Найз­даа их баярлаж явдаг.

–Та хоёр бэлтгэлийн бус ца­гаа­раа хамтдаа чөлөөт цагаа яаж өнгөрөөдөг вэ. Хамгийн сүүлд “Мөнгөний гахай” уран сайхны кино үзсэн гэв үү?

О.Насанбурмаа:-Тэмцээнд ява­­хаас өмнө байрлаж байхдаа үзчихсэн юм.

Б.Оюунсүрэн:-Ахлах багшаа­саа нуугдаад нууцаар кино театрт очоод үзчихсэн. Одоо яана аа, баригдчихсаан (инээлдэв).

О.Насанбурмаа:-Бид хоёр бүх найзуудаасаа илүү, хамгийн дотно. Байнга цуг байдаг. Нэг багшийн шавь нар болохоор ч тэгдэг юм уу.

–Хоёулаа дэлхийн аваргаас медаль авчихаад онгоцоор нааш ирж байхдаа баахан догдолц­гоосон биз?

О.Насанбурмаа: -Их юм бол­сон. Онгоцонд жаахан унтчих са­наа­тай хэвтлээ. Нойр хүрдэггүй. Би “Медаль авсан хүүхдүүд унтаагүй байгаа даа” гэж бодоод өндийгөөд хартал Б.Оюунсүрэн өөдөөс хар­даг юм байна. Эргээд хартал Д.От­гонцэцэг унтаагүй байж байдаг байгаа. Бид гурав л сэрүүн байгаад байсан. Хойгуурх суудалд очоод унтах гэж үзлээ. Ерөөсөө нойр хүрдэггүй. Янз янзын юм бодог­доод. Одоо очиход ээж аав яах бол, найзууд яаж хүлээж авах бол гээд л. Хэн хэн тосох бол гэсэн шүү юм бодогдоод. Тэгээд Б.Оюунсүрэн дээр очлоо. Бид хоёр Монголдоо очоод тэгнэ, ингэнэ гэж мөрөөд­лүүдээ ярьцгаасан.

Зургаан цаг онгоцоор явахад их удаан байсан. Сүүлийн цаг орчмын хугацаа бүр ч урт санагдаад, явдаг­гүй. Гучин минутын дараа газар­дана гэчихсэн чинь онгоц агаарт зогс­чихсон юм шиг санагдаад байсан.

Б.Оюунсүрэн:-Монголыг өнгөрөөд явчих вий дээ гэж хүртэл бодогдсон. Д.Отгонцэцэг бид гурав гэж биенээ хөөрөгдсөн юмнууд л онгоцонд явсан. Очоод ингэ, тэгнэ гэсэн их л том төлөвлөгөө ярьсан хүмүүс.

–Та нартай хамт гавьяат та­мир­чин Б.Наранбаатар тэргүүтэй эрэгтэй тамирчид дэлхийн дэв­жээнд оролцсон. Харамсалтай нь тэд медаль хүртсэнгүй?

О.Насанбурмаа:-Бид нар чинь нэг ам бүл. Хүмүүс эмэгтэйчүүд нь амжилт гаргаад байхаар эрэгтэй, эмэгтэй гээд хуваачихсан. Бид бол чөлөөт бөхийнхөн гэсэн нэг ам бүл.

Б.Оюунсүрэн:-Манай шигшээ чинь эрэгтэй эмэгтэй гэлгүй бүгд нэг том зааланд хамтдаа бэлтгэл хий­дэг. Гоё шүү дээ.

О.Насанбурмаа:-Бид чөлөөт бөхийн ах нараасаа их зүйлийг сурдаг. Бэлтгэл хийж байхад Б.На­ран­баатар, О.Пүрэвбаатар гээд л ах нар маань зааж, зөвлөдөг. Б.Наранбаатар, Б.Одончимэг нар багаа ахлаад хурал хийнэ. Алдаа хийсэн бол түүнийг нь ярьж ойл­гуулдаг. Манай баг гэж тийм л гоё хамт олон байдаг юм. Ах нь дүүгээ, дүү нь ах нараа хүндэлдэг.

Д.ГАНСАРУУЛ

“Өдрийн сонин“-ы Ерөнхий эрхлэгчийн зөвлөх, нийтлэлч Жамбалын Гангаатай ярилцлаа.

–Хэдхэн хоногийн өмнө та Монголын сэт­­гүүлзүйн дээд шаг­нал болох “Бал­дорж шаг­нал“-ын эзэн боллоо. Яриагаа эн­дээс эхэлнэ дээ?

-Уралдаанд орол­цох гээд юм бичээд бай­сан юм биш л дээ. Ерөө­сөө л өөрийнхөө үндсэн ажлыг хийгээд явж байна. Түү­нээс саяхан нэг том наа­дам болоод,
тэр өдөр ми­ний од гийгээд, юунд ч ялагдахаа
байгаад, үнд­сэн­дээ төрийн наадмын түрүү бөх
шиг гэнэт цоор­чихсон юм байхгүй.

“Балдорж
сан”-гийн шал­га­руу­лалт бүтэн жил үргэл­жилдэг. Магад­гүй гурван жил ч үргэлжилж байгаа юм билүү. Тухайн хугацаанд “Энэ нөхөр л нэг гайгүй бичээд байна шүү” гэж шүүгчдийн зөвлөл ерөн­хийд нь багцаалж бай­гаад шалга­руулсан болов уу. Шагнал эзнээ олсон, олоогүй янз бүр л байдаг. Нобелийн шагнал ч эзнээ олохгүй үе бий. Магадгүй би эрт орой хэзээ нэгэн цагт уг шагналыг авах л байсан байх. Ямар ч байсан гурав дахь жилдээ болж буй шалгаруу­лалтад нь магнайлж Гран-при хүртлээ. Маш их баярлаж байна. Үүн шиг үнэ цэнэтэй шагнал би бараг авч байгаагүй юм билээ.

–Та чинь “Оны шилдэг сэт­гүүлч“-ээр олон л шалгарсан даа. “Өдрийн сонин“-ыхоо шил­дэг ч болдог, Монголын сэт­гүүлч­дийн шилдэг ч болдог хүн дээ?

-Тийм
л дээ. “Балдорж шагнал”-ын нэр хүнд, үнэ цэнэ их өндөр учир зориуд ингэж хэлж байна. Нийг­мийн бусад салбарт ажилладаг хүмүүс энэ байтугай өндөр шагна­лыг их амархан авчихдаг юм билээ. Түүний дэргэд уг шаг­нал бага санагдаж болох юм.

–Нийгмийн бусад салба­рууд сэтгүүлзүйгээс чухал болоод л тэр юм болов уу?

-Амьдрал
их өөрчлөгдөж байна даа. Удахгүй хөгжлөө дагаад олон хүн бөх барил­дах, хүрз барих зэрэг хүчний ажлаар хоолоо олж идэхээ болих байх. Цөмөөрөө л оюун­лаг хөдөлмөрийг эрхлэх гэх болж. Тэр нь зөв шүү дээ. Бид угаа­саа л тариачин бай­гаа­гүй. Нэг бол ноён, эсвэл лам болцгоодог удам уламж­лалтай. Боолын хөдөлмөр эрхлэх дуртай хүн бараг байдаггүй. Хуучин гурван хүний нэг нь дарга байсан бол одоо гурвуулаа босс болчихоод байна. Болж л байна шүү дээ.

–Шагнал авсан бүтээ­лүү­дийн тань талаар со­нирхох гэсэн юм. “Хялганат талын цагаан зээр хар цээр биш ээ“, “Цагаан сарын үеэр л юм даг” нийтлэлүүд тань шүүгчдээс их өндөр үнэлгээ авсан. Мэргэж­лийн өндөр түв­шинд би­чигдсэн хэмээн өнөө­гийн сэтгүүлзүйн лууга­рууд нэгэн дуугаар хү­лээн зөвшөөрч байсан даа?

-Тэгж
үнэлж байгаа бол сайн л байна. Гол нь уншиг­чид шүү. Манай­хан хэн нэгэнд захиалж, зориулж бичээд байх юм. Би тэгдэг­гүй. Би ардчилсан үзэлтэй. Угаа­саа хуучин нийгмийн үед ч тийм л байсан. Олон түмэнд ийм юм бич­вэл хэрэгтэй байх гэсэн малгайн дор бүх бичлэг минь хөвөрдөг дөө.

–Таны нийтлэл, аян замын тэмдэглэлүүд үнэхээр өөр бай­даг. Харин нэг зүйлийг онцолж асуу­хад, танин мэдэ­хүйн материалууд чинь олны анхаар­лыг ихээ­хэн татдаг. Ямар сайн­даа зохиолч Д.Урианхай “Танай Гангаа матема­тикийн мундаг багш бай­сан уу” гэж асууж бай­хав дээ. Хүмүүст тэгж л ойлгог­дохоор мэргэж­лийн түвшинд бичдэг?

-Өнөөдөр
бид амьдра­лынхаа ихэнх хугацааг сурч боловсроход зориулж байна. Тэгэхээс ч аргагүй. Дээхэн үед бол дөрвөн аргын тоо сурчих л  юм бол “Одоо миний хүү боллоо доо, сургуулиасаа гарчих” гэдэг байв. Энэ нийгэмд энгийн нэг ажил эрхэлье гэсэн хүн гуч нэлээн гартлаа сурах ёстой болоод бай­гаа. Дээр нь хэлтэй устай байх, жолооны курст сурал­цах, компью­тер бүрэн эзэмш­сэн байх гээд олон зүйл шаардагдана. Гэтэл манай залуус хорь жаахан гаран­гуутаа ажил амьдралын сал­барт, бүр онигоотой нь 25 нас хүрэхтэй үгүйтэй улс төрд хүч үзэх гээд байдаг. Сурсан мэдсэнээрээ дулимаг байж амьдралд шууд л хөл тавиад байна шүү дээ. Үүнийг юуны учир өгүүлэв гэхээр миний бие мэдэх ёстой зүйлээ бү­рэн мэдэж, сурч боловсорсны дараа сэтгүүлзүйд хөл тавь­сан.

–Тэгэхээр аль ч чиг­лэ­лээр бичих чадвартай гэдгээ хэлээд байна аа даа?

-Тэгэх
гээд байгаа ухаан­тай. Сүүлийн жишээ гэхэд манай сонины өчигдрийн дугаарт цэрэг армийн тухай миний нэг материал гарав даа. Түүнийг уншчихаад хүмүүс, ялангуяа цэргийнхэн армийн тухай мэдлэгийг минь гайхаад байдаг. Би чинь армид гурван жил алба хаа­сан хүн. Би дөч гартлаа амьд­рал дундуур явж туршлага мэдлэг цуглуулсан. 

-“Өдрийн сонин“-д цув­ралаар хэвлэгдсэн да­руй­даа шуугиан тарьж байсан аян замын тэм­дэг­лэлүүд болох Түвд, Буриад, Халимагийн тухай, за тэгээд Алтайн цаад говь, Алтайгаас Хянган хүртэл гээд олон нийт­лэл дээр чинь тог­тож яримаар байна. Тэр бүгдийг ярина гэвэл ба­рагдахгүй. Сонирхоход, анх та хаашаа явж ирээд тэмдэглэл бичиж бай­сан бол?

-Эрээний
тухай бичиж байсан юм байна. “Элээтэл бичсэн Эрээ­ний тухай” гэж гарчиглаад бичиж байв. Эрээн рүү бүгд л явдаг. Хаа холын малчин хүртэл очоод үзчих­сэн л газар. Сэтгүүлчид бол үнэ­хээр элээтэл явж, явах бүртээ бичиж байсан. Гэхдээ би тэрхүү тэмдэглэлийг унш­сан хэн бүхэн Эрээн рүү эргээд очтол нь бичиж байсан юм даа. Хүмүүсийн анзаа­раагүй зүйл зөндөө л байдаг байх­гүй юу. Ингэхэд аян за­мын тэмдэг­лэлтэй холбог­дуулж өөрийнхөө саналыг хэлье л дээ. Хүмүүс аялна гэхээр хамгийн түрүүнд өөрийгөө зугаацуулахаа л боддог. Өөрөө л гоё байх, жаргалтай байх гээд байдаг. Тэгээд аяллаас буцаж ирээд телевизийнхэн ч бай, сони­ны­хон ч өөрийгөө л бичээд байдаг. “Би тийм гоё зүйл нүдээр үзлээ. Мөн азтай хүн юм аа, та бүхэн үзсэн ч болоо­­сой” гээд шогш­роод байдаг. Би нэг их олон түмнээ боддогтоо биш зугаа цэнгэл, гоё сайхан гэх бүгдийг хойш тавиад ийм ийм зүйлийг хүмүүст хэлж өгье гэх сэтгэ­лээр бичдэг. Бусдын төлөө гэсэн сэтгэл л надад байдаг учир аян замын тэмдэглэлүүд маань уншууртай, бусдаас өөр болдог хэрэг. Түүнээс би бусад шиг хар амиа бодож, гэр орондоо эд материал цуглуулж, аль эсвэл сэтгэ­лийн хөөрлөөр аливааг даган намирч, өдөр шөнөгүй архи­даж байгаад ирдэг бол юугаа бичих билээ.    

–Ц.Элбэгдорж Ерөнхий­лөгч хаашаа л явна, манайхаас та “ногоон гэрлээр” явдаг. Таныг хамт явна шүү гэдэг нь мэдээж. Төрийн тэргүүн гэлтгүй ямар ч хүмүүст “Гангааг л аваад яв­чих­бал ажил маань үр дүн­тэй болно” гэх ойлголт байдаг шиг. Үүнд өөрөө ямар ха­риулт өгөх вэ?

-Хүмүүс
тэгж боддог ч юм уу, үгүй ч юм уу би сайн мэдэх­гүй юм. Ер нь тэгээд хамт явъя гэсний зоргоор яваад байдаг­гүй. Яахав, төрийн тэргүүн ч байна уу, энгийн нэг эрдэм­тэн ч байна уу намайг эхлээд хүн гэдгээр нь хардаг байх. Би аливаа хүнийг тэгтлээ элд­вээр хэлээд байдаггүй, бодит амьдрал дээр хүнтэй ч олиг­тойхон хэрэлдэж чаддаггүй товариш шүү дээ. Манай авгай миний зөв ч байсан, буруу ч байсан хэрүүл хийхэд намайг хэдий­нэ таг болго­чихоод кайф­тайхан сууж бай­даг (инээв). Юманд тэгтлээ хөл алдаад байдаггүй, гом­дож гутраад байдаггүй тийм нэг монгол эр хүний сайхан чанар надад бий. Энэ маань ч нийтлэл, тэмдэглэлд минь нөлөөлдөг байх.

Өнөөдөр манай золиг­нууд яаж байна. Дургүй хүргэ­сэн нэгнээ учиргүй муулдаг. Жаахан баярла­хаараа хөлөө хугалчихаа алдан хөөрч давхиад байдаг. Юмыг бай­гаа чигээр нь хэлдэггүй л байхгүй юу. Энэ бүхнээс на­майг багийн бүрэлдэхүүндээ багтаах сонирхол хүмүүст байдаг болов уу. Түүнээс тэд магтан дуулагчаар л дутав гэж. Н.Энхбаярыг би дагаад явж л байсан. Тухайн үед манай сонин мань хүнийг авч өгдөг л байсан ш дээ. Би өөрт нь шударга хэлдэг байсан. “Би шүүмжлэх зүйл бай­вал таныг ч шүүмжилнэ шүү дээ, дарга минь. Ер нь намайг авч явах хэрэг байна уу даа” гэж. Үнэн сэтгэлээсээ ингэж хэлэхэд ямар ч хүнд сайхан санагддаг юм билээ л дээ.

–Санамсаргүй хийсэн алдаа түүнээс үүдсэн сургамж хүнд мар­тагд­даггүй. Танд тийм зүйл байна уу. Алдаж байсан фак­талж байсан дур­самжуудаасаа хуваал­цах­гүй юу. Яриа маань нэг л албаны маягтай болоод байх шиг санаг­дах юм. Уран бүтээл­чидтэй уулзахдаа бит­гий ажил ярьж байгаач, хү­мүүст сонин санаг­дах, сонирхолтой энгийн зүйл ярилцаж байгаач гэж өглөөний хурал дээр та “дон­годдог“. Гэтэл та бид хоёрын яриа…?

-Өөрийн
тань асуултад л би хариулж байгаа шүү дээ. Тиймээс яриа албан болно уу, энгийн байна уу надад ха­маа­гүй ээ. Асуултад чинь одоо хариулъя. Надад сүрхий алдаад л, фактлаад байсан зүйл ховор. Миний бие арван найман наснаасаа эхлээд улсын ажил хийсэн. Өнөөд­рийг хүртэл бараг амралтгүй ажиллаж байна. Юмыг ха­риуц­лагатай хийгээд сурчих­сан хэрэг. Сэтгүүлзүйн сал­барт хөл тавьж байхад надад бэрхшээлтэй зүйл байгаагүй. Би өмнө нь бэлт­гэгдсэн сэтгүүлч шиг шууд л бичээд эхэлсэн. Ухаандаа, үзэл сурт­лын номлолд огт автаагүй. Биеийн тамирын багш мэргэ­жилтэй учир марксизм, лени­низм заалгаагүй. Социализ­мын тогоонд чанагдаж байх үедээ үзэл суртал, нам улс төрийн ажил эрхэлж байсан­гүй. Сэхээтнүүдийн хамгийн хол салбар болох спортын хүн шүү дээ. Тиймээс зах зээлийн нийгэмд бэлт­гэгд­чихсэн сэтгүүлч байсан. Дээр нь бичгийн удам нөлөөл­сөн байх аа.

–Бичгийн удмын нөлөө бай­сан нь тодорхой. Таны төрсөн ах Жам­балын Мягмарсүрэн “Ар­дын эрх” сонины Ерөн­хий эрх­лэгч бай­сан. Дараа нь “Өдрийн сонин“-г байгуулсан. Мон­голын лидер сэт­гүүлчдийн түүчээ бол­сон нэгэн. Мөн манай нэртэй зохиолчдын нэг. Орлогч эрхлэгч Жам­балын Сандагдоржийг ч зангарагтай бичдэгийг уншигчид мэднэ дээ?

-Үнэхээр
миний бие бич­гийн олон жилийн удамтай. Уугиж буй арц шиг сайхан хөрс суурь байна. Энэ мэт есөн шид нь бүрдсэн амьтан сэтгүүлзүйд хөл тавьж байлаа. Хуучин нийгмийн хоцрогд­сон хэдэн сэтгүүлчийг тордож байхын оронд дүүгээ сэтгүүлч болговол дээр юм байна гэдгийг Ж.Мягмарсүрэн ах гярхай анзаар­сан байгаа юм. Тэгээд надаар юм бичүүлсэн. Би ч өөрийнх нь бодож байсан шиг бичсэн шиг байгаа юм. Харь гаригаас хүн авч ирээд бичүүлсэн мэт тэс өөр өнцгөөс өөр зүйл бичсэн хэрэг. Тэр нь үзэл суртлын сонин хэвлэл, албаны үг ярианаас уйдсан уншигчдад яг таарсан байгаа юм. Тийм учраас надад ямар ч алдаа байгаагүй.

Сэтгүүлзүйн дээд шагнал авлаа. Үнэхээр миний үе эхэлчих­лээ. Шинэ сэтгүүлзүй гэдэг чинь одоо л өнгө төрхөө олж байна. Уншигчдад чин үнэнийг хэлдэг, энгийн бич­дэгээрээ би бусдаасаа ялгарч байгаа. Дээр нь нургисан сайхан, инээмсэглэ­сэн мэт монгол үгнүүд олж бичлэгтээ шигтгэхийг эрмэлз­дэг маань уншигчдад таа­лагд­даг байх аа. Уянга, хөг оруулж байгаа нь энэ гээд манайхан чинь Өвөрхангайн Уянгын эрээн гэр шиг хээ угалз оруулаад өгөх юм уу, бүр хоцрогдсон үгнүүд хэрэг­лэх нь бий. Тэр нь уг нийтлэл, тэмдэглэлийнхээ үнэ цэнийг бууруулчихдаг. Сайхан үгтэй, үг нь оновчтой, ид шидийн гэмээр нийтлэл уншсан хүнд ер бусын энерги өгдөг. Сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлдэг. Ийм л учиртай.

–Та их олон хүнтэй нө­хөр­­лөдөг. Гэхдээ тэ­дэн­­тэй бүр лав нөхөр­лөж байна уу, үгүй юу гэдэг эргэлзээтэй…?

-Манай
“Өдрийн сонин” цаанаа эрх ашгийн зөрчил­гүй. Гэтэл сони­ныг удирдаж байгаа хүмүүс нь эрх ашгийн зөрчилтэй болохоор нэг тал руу мурийгаад байдаг. Би хүмүүстэй дотно нөхөрлөхийг бод­дог. Ер нь ч хүнтэй их амархан танилцаж, ойлголц­чихдог зантай. Харин намайг ах нар маань бод­логоор хүнтэй дотно нөхөрлүүл­дэг­гүй. Учир нь эр хүний жудаг заагаад тэднийг би шүүм­жилж, дутагдлыг нь хэлж чадахаа байчих­на. Бусад хүмүүс бүгд миний найз бол­чих юм бол би чинь юугаа бичих билээ. Тэгсгээд сони­ноо хаасан дээр биз дээ. Уншигчид ч хэн нэгнийг маг­таад унавал авлига авчихаж гээд элдвээр зүхээд унана. 

–Ингэхэд сонин ямар хэрэгтэй талаар бодлыг тань сонсъё?

-Бичих
ярих ур чадвар бүх салбарт чухал болчихлоо. Өнөө­дөр манай бүх ажил энэн дээр тогтох нь. Бас бид шал өөр Монгол хэллэгээр харилцан ойлголцох хөгж­лийн шаардлага гарчихсан. Үүнд сэтгүүлзүй гол үүргийг гүйцэт­гэх нь гарцаагүй. Тэгээд ч сэтгүүл­чид нийгмийн түрүүнд бүхнийг олж харах үүрэг хүлээдэг. Нийгмээ тү­рүүлж харъя гэвэл сайн сонин, сайн сэтгүүлчийн материалыг унших хэрэгтэй. Би одоо тэр эрхээ эдлэх албан ёсны визээ авчихлаа гэж бодож байна. Харин хэр сайн  үүргээ биелүүлэх эсэ­хийг цаашид бичих зүйлээс танигдах байх. “Балдорж сан”-гийн шагна­лыг дэмий хүнд өгчихөж гэж хэлүүлэх­гүйн төлөө толгойгоо ажил­луулах л болох нь дээ.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

Монголын
үндэсний
бөхийн холбоо 4096 бөх барилдуулж Гиннесийн номд бүртгүүлэх гэж бай­гаа билээ. “4096 бөх ба­рил­дуулна. Гиннесийн амжилтыг бүртгэдэг хо­роо­­ныхон ирэх үеэр юмыг яаж мэдэх вэ бөх дутаж магадгүй учраас нөөцөнд хэдэн бөх бүрт­гэнэ” гэж МҮБХ-ынхон ярьж байв. Гэ­тэл нөөцөнд ганц, хоёр зуугаар тогтохгүй хоёр мянган хол давсан бөх­чүүд бүртгүүлжээ. Цаа­на нь бүртгүүлэхийг хүссэн олон зуун залуус үлдэв. Монголын үндэс­ний бө­хийн холбоо өөрс­дийг нь зорин ирсэн хот, хөдөө­гийн залуусын ур­мыг бо­дож бүгдийг нь бүртгэсэн байна.

Ингээд
6002 бөхийг Төв цэнгэлдэхийн дэв­жээ­нээ хүлээн авч Гин­несийн номд бүртгүүлэх ажилла­гаанд оролцуул­лаа. Гин­несийн номын амжилтыг тэмдэглэх хо­рооныхон анхнаасаа 4096 бөх гэсэн учир тийм тооны бөхчүү­дийг нь тоо­лох, эсвэл нэг­мөсөн 6002 бөхийг бүг­дийг нь тооцох эсэх нь тодорхойгүй бай­на. Ма­найханд завшаан­тай хэ­рэг болж 6002 бө­хөө бүрт­­­­гүүлчих санаатай бай­­гаа бололтой.

Есдүгээр
сарын
17-ны
14.00 цагаас Гиннесийн бүртгэлд бөхчүүдийг тоол­­но хэмээн зарласан. Бүрт­гэлийн ажил цагаа­саа хоцорч 15.00 цагийн үед эхлэв. Төв цэнгэл­дэхийн баруун талын сек­цүүдэд үзэгчид суусан бол зүүн талынхад нь Гиннесийн амжилтад бүрт­гүүлэх гэж буй эр­чүүдийн дээл хув­цас, цүнх, гутал зэрэг нь байв. Нэг үгээр хэлбэл цэнгэл­дэхийн баруун талд үзэг­чид, зүүн талд өнөө зур­гаан мянган бөхийн цүнх­тэй хувцас хунар, гутал, дээлүүд “ярайна”.

Төв цэнгэлдэхийн 
тал­байд эхлээд улс, айм­гийн алдар цолтой бөхчүүд түүчээлэн орж ирлээ. Дар­хан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, даян авар­га Г.Өсөхбаяр, аварга О.Балжинням, Б.Мөнхбат нарын араас бөхчүүд цу­ваагаар орж ирж тусгай­лан хатгасан дарцаг­нуу­дын харалдаа зогслоо. Аймгийн цолт­нууд дар­цагныхаа ард очиж ам­жаагүй байтал түрүүнээс хойш цэнгэл­дэхийн хаал­ганууд дээр “багширч” байсан цолгүй, залуу бөх­чүүд нэгэн зэрэг “дайрч” орж ирж бушуухан л дар­цагны ард зогсох гээд гүйлдэв. Цэнгэл­дэхийн дөрвөн талаас бөхчүүд гүйлдэж орж ирэв, хор­мын төдийд байраа олц­гоов. Тэд нэгэн зэрэг шавж үзүүллээ. 

Зохион байгуулагч­дын мэдээлснээр энэ­хүү түүхэн барилдаанд дөр­вөн аварга, улсын арслан тав, улсын гарьд тав, улсын заан 12, улсын харцага 23, улсын начин 107, аймаг, цэргийн арс­лан 218, аймаг, цэргийн заан 171, аймгийн хар­цага 34, аймгийн начин 391, сумын заан 1461, сумын харцага 21, сумын начин 423 бөх барилдаж байгаа гэнэ. Харин бусад нь оюутан, сурагч, цэрэг, залуучууд юм байна.

Төлөвлөснөөс хоёр мянгаар илүү бөх барил­даж байгаа учир төлөв­лөгөөнд өөрчлөлт орж, зохион байгуулагчид, за­суул,
хөлийн цэц, гарын даа нар их ачаалалтай
ажиллаж байна. 13 да­ваатай энэхүү барил­даа­ны нэгийн давааны ба­рил­даан өчигдөр айм­гийн цолтнуудын барил­даа­наар
завсарласан. Өнөө­дөр 09.30 цагаас Төв цэн­гэлдэхэд сумын заан цолт­нуудын
барил­даанаар үргэлжилнэ.  Со­нирхуу­лахад,  өнөөдрийн барил­даанд  УИХ-ын гишүүн Д.Кёкүшюзан Бат­баяр ба­рилдах юм байна. Үн­дэсний бөхийн холбоо­ныхон “Олны та­нил хү­мүүс их барилдаж байна. Том компанийн
захирал, бизнесмэнүүд ч харагдаж байна. Даваа багасаад, бөх цөөрөөд ирэхээр л хэн хэн барилдаж бай­гааг
хэлж болохоор бай­на” гэсэн юм.

Àìëàñíàà áèåë¿¿ëýõã¿é áîë õóäàë÷ áîëæ òààðíà. Á¿ð çîðèóä ñàíààòàéãààð  õóóð÷ ìýõýëñýí áîë çàëèëàí áîëíî. Çàëèëàí õèéñýí áîë Ýð¿¿ãèéí õóóëèàð øèéòãýãäýõ íü äàìæèãã¿é. Õàðèí Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã íèéòýýð íü çàëèëáàë ÿìàð ÿë îíîîäîã þì áîë. Ìàíàéõàí ãîëëîõ õî¸ð íàì ãýýä ÀÍ, ÌÀÍ-ä (ñîíãóóëüä îðîõäîî ÌÀÕÍ íýðòýé áàéñàí) îëîíõè íü ñàíàëàà ºãñºí.
Îäîî íýãýíò ÌÀÍ-ûíõàí “Äýýä ø¿¿õýýñ ÌÀÕÍ íýðèéã àâñàí Í.Ýíõáàÿðûí íàìûã ñîíãóóëüä îðñîí  ÌÀÕÍ íýðòýé àíäóóðàâ. Áèä íýðýý ñîëüñîí” ãýýä áàéãàà. Òýãýõýýð öààøèä ñîíãóóëüä îðñîí íýðýýð íü áèø îäîî àâñàí ÌÀÍ íýðýýð íü íýðëýýä ÿâ÷èõúÿ.
ªíãºðñºí ñîíãóóëèàð òýä õýðõýí àìëàëò ºã÷ áàéñíûã íýõýí ñàíàÿ. Ýõëýýä  Àðä÷èëñàí íàì íýã ñàÿ òºãðºã ºãºõ áîëîìæòîé ãýæ àìëàñàí. Òóõàéí ¿åä îäîîãèéí Àðäûí íàìûã óäèðäàæ áàéñàí Ñ.Áàÿð “Àðä÷èëñàí íàìûí ýíý àìëàëò áèåëýõ áîëîëöîîã¿é” ãýæ õýëñýí ÷  äàðàà íü ºðñºëäºã÷ íàìààñàà àõèóëæ äóóãàðñàí. Òýãýýä ë 1.5 ñàÿûã ºãºõ áîëîìæòîé þì áàéíà ãýýä àìëàëòàà îëîí íèéòýä çàðëàæ, íýìýëò ìºðèéí õºòºëáºð õèéæ áàéãààä îðóóëñàí. Ìàíàéõàí ÿàõàâ äýý õóóðàãäàæ, õóóðòàæ ñóðààã¿é áèø àðàé àõèó àìëàñàí íü ýäíèéõ ãýýä íºãºº ÌÀÍ-äàà ñàíàëàà ºã÷èõñºí. Ñîíãóóëèéí ºìíº 1.5 ñàÿûí áàòëàìæ òàðààãààä ñ¿éä áîëñîí. Ò¿¿íèéõ íü ñóðãààð õ¿ì¿¿ñ  õàðèëöàí  ìºí㺠çýýëýëöýæ ýõýëñýí ñóðàã ãàð÷ áàéëàà. Á¿ð “1.5 ñàÿà àâàõààðàà ºãíº” ãýýä àéëààñ õýäýí ìàë àâ÷èõñàí õ¿íòýé ÷ òààð÷ áàéñàí. Çàðèì íü ãýð õóäàëäàæ àâíà ë ãýíý. Õºãø÷¿¿ë á¿ð èòãýýä “Ìàíàé íàì èéì áàòëàìæ ºã÷èõººä àðàé ÷ õóäàë ÿðèíà ãýæ áàéõã¿é” ãýæ èðýýä ë àâäðûíõàà õºíäèé ð¿¿ õàäàãò îðîîãîîä íàíäèãíààä õèé÷èõñýí. Ýíý ìýòýýð ÿíç ÿíçûí ë òºëºâëºãºº çîõèîñîí áàéãàà þì. Òýãýýä ìýäýýæ áàëðàõã¿é þó. ͺ㺺 ñîíãóóëü ÷ áîëæ, ÌÀÍ íü ÷ ÿëæ, àìëàñíûã íü àðä ò¿ìýí àëãàà òîñîîä, ãîðüäîîä  õ¿ëýýäýã þì áàéíà.  Ñàðäàà 21 ìÿíãààð íü öóâóóëæ ºãºõã¿é áîë Ẻíäºæ ºãºõººð èíôëÿö õººðºãäºíº  ãýõ ìýòèéí  áààõàí òàéëáàð ñýëò áîëëîî. Îäîî ñàð á¿ð 21 ìÿíãà ºã÷ áàéíà. Òýðíèéõ íü òºëºº ýõ  çàõã¿é  äóãààðëàæ çîãñîíî. ¯íýíäýý ÿäóó àðä ò¿ìíýý äîðîìæèëæ áàéãàà õýðýã ë äýý. ͺ㺺 ìºðººäñºí ç¿éë á¿ãä äàøèéíøîã. Á¿ð õàðèí ýñðýãýýð ñàðäàà íýã àðõèäàõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà. Îäîî áîë òýð 21 ìÿíãûã íü õ¿ì¿¿ñ àðõèíû ìºí㺠ãýýä íýðëýýä ñóð÷èõàæ. Îéð çóóð õîîë àâäàã çàðèì íýã àéë áàéäàã ë áàéõ. ªºð þóíä õýðýãëýõ þì. ¯íýíäýý àìüäðàë ÿäóóäàà ãóòàðñàí, àð÷ààã¿é çàðèì íü ºíººõºº àâààä óó÷èõäàã. 21 ìÿíãààðàà àðõè àâ÷ óóñíààñ áîëæ ÿìàð ÷ èõ ãýìò õýðýã ãàðàâ. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ãýìò õýðýã ºññºí íü ýíýíòýé ÷ õîëáîîòîé áàéõ ø¿¿.
Ñîíãóóëü õ¿ðòýë ºã÷ àìæèõ óó, ýíý ìºí㺺. պ人 îðîí íóòàãò ÿâæ áàéõàä 1.5 ñàÿà áººíººð íü àâìààð áàéíà ãýæ õýëýõ õ¿í îëîí òààðäàã.
ßìàð ÿëàãäñàí Àðä÷èëñàí íàìààñ íýõýëòýé íü áèø. Àìëàëòûã íü áàãà áàéíà ãýæ ãîëæ ÿëàãäóóë÷èõààä þó ÷ ÿðèëòàé áèëýý. Åð íü ÀÍ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõã¿é áàéæ áîëíî. ßàãààä ãýâýë ýðõ áàðèàã¿é ó÷ðààñ. Õàìòàðñàí Çàñãèéí ãàçàðò íü õóëãàéãààð îðíî óó, õóëõèäàæ îðñîí óó õàìàà àëãà. Íýãýíò öººíõ þì ÷èíü ÿëñàí íàìààñ íü ë õàðèóöëàãàà íýõýæ òààðíà.
Ãåðìàíä Õðèñòîñûí àðä÷èëñàí íàì, Ñîöèàë äåìîêðàò íàì õî¸ð áàðàã ë ýýëæèëæ çàñàã áàðüæ èðëýý. Öººõºí ñóóäëûí çºð¿¿òýéãýýð ÿëæ, ÿëàãäàæ èðñýí. Òýð äóíä íü Íîãîîí íàì áàñ õýä ãóðâàí ñóóäàë çóëãàà÷èõíà. Òýãýýä çàñàã áàéãóóëæ õ¿ðýõã¿é áîëîõîîðîî Íîãîîí íàìòàéãàà õàìòàðñàí çàñàã áàéãóóë÷èõíà. ªíººõ íü ÷ àëèíòàé ÷ õàìààã¿é õàìòðààä  çàñàã áàéãóóë÷èõäàã æèøèã áèé ë äýý. Ãýëýý ãýýä Íîãîîí íàìààñ   õýí ÷ õàðèóöëàãà íýõäýãã¿é. Ýðõ áàðèã÷ áóþó ÿëñàí íàìààñ íýõäýã. Òèéìýýñ ÀÍ-ààñ áèø îëîíõèéí ñàíàë àâñàí Àðäûí íàìààñ àìëàëòûã íü íýõýõ ýðõòýé. ßàãààä ãýâýë ýíý àìëàëòàä ë  õóóðòàæ ñàíàëàà ºãñºí  ø¿¿ äýý, ìîíãîë÷óóä.
Àðäûí íàì 1.5 ñàÿ òºãðºãºº áýëíýýð íü ºãºõ ¸ñòîé. ªã÷ ÷àäàõã¿é áîë ñîíãóóëüä îðîëöîõã¿é íýðýý òàò. Èéì óëñ òºðèéí ñî¸ë, ¸ñ ñóðòàõóóíòàé áîëîõ õýðýãòýé þì. Îäîî áîë 21 ìÿíãà ãýæ ¿çýýä ë ÿíç á¿ðýýð íºãºº ìºíãèéã íü öóâóóëæ ºãñºí áîëæ áàéíà. Õ¿íèé õºãæëèéí ñàí áàéãóóëæ çóâ÷óóëààä ÿàõ ãýýâ. Íýã èðãýíèéã íºãºº èðãýí èíãýýä çàëèëñàí áîë àëü õýäèéíý ºíººõ õýö¿¿ íýðòèéí õààëãà òàò÷èõñàí áàéõã¿é þó. Õàðèí íèéòýýð íü àðä ò¿ìíýý õóóðñàí íýã òîì íàì ÿìàð ÿë õ¿ëýýäýã þì áîë. Øóäàðãà ¸ñ ãýæ áàéäàã þì áîë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ë ¸ñòîé. Îäîî àðä ò¿ìýí òýð 1.5 ñàÿà áýëíýýð áººíººð íü àâúÿ ãýæ íýõýõ õýðýãòýé. Òýãýõã¿é áîë ñîíãóóëüä îðîëöóóëàõã¿é ãýýä ãýäèé÷èõüå. Ñîíãóóëü ÷ îéðòîæ áàéíà. Àëü ñèñòåìýýð ÿâàõ íü íàìóóäàä ë àøèãòàé áîëîõîîñ ìàíüä ÿìàð ïàäòàé ÷ áèø. ªìíºõ àìëàëòûã  íü àâ÷ ë áàéæ ñàëúÿ. Åð íü Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî ãýæ áýëãýäëèéí ÷àíàðòàé áàéãóóëëàãà áàéäàã. Òýð ãàçðûã ÷ àæèëòàé áîëãîæ àìëàëòàà áèåë¿¿ëýýã¿é íàìòàé õàðèóöëàãà òîîöîæ ñîíãóóëüä îðóóëàõã¿é áàéäàã áîëãî¸. Ýðõáèø òýãâýë äàõèæ àðä ò¿ìíýý èíãýæ õóóð÷ õóëõèäàõàà áîëèõ áèç. Ñîíãóóëü áîëîõîä áàãà õóãàöàà ¿ëäëýý.
Õóóðàãäàæ äóóñàõã¿é àðä ò¿ìýí þì. Õóóð÷ ÷ õàíàõã¿é íàì çàñàã þìàà ãýæ àðààñ íü ãîíãèíîõã¿é áîëìîîð áàéíà ø¿¿ äýý.

XIV Далай ламын хойт дүрээр
есөн настай монгол хүү тодорсон та­лаар мэдээлэл түгэв. Энэ талаар албаны эх сур­вал­жаас
тодруулахад үгүйс­­гэсэнгүй.  Чухам яагаад Далай ламыг жанч халаагүй байхад хойт дүр нь тодорчихов гэдэг нь анхаарал
татаж байгаа юм. Учир нь Далай лам  өөрийг нь жанч халснаас хойш хойт
дүрийг нь улс төрийн шалтгаанаар Хя­тадаас тодруулах
вий гэж болгоомжилсонтой хол­боотой аж. Тиймээс ч уламжлалт ёсыг эвдэхээс аргагүйд хүрч ийнхүү
хойт дүрээ жанч халахаа­саа
өмнө тодруулж бай­гаа гэнэ.

Далай лам өмнө нь хойт дүрээ Хятад бус харин бурхны шашинт Балба, Монгол, Халимаг, Буриад болон АНУ-аас тодорч болзошгүй хэ­мээн мэдэгдэж байсан билээ. Харин хойт дүрээр нь тодорсон гэх монгол хүүг олон нийтэд зарла­хаас нууцалж байгаа нь хүүгийн аюулгүй байдлыг бодолцсоных юм байна. Далай ламын дараагийн дүр говийн аймгаас төр­сөн бөгөөд Энэтхэгээс ирсэн рембүүчий дагал­дан ирсэн  лам нарынхаа хамт тус аймгийг  зорьжээ.  Цаашлаад ҮАБЗ ч энэ талаар  мэдэж байгаа тухай  мэдээлэл байна.  

Үүнээс өмнө  IV Далай лам Ёндонжамц монгол хүн байсан. Тэрээр 1589-1616 оны хооронд амь­дарч байжээ. Хэдийгээр манайд хутагт хувил­гаа­дыг тодруулсан тохиол­дол зөндөө байдаг ч VIII богдоос хойш хойт дү­рийг нь тодруулахыг  хо­риглож байжээ. Мөн 1994 онд ҮАБЗ-өөс баталсан ху­тагт, хувилгаадыг тод­руулахгүй байх шийдвэр байдаг гэнэ. 

Тиймээс хутагт хувил­гаан, хойт дүр тодруулах нь манайд бол эрх зүйн хувьд хаалттай аж.  Далай ламын хойт дүр тодор­лоо гэхэд өмнөх шийдвэ­рүү­дийг өөрчлөх юм уу,  ямар нэгэн хууль гаргах шаард­лага бий болж бай­гаа юм байна. Гэлээ ч сүүлийн үед л гэхэд Түв­дийн томоохон рембүүчи, хутагт хувилгаадын хойт дүр Монголд тодорсон хэд хэдэн жишээ бий. Хэ­дийгээр хуульчилж, ал­бан ёсжуулаагүй ч олны сүсэг бишрэлийг хэн нэ­гэн эсэргүүцэж байсан­гүй.

Харин БНХАУ-д 2007 онд хутагт хувилгаадыг тодруулахыг хуульчил­сан
юм байна.