Налайх дүүргийн Алтангадас одонт, Кёкүтэнхо Н.Цэвэгнямын нэрэмжит 10 жилийн “Голомт” цогцолбор сургуулийг 1988-1998 онд суралцаж төгссөн 10Г ангийг энэ удаагийн “Нэг анги” буландаа онцолж байна. Тус ангийнхан 20 жилийн дараа буюу өнөөдөр төрөлх сургууль дээрээ уулзалдах гэж байгаа юм. Ангийн хүү Ц.Амаржамц “Бид бүхэнд “нэг ангийнхан” гэж дуудагдах эрхэм үнэт зүйл бий. Одоо бид бүгд гэр бүлтэй болж, ажил амьдралын их хөл дунд дор бүрнээ завгүй бужигнаж байгаа ч “Манай ангийн охид, хөвгүүд” гэж нэгнээ дуудах нь сэтгэлд маш дотно өөриймсөг сайхан байдаг. Арван жилийн цэвэр ариун нандин үерхэл нөхөрлөл, дуу хуур, инээд хөөр, нэгнээ бяцхан гомдоож байсан гээд бүх зүйл хүүхэд насны минь гэгээн дурсамж, мартагдахааргүй мөчүүдээ бид үргэлж сэтгэлдээ тээж явдаг” гэж ярьсан юм. 20 жилийн ойн уулзалт болох учраас ангийнхныгаа бүртгэж, хэн маань хаана, юу хийж байна гээд нэгнийхээ сургийг гаргаж эхэлжээ. Эдний ангийнхан 19 охин, 21 хөвгүүдтэй. Ангийн онц сурлагатан Н.Сайнбилэг багын хичээл сурлагадаа хичээмтгий, өндөр, туранхай, цовоо сэргэлэн хүү байж. Тэрээр байгаль орчин, биологийн чиглэлээр өдгөө доктор хамгаалж, БНХАУ-д, таван хүүхэдтэй, гэр бүлээрээ амьдарч ажиллаж байгаа гэнэ. Ангийн хоёр ч хүүхэд АНУ, Шведэд амьдарч байна. Хөдөө орон нутагт буюу “Таван толгой” ХХК, “Оюу толгой” ХХК-д ангийн дөрвөн нөхөд ажиллаж байгаа ба тэд ажлын байдлаас шалтгаалаад энэ удаагийн уулзалтдаа ирж амжихгүй нь гэдгээ уламжилжээ. 10Г ангиас нийт хоёр хос төрөн гарчээ.
Ангийн хүү С.Батнасан ярихдаа “Амьдралын зам алдаа оноогоор дүүрэн байдаг ч манай ангийнхан дунд алдахаасаа онож яваа нь олон. Бүгд л сэтгэл бүтэн жигд сайхан амьдарч байна. Нэгнээ сэтгэл зүрхээрээ хөглөн, аль болох урмын сайхан үгээр дэмжин гэр бүл, үр хүүхэд, найз нөхдөө гэсэн сэтгэлээр ажиллаж хөдөлмөрлөж явна. Тэд маань аав, ээж болсноос хойш төдийлөн нэг дор олуулаа уулзалдаж байгаагүй. Тиймээс одоо нэгэнтэйгээ уулзана гэхээс сэтгэл догдлон, хүүхэд ахуй насны дурсамжид үлдсэн багын тэр л дүр төрхөөрөө нүдэнд тодрон үзэгдэж уулзахын хүслэн болж байна даа” гэж сэтгэл догдлон байв. Ангийнхнийхаа зарим нөхдийнхөө хаана, юу хийж байгааг нь холбоо тогтоож чадаагүй гэх бөгөөд тэдгээр нь С.Сарантуяа, А.Болормаа, С.Батнасан, Бан.Баттулга, Б.Оюунбат нар юм.
Харамсалтай нь өнгөрсөн хугацаанд ангийн хоёр хүүхэд анд найзуудтайгаа эргэн уулзахааргүйгээр бурхны оронд оджээ.
Тус 10Г анги даасан хоёр багштай. Дөрөвдүгээр ангиас нь дааж авсан Б.Оюунцэцэг хөдөлмөрийн багш юм. Хүүхдүүдийг таних, хэнд ямар ажил даалгахаа сайн мэддэг, зан харилцаан дээр суурилж бүгдийг зохион байгуулдаг чимээгүйхэн алхаатай, дуу цөөнтэй боловч хэлэх гэсэн үгээ шулуухан хэлдэг багш гэж ангийнхан нь дуу нэгтэйгээр хэлж байв. Сурагчид бид багшийнхаа хэлсэн үгийг их сайн сонсч, захиас үгийг нь биелүүлэхийг хичээдэг байсан. Есдүгээр анги төгсгөөд багш маань ар гэрийн хүнээ асран тойлох гээд ахуй амьдралын шалтгаанаас болж аравдугаар ангид бидэнтэй цуг байж чадаагүй. Тиймээс хичээлийн эрхлэгч П.Басанням багш маань биднийг төгсгөсөн гэж дурслаа. П.Басанням багш нь боловсролын байгууллагад 47 жил ажиллахдаа шулуун шударга, нийтэч, зарчимч гэдгээрээ танигдсан, алс холыг харсан байдлаар биднийг хүмүүжүүлдэг байсан гэж байв. Сурагч биднийг эрдэнэс шиг хоёр сайхан багш маань “Та бүхний өмнө ихийг бүтээх холын зам дурайж байна. Үргэлж сурч тэмүүлэх өрнүүн хүсэлтэйгээр улам ихийг сураарай” гэж захиж хэлдэг байсан нь сэтгэлд тод хоногшжээ гэлээ.
Ангийнхан “Нэг нь нийтийн төлөө. Нийт нь нэгнийхээ төлөө” гэсэн уриатай. Одоо ч эдний ангийнхан хамт олныхоо өмнө дэвшүүлсэн уриандаа үнэнч, манлайлж яваа гэдэг нь илэрхий. Ангийн сурагчдаас манлайлагч, сурлагаараа тэргүүлэгч байсан Ууганбаяр, Энхсувд, Алтантуяа нарынхаа тухай ам хуурайгүй магтаалын үгс дайсан юм.
10Г ангийнхан тухайн үедээ “Их сахилгагүй сурагчидтай” гэдгээрээ багагүй алдартай байж. Ангийн багш Б.Оюунцэцэгийн ярьж байгаагаар “Хань маань хүнд өвчин тусч чөлөө аваад гэртээ сууж байхад ангиас төлөөлөл болж хүүхдүүд маань эргэж ирж байсан. Тэрхүү үе сэтгэлд маань маш дотно, тодхон үлдсэн байдаг. Зовж шаналах үед сэтгэлээсээ тусалж хандана гэдэг нь амьдралын хамгийн сайхан зүйлсийн нэг юм. Манай ангийнхан сахилгагүй, адтай гэдгээрээ цуутай байсан ч аливаа зүйлд чин сэтгэлээр ханддаг нь ажиглагддаг байсан. Урлаг, спорт, сурлагаараа бусад ангийн сурагчдаас тэргүүнд нь байсан юм шүү. Их сайхан нөхөрсөг хамт олон байлаа” гэж дурссан.
Харин П.Басанням багш “Анхны төгсгөсөн алдрайхан шавь нар минь. Адтай авхаалжтай, дүрсгүй хүүхдүүд байсан. Эрхлэгчийн албыг хашиж байхдаа сурагчдаа тосон авч төгсгөж байлаа. Ангийнхан маань арван жилдээ ардын багш нараа уурлуулж, инээлгэж байсан. Өнөөдөр шавь нар маань бүгд амжилттай, аз од нь гийсэн сайхан амьдарч байгааг хараад өөрийн эрхгүй баярлаж байна. Иймээс ангийнхнаараа бахархахгүй байхын аргагүй. 1998 оны анхны ангиа төгсгөсөн төгсөлтийн баяр мартагдашгүй сайхан болж байсан. Тэр цагаас хойш 20 жил өнгөрчээ. Шавь нараас минь анх Ц.Амаржамц маань Бүгд Найрамдах Турк улсад төр засгийн зардлаар Цагдаагийн академид суралцахаар явсан нь бахархууштай явдал болсон. Амжилттай төгсөж ирээд, цагдаагийн байгууллагад нэр төртэйгөөр ажиллаж байна. Налайхын сургуулиас гадаадад тэтгэлгээр суралцахаар явсан нь бид бүхний бахархал юм” гэж ярилаа.
10Г-ийнхэн ангидаа олуулаа сууж хичээлээ байнга давтдаг. Нэгнийхээ ойлгоогүй зүйлийг нэгэндээ хэлж өгч тусалдаг байсан гэнэ. Спортоос голчлон сагс, теннис тоглож, нэгнийдээ очиж, гэрийн даалгавраа хийх, айлд цөөхөн байсан компьютер дээр ангиараа нийлж кино их үздэг байсан аж. Тэр үед Налайх дүүрэг Улаанбаатараас хол юм шиг санагддаг байсан. Ингээд бид хот руу орж, ангиараа зугаалдаг байсан. Хүүхдийн парк, Сүхбаатарын талбай дээр очиж патиараа татуулж, тоглолт үзэж, сонин сайхныг ихэд сонирхож явдаг байж. Урлаг, соёлын оддын тоглолт тухайн үед Налайхад болдог байж.
Тоглолт үзэхээр ангиараа бас цуглачихна. Мөн хөдөө орон нутгаас ирсэн хүүхдүүд ч тус ангид нэлээн олон суралцдаг байсан аж. Зуны амралтаараа хөдөө орон нутагт байдаг хүүхдүүдийн гэрээр очиж амарч, ангиараа Туул голоор зугаалдаг байжээ. 1990-ээд оны үед зах зээл эхэлчихсэн үе. Талх масло, элсэн чихэр хэнийд байна гэж ярилцаж байгаад нэгнийдээ очиж “хоол бууддаг” байсан гэнэ. Эдний ангид Казах хүүхэд байж. Нэг удаа Наурызын баяраар гэрт нь ангиараа очиж үндсэний баярыг үзэж баярлаж байсан гэнэ. Казах ард түмний үндэсний баяр, баярын ширээ, уламжлалт ёс заншлыг анх удаагаа танин мэдэж их л сонирхолтой санагдаж байлаа гэж дурссан. Тухайн үед урлагийн үзлэг байсхийгээд болно, шөнө оройг хүртэл сургууль дээрээ урлаг, соёлын арга хэмжээндээ бэлдэж гэртээ харих болохоор охидыг хөвгүүд гэрт нь хүргэж өгдөг байжээ.
Ангийн хүү Ц.Амаржамц “Бид ахлах ангид орсон ч гэсэн Б.Оюунцэцэг багштайгаа байнга холбоотой. Аль болох багшийнхаа жаргал зовлон, баяр хөөртэй мөчийг хамтдаа хуваалцахыг хүсдэг байсан. Ингээд багшийнхаа гэрээр аль болох очихыг хичээнэ. Бидэнд хичээл заадаг байсан багш нар маань боловсролын салбарт олон жил тууштай ажилласан туршлагатай хүмүүс байсан. Бид дунд сургуулиа төгсөхөд дор бүрнээ өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, зорилго тэмүүлэлтэй болж хүмүүжиж чадсан. Тиймээс эрхэм сайхан багш нараараа үргэлж бахархдаг” хэмээн дурслаа. Ц.Амаржамц “Нэгэн удаа урлагийн үзлэгт бэлдээд оройтож охидыг гэрт нь дөхүүлж өгөх гэж явтал гэнэт нохой дайрчээ. Бүгд тал тал тийш зугтахад нэг мэдсэн чинь ангийнхаа нэгэн охиноо урдаа барьчихсан “Авраач ээ” гээд орилж байсандаа ичиж бантсан” тухайгаа хуучлав. Ангийн охидоос цэвэрч нямбай байдлыг эрхэмлэгч Мөнхцэцэг, олон хөвгүүний харцыг булааж явсан үзэсгэлэнтэй Уянга гэх зэргээрээ ангийнхаа охидын тухай ярьцгаав. Одоо Уянга гадаадад амьдарч байгаа гэнэ. Сурлагаараа тэргүүлэгч, байнгын олимпиадад оролцдог нь Н.Сайнбилэг. Тэрээр тэмцээн уралдаан болгонд оролцдог нийгмийн идэвх сайтай нэгэн байжээ. Тэрээр нэг өдөр ангидаа үсээ тод өнгөөр будуулчихсан орж ирэхэд нь “Үсээ яагаад будсан юм бэ” гэж асуусан чинь “Хотод явж байсан чинь үсний тэмцээн болж байна гээд дуудаад оруулчихлаа” гэж билээ. Тухайн үед ангийн хөвгүүд их шоолж инээж байсан гэдэг. Сахилгагүй хөвгүүд заримдаа охидоосоо хичээлээ нууцхан хуулчихдаг байсан гэдгээ дурсав. Багадаа байрны гадаа сагсны талбайд л цагаа ихээхэн өнгөрөөнө. Хааяадаа ширээний теннис тоглодог гэх. Нэгэн удаа шинэ жил болоход ангийн багш нь “Та бүхэнд ухаан, сэтгэл хоёр хэрэгтэй болохоос биш, мөнгө хэрэггүй. Мөнгө бол амьдралын нэг хэмжүүр, зарцуулах ёстой л зүйл” гэж хэлээд бага мөнгө хурааж нийллэг хийн баярлаж байсан гэнэ. Алим, ундаанаас өөр амтархах зүйлгүй ч нэгнээ харж хөөрчихсөн. Хэмнэлттэй ч хамгийн дурсгалтай шинэ жил болж байсан аж. Тэр үед заримд нь ундаа, алим хүрэлцээгүй юм болов уу яасан юм, бор самбар дээр шохойгоор “Алим, ундаа идье багш аа” гэсэн бичиг бичээстэй байсан талаарх хөгжилтэй дурсамжаа ярьцгаалаа. Хэрвээ нэг нь өөр ангийн, үеийн хэн нэгэнд дээрэлхүүлчих юм бол хамтдаа очоод ёстой нэг үзүүлээд өгдөг байсан гэнэ.
Ангийн дарга М.Баяртогтох, онц сурлагатан С.Батчимэг, Ц.Алтантуяа, Бал.Баттулга нар шалгалтаас ангийнхаа хүүхдүүдийг олон удаа аварч байсан гэнэ. Сагс тоглодог Т.Гантулга, Б.Гантулга, Х.Шинэбаяр нар сургуулийн сагсан бөмбөгийн тэмцээнд амжилттай оролцож, байнга медаль зүүж, сургуулийн өсвөр насны шигшээ багт шалгарч тодорхой амжилтуудыг үзүүлж байжээ. Зах зээлд шилжиж, ороо бусгаа үе байсан болохоор ягштал форм хувцсаа өмсөхөөс илүүтэй жинсэн яак, брюкен өмд, ер нь дуртай хувцсаа хөвгүүд нь өмсчихдөг байсан гэнэ. Харин охид нь хуучны цагаан, хар парчикаа нямбай гэгч нь индүүдэж өмсдөг байж.
Өвөл ноосон малгайгаа шовойлгож өмсдөг мода дэлгэрэхэд ангийн хөвгүүд нь охидтойгоо ижилсэж яг нэг ижил стилээр гангарч байсан аж. Арван жилдээ адтай, сахилгагүй байсан Бямбацогт, Шинэбаяр шавь нар маань эрс өөрчлөгдөж, том болохын хэрээр бүр даруухан болж намба сууж амжилт гарган, бусдадаа үлгэр жишээ болохуйц амьдарч байгаад нь бахархаж байгаа талаар багш нар нь дурссан. Ажил амьдралын гараан дунд нандин сайхан андын үерхлээ алдаагүйгээр 20 жилийн дараа алсаас нэгнээ санагалзсаар уулзалдах 10Г ангийнхны баярт өдөр өнөөдөр.