Дархан-Уул аймгийн Боловсролын газрын коридорт Ерөнхий сайд А.Амар, Дилав хутагт Жамсранжавын гар бичээс, Д.Сүхбаатарын хэлсэн үг зэрэг уйгаржин бичгийн дурсгалыг харахад музейд байгаа мэт сэтгэгдэл төрнө.
Ерөнхий сайд асан Б.Цэрэндорж “Бийрээр чадмаг гүйлгэн бичдэг хүн байжээ. Зохиолч Жамсрангийн Цэвээн компьютерээр бичсэн юм шиг цэвэрхэн бичиж” хэмээн хэл шинжлэлч Ж.Эрхэмсайхан сонирхуулав. Алдартнуудын гар бичмэл, зураг тайлбартай жаазалсан бүтээл Ж.Эрхэмсайхан хэмээх хөдөөгийн уран бүтээлчийн хөдөлмөрөөр бүтсэн зүйлс. Түүнийг сайхан үгс дунд хөвж явдаг гэж тодорхойлж болно. Хэл шинжлэлч эрхмийн ажлын ширээн дээр бийр янтай, тавиур гэх мэт бичгийн хүний эдлэл харагдана. Тэрбээр мөн баргилт хэмээх байгалийн зөөлөн чулуугаар нэрийн тэмдэг сийлдэг. Өдгөө 34 хүнд нэрийн тэмдэг сийлж өгсөн уран гартан. Ж.Эрхэмсайханы бас нэг хобби нь дорнын болон орчин үеийн гайхамшигт уран бүтээлчдийн оюуны охь дээж болсон уран үгсийг монгол бичгээр уран бичиж, түүнийхээ зэрэгцээ өөрт төрсөн сэтгэгдлээ зураг болгон урладаг. Түүний ажлын өрөөнд хөл тавимагц уран үгсийн чуулганд умбах мэт сэтгэгдэл төрнө.
В.Гүнначугийн “Чулуун хөшөөний хос уянга”-хэмээх мөртүүдийг тэрбээр уншиж өгөв.
“Үнэнийг худал хэмээх цагт
Худал мөн үнэн
Үгүйг буй гэх үед
Буй бас үгүй” гэсэн хос уянга гүн утгатай.
В.Гулирансын гайхамшигтай мөрүүд бас байна.
“Гурван ямхын хулсыг барьж эндүү ташаа бичих минь
Гутал оймсыг бартал явж, нэр ашгийг хөөхөөс дээр” гэжээ.
Харин Ванчинбалын билиг авьяаст бага хүү Инжинааш
“Хүсэлтэй сонин утга уянга гэгч
Хөх үүл салхинаа хөвөх мэт
Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн эс чадваас
Хөнгөн бийрийг хөшиж юу хийнэ” хэмээсэн нь олны сэтгэлд хоногшин үлдсэн билээ. Энэхүү утга гүн, уран үгсийг бийр бэхээр урсган бичсэнийг харахуйд улам ч гүнзгий сэтгэгдэл төрүүлэх юм. Эдгээрийг усан будгаар уусган бичжээ. “Би бүр сүүлд 1990 онд монгол бичиг сурсан. Уншигчдад хүрэх гол арга харааны хүртэхүйг ашиглаж, монгол бичгээ ойлгуулах, хүний сэтгэлд хүргэх талаас нь анхаардаг” гэж Ж.Эрхэмсайхан ярьсан юм. Түүний урланд Монголын яруу найрагчдын бүтээлээс гадна дорно дахины зохиолчдын сонгодог бүтээл, Японы хайкунууд ч байна.
Персийн Омар Хаяам ийнхүү “сэрэмжил”-үүлжээ.
“Санаа муу төөрөг хажууханд шүү, сэрэмжил
Цагийн хурц илд дэргэд шүү, сэрэмжил
Чи цаглаш үгүй амттан аманд орохын цагт
Чихэрт хор хольдгийг санаж сэрэмжил” гэнэ.
Ж.Эрхэмсайхан хөх өнгө голлосон зургийнхаа тухай “Нарийн ширийн юм байхгүй. Ватум цаасаа норгоод, өлөн чийгтэй болгож хар бэхээр түрхэж уусгаж урсгаж зурдаг. Дөрвөн мөртийг уншаад үүдсэн сэтгэлээ буулгана. Зургийн багш дүү маань зарим нарийн ширийн зурагт тусалдаг” хэмээн тайлбарлав.
Хятадын Тан улсын үеийн зохиолч Бай Жюй И-гийн “Голын дээрх лимбийн эгшиг” аль тэртээ 772-846 оны үеийн утга уянгаар илбэнэ.
“Аяс намуун голын захад
Шөнөөр хэн лимбэ үлээв.
Алс хол миний нутгийн хаврыг дуу санагдуулав
Эгшиглэх аязыг чагнахын зуур
Цайраад санчиг бууралтчих шиг ээ
Ийм сайхан шөнөөр хэн юунд нойроо хулжаан гуниглаа бол” хэмээнэ.
Эдгээр эртний найргийн мөрүүд нь утга уянга төдийгүй түүхийн баримт болох аж. Хубилай хааны жанжин Баян гэж яруу найрагч байсан гэнэ.
1336-1395 оны хүн ажээ.
“Зарлигаар Жайнин газрыг хураасан нь” хэмээх түүний шүлэг тухайн үеийн дайн байлдааны баримт болж үлдсэн билээ. Жайнин газар гэдэг нь өмнөд нутаг гэсэн утгатай.
“Хөхөмдөг уулнаа жад бүжиглэхүйеэ уул хагаран завдаж,
Хөх мөрнөө агт услахуйяа мөрөн ширгэх шахав.
Зуун түмэн шилдэг цэрэг Жайнин газар буухуйяа
Зэр зэвсгийн үзүүрт хүмүний цус алга” гэжээ.
“Чингис хааны байлдан дагуулагчид хаа явсан газраа цус асгаруулж явдаг гэсэн хуучин тогтсон ойлголтыг энэ шүлэг эвдэж байгаа юм. Хүмүүс нь шууд дагаар орсон зарим газарт хүний цус урсаагүй” хэмээн Ж.Эрхэмсайхан тайлбарлав.
“Би Монголтойгоо адилхан” шүлгийг муутуу цаасан дээр урлажээ. Муутуу цаасан дээр бичихэд гоё үзэмжтэй байхаас гадна хариуцлагатай. Буруу бичвэл баллах боломжгүй. Муутуу гэдэг нь гараар үйлдвэрлэсэн цаас. Хятад, Японд үйлдвэрлэдэг. Японых илүү боловсруулсан, арай зузаан байдаг. Хятадын хар бэхээр бичдэг. Бийр янтай миний ажлын гол хэрэгсэл” гэж уран бүтээлч ярив. Ж.Эрхэмсайхан багш зарим хүний захиалгаар уран бичлэг бичиж өгдөг. Нөхрийн нэр, эхнэрийнх нь нэр нь мод харин хүүхдийн нэрийг мөчир цэцэг хэлбэрээр уран бичлэгээр бичсэн “Гэр бүлийн мод”-ыг нь жаазлаад ханандаа байрлуулахаар хэд хэдэн хүн авсан байна.
Тэрбээр уран бүтээлээ голдуу гэртээ хийдэг. Амралтынхаа үеэр албан өрөөндөө ажилладаг гэнэ. Уран бичлэг маш их тэвчээр, нягт нямбай ажиллагаа шаарддаг. Тэрбээр төрийн тэргүүн байсан хүмүүсийн гар бичмэлийг судалжээ. Монгол бичиг мэддэг хүн ховор болсонтой холбоотойгоор өвөрмөц захиалга ч хүлээж авдаг. “Аавынхаа тухай ном бичих болтол гар бичмэлийг нь тайлж унших хүн байдаггүй” хэмээн түүнд нэг хүн ханджээ. Аав нь хуучин монгол бичгээр намтраа бичээд үлдээчихсэн. “Таталган бичсэн, мундаг бичгийн чадвартай хүн байсан. Үүнийг кирилл болгохоор эхэлж байгаа” хэмээн Ж.Эрхэмсайхан тайлбарлаад мөнөөх таталган бичгийн хэдэн мөртийг уншив. Очир овогтой Замбаа миний дурдатгал. Очир овогтой Замбаа миний бие 1915 онд тэр үеийн Засагт хан аймгийн Дүүрэгч вангийн хошуу, одоогийн Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Уул, Цэцэрлэг сумын нутагт…” гээд л намтар хөврөх юм. Ж.Эрхэмсайханы аав нягтлан бодогч. Өвөө нь лам хүн гэнэ. “Судар бичдэг зурдаг ур дүй нь бидэнд дамжсан байж магадгүй. Үндсэн мэргэжил маань монгол хэл, уран зохиолын багш” гэж тэр тайлбарласан.
Эрээнцавын Н.Нямсүрэн найрагчийн “Дөрвөн цаг” бүтээлээс амар амгалан ханхална.
“Цайран цайран бороо орох сайхан
Цавьдар морьтой хүн наашаа давхих нь сайхан
Борооноос өмнө ирлээ гэж ярих нь сайхан
Боржигон эмээлээ аваад орж ирэх нь сайхан хэмээх мөртүүд дурайна.
Т.Галсан гуайн “Амь сүнс хэмээх хосмолжин” номоос шувууны тухай хэсгүүдийг нь түүж авч бүтээл хийж байгаа гэнэ. Ж.Эрхэмсайхан үзэсгэлэнгээ 2009 онд гаргахад нь Т.Галсан гуай өөрийн номоо бэлэглэсэн юм байж.
“Хэрээний нүдээр харахад
Хэдэн дэгдээхэй нь цагаан,
Зарааны хошуугаар үнсэхэд
Зангуу шиг үр нь зөөлөн” хэмээх өхөөрдөм мөртүүдийг зураг, жааз нь чимэглэнэ.
-Түүхэн хүмүүсийн гар бичмэлийг Үндэсний архивын газарт сууж авсан. Авч чаддаг л юм бол маш их юм байна” гэж Дарханы уран бүтээлч хуучлав. Хараагийн дарь эхийн хийдийн дараагийн Дарь эх ламын хойд дүрийг тодруулахаар архивын газарт сууж мэдээлэл цуглуулах болтол монгол бичиг мэддэг хүн ховор. Хийдээс томилогдсон лам бид хоёр тав хоног суусан. Битүү камертай, зураг авах боломжгүй. Бүр шаардлагатай материалаа өнгөтөөр канондуулдаг. Хараагийн дарь эх ламын анхны дүр нь ямар хүн байсан. Хоёр дахь дүр нь ямар байсан. Ямар хурал ном хурж байсан гэдгийг тодруулсан. Сүүлд лам нартай уулзахад хойд дүрийг нь тодруулах ажил явж байна гэсэн хэмээн хөдөөгийн уран бүтээлч ярьсан юм. Үзэсгэлэн гаргах зорилгогүй гэсэн ч тэрбээр уншсаар туурвисаар, зурсаар бүтээсээр суудаг юм билээ.