Монгол Улсын Засгийн газрын 2014 оны 10 дугаар сарын 25-ны өдрийн ээлжит хуралдаанаар Бэр цэцгийг Монголын ард түмний амгалан тайван амьдрал, байгаль дэлхийг дээдлэх үзлийн билэгдэл болгон “Үндэсний бахархалт цэцэг”-ээр өргөмжлөн зарлалаа.
Үндэсний бахархалт цэцгийг зарлуулах ажлын хэсгийг Соёл, спорт, аялал жуулчлалын сайдын А/336 тоот тушаалаар байгуулж, иргэд, судлаач, мэргэжилтнүүдийг оролцуулан хоёр сарын турш судалгаа явуулжээ. Алтанхундага, Бэр цэцэг, Шүүдэрцэцэг, Вансэмбэрүү, Алтангагнуур, Цагаан цээнэ, Говийн хялгана зэрэг 9 цэцэгнээс Бэр цэцэг хамгийн олон санал авчээ.
Та бүхэнд Бэр цэцэг “Үндэсний бахархалт цэцэг”-ээр өргөмжлөгдөх болсон талаарх танилцуулгыг хүргэж байна.
ҮНДЭСНИЙ БАХАРХАЛТ “БЭР ЦЭЦЭГ”
Монгол Улсын Засгийн газрын 2012-2016 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хөтөлбөрт “аялал жуулчлалын салбарын бодлогыг тогтвортой хөгжлийн зарчимд нийцсэн жуулчлалын төрлүүд, түүний дотор тусгай сонирхлын, байгалийн, соёлын аялал жуулчлалыг бүс нутгаар төрөлжүүлэн хөгжүүлэх” тухай тусгасны дагуу Их эзэн Чингис хааны буюу Монгол бахархлын өдрийг тохиолдуулан Үндэсний бахархлуудыг нэрлэж ирсэн билээ.
Шувуу ажиглах аялал, уулын аялал тэдгээртэй холбоотой байгаль хамгаалал, ногоон бизнес, бүтээгдэхүүнийг дэмжих зорилгоор 2012 онд шонхор шувууг “Үндэсний бахархалт шувуу”, 2013 онд Бурхан Халдун хайрханыг “Үндэсний бахархалт хайрхан” хэмээн зарлаж Засгийн газрын тогтоол гаргасан билээ.
Энэ жил тус өдөрт Үндэсний бахархалт цэцгийг зарлуулахаар Соёл, спорт, аялал жуулчлалын яам, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам хамтран судлаач, мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн ажлын хэсгийг байгуулан нийт хоёр сарын турш олон нийт, төрийн байгууллага, хувийн хэвшил, төрийн бус байгууллагуудын хамтын ажиллагаанд тулгуурлан судалгаа явууллаа. Санал асуулгад (Монгол Алтанхундага, Бэр цэцэг Шүүдэрцэцэг, Вансэмбрүү, Алтангагнуур, Цагаан цээнэ, Говийн хялгана, Монгол Потанин, Монгол Догар) гэж есөн цэцэг оролцсоноос Бэр цэцэг хамгийн олон саналтайгаар дэмжигдлээ. Ургамал судлаачид, багш, оюутнууд (МУИС, ХААИС), ботаникийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн доктор ахмад судлаач доктор, профессорууд цэцэг ажиглах аялал зохион байгуулдаг аялал жуулчлалын тур оператор, жуулчид зэрэг нийт 1000 гаруй хүмүүс хамрагдсан.
Бэр цэцгийг эрт дээр үеэс Монголчууд эрүүл энх, дайн дажингүй амар амгалан байхын бэлэг тэмдэг болгон хүндэтгэж, түүнийг “Тахилын цэцэг” хэмээн нэрлэж ирсэн. Орон нутгийн нэр нь Баавар цэцэг, бэр цэцэг, тосон тором. Шинжлэх ухааны нэр нь ( Scabiosa). Цэцгийн гадаад төрх нь монгол уран дархчуудын урласан эмээлийн мөнгөн бааварыг санагдуулам гоёмсог. Монгол орны бүх нутгаар тархсан байдгийн дээр зуны гурван сарын турш цэцэгтэйгээ зусдаг, цэнхэр, нил хөх, нил ягаан өнгөтэй цэцэг байдаг юм. Бэр цэцгийг таримлаар ургуулж болдгийн дээр, арчилгаа бага шаардаж, ургамлын өвчлөлд бараг өртдөггүй, хатуужил тэсвэртэй, гени сайтай, цэцгийн зах зээлд гарах, хязгааргүй өсөн дэлгэрэх чадавхтай цэцэг юм.
Энэхүү цэцэг нь хор тайлах, шээс хаагдах, цээжинд муу цус хурах, элэгний галаас болж толгой өвдөх, уушигны халууны ханиад, элэг муудаж бүх бие ногоон шар өнгөтэй болох үед тустай. Анхилуун үнэртэй. Зөгийн балны эх үүсвэр болдог. Зөгий, эрвээхэй татах чадвар маш сайн тул “Эрвээхэйн цэнхэр” хэмээн ганган нэрээр алдартай. Нарлаг орчинд байх дуртай. “Хол газар одож буй хайртай хүндээ бэлэглэхэд иртэл нь хүлээнэ” гэсэн домогтой.
Үндэсний бахархалт цэцгийн олон улсын нэгэн шалгуур болох ард түмний сайн мэддэг, нутаг орныхоо хэмжээнд өргөн тархсан байх шаардлагыг Бэр цэцэг хангаж байна. Одоогоор 153 улс орон Үндэсний бахархалт цэцэгтэй бөгөөд Бэр цэцгийг үндэсний цэцгээр зарласан орон байхгүй байна.
“Үндэсний бахархалт цэцэг”-г сонгосноор “Цэцгийн баяр” аялал жуулчлалын эвент арга хэмжээ, цэцэг ажиглах аялал цэцгийн үрсэлгээ, худалдаа, цэцэгтэй холбоотой бусад бүтээгдэхүүний зах зээл нэмэгдэх юм.
Мөн хүүхэд залуучуудад байгаль дэлхийгээ хамгаалах, газар дэлхийтэйгээ ухаалгаар зохицон амьдрах, цэцэгт ургамал ногоон орчноо хайрлах хүмүүжлийг төлөвшүүлэх ихээхэн ач холбогдолтой.
Б.РИНЧЕН “БЭР ЦЭЦЭГ”
Уудам сайхан манай нутгийн
Уул талаар өнгийн цэцэг олон.
Онц л түүний дундаас бэр цэцэг
Олны сэтгэлд хайртай сайхан.
Өрлүүд овгийн өвгөд настангаас
Өндөр эртний домог сонсвол
Эрт дээр цагт юм гэнэ лээ
Эзэн Чингисийн үед юм гэнэ лээ
Дайн хөл ихтийн цагт юм гэнэ лээ
Дайч Чингисийн үед юм гэнэ лээ
Сартуул түмэнтэй эвдрэлцээд
Сайн муугаа үзэлцэн тулах гэж
Арын их хэнгэрэг дэлдэнхэн,
Ай түмэн цэргээ хөдөлгөж
Өврийн их хэнгэрэг дэлдэнхэн,
Үй түмэн цэргээ хөдөлгөж гэнэ.
Харийн гүрнийг дайлах гэж
Хаандаа нэр, өөртөө олз
Эрэн хайх гэж дайчин эрс
Эрээн майхнаар талыг бүрхээж
Харчин, Хорчин, Өрлүүд мордов.
Хатагин, Юншөөб, Татаар мордов.
Хэрэйд, Жалайр, Найман мордов.
Хээрийн олон аймаг хөдлөв.
Сүрт эзний сүрхий цааз дагаж
Сүлд болсон догшин тугын дор
Ган сахилгаар гагнагдаж
Ганц хүн шиг дуулвартай мордоход
Үүрд бат журмыг сахина гэж,
Үнэн голынхоо үг хэлэлцэж,
Халуун янаг хоёр залуус
Хагацалдан салсан юм гэнэлээ.
Нутаг голомтоо сахиачин,
Нуган үрээ мордуулаачин,
Ах дүүгээ хүлээгээчин,
Амраг хайртнаа хүсээчин,
Сарын олныг саатан хүлээж,
Өдрийн олныг өнжин хүлээж,
Алсын мэдээ чимээ сураглан,
Аян дайны чимээ дуулбал,
Дайны хатуу замыг замнаж,
Дайлаар мордсон түмэн цэрэг
Самуун хөлийн шалтаг болсон,
Сартуул гүрнийг байлдан дагуулж,
Жал мэсийн эзэн болсон,
Жалалдын Султааныг зайлуулж,
Хүчирхэг, эзэрхэг ноёд
Хүний цусанд ханаад,
Хүлгийн жолоог нутгийн зүг залаад,
Хүний, харийн газраас айсуй гэнэ.
Янагаа угтах гэж өнөөх бэр
Ялсан цэргийг тосов гэнэ.
Өдрийн газраас цувсан
Үй түмэн цэргийг ширтэж,
Өглөөний мандах нарнаас
Үдшийн шингэх нар хүртэл
Замын овоон дээр зогсов гэнэ.
Залуу, хөгшин дайчин цуван
Хөвчин бие нь ширмээр ширэгдсэн
Шөвгөөр хатгах чөлөөгүй,
Хамаг бие нь төмрөөр давтсан
Тэвнэ хатгах чөлөөгүй,
Элгэндээ сөстөн,
Эрхийдээ ончтон,
Уушиг дүүрэн зүрхтэн,
Ам дүүрэн ууртан,
Эр дайчин гавьяатай,
Эзэн Чингисийн торгон цэрэг
Эрэлхэг баатар хишигтэн.
Сүлд болсон тугаа дэлгэж
Сүрт жагсаалаар өнгөрөв.
Олзонд ханасан омогт цэрэг
Отог отгоор цуван өнгөрөхөд
Алаг нүдээ чилтэл ширтээд
Амрагын бараа эс үзэгдэв.
Гайхан ядахдаа хөөрхий хүүхэн
Газрын холоос туулган цувсан
Буман түмэн сартуулыг,
Бухаар тахаар олныг,
Гар хөл гав тушаатай
Гаслан зовлон болсон
Гайд гарсан олзныхныг,
Гайгүй нягтлан үзэв гэнэ.
Сарын олныг санан хүсэж,
Өдрийн олныг мөрөөдөн гуниж,
Онцлон хүссэн амрагаа
Олны дотроос олсонгүй.
Алтан нарны шингэж байгаа зүг
Андгаар тангаргаа тавин очиж,
Ариунаа шингэж байгаа алтан нар минь
Амрагийг минь харахыг яалаа даа
Хараацай болон нисдэг ч болоосой би,
Харийн хүйтэн газар өнчрөн хаягдсан,
Хайртынхаа ясан дээр хүрч очихсон.
Хүний газрын хүйтэн хар тоосыг нь
Жигүүрээрээ арчин дэвэхсэн,
Жиргэн жиргэн донгодоход минь
Дуулаад босохсон билүү хонгор минь.
Сэрүүнээ сэвшин дэвэх хонгор салхи минь,
Сэтгэлийн минь янагыг харахыг ч яалаа даа
Хүүрзгэнэ болон нисдэг ч болоосой би
Хүний газар хаягдсан хөөрийгөө
Хүсэлт сэтгэлийн хүчээр олохсон би.
Халуун нулимсаараа
Хайртынхаа шархыг
Угаан гашуудаж
Уйлан донгодох сон
Уяраад ч сэрэхсэн билүү дээ хонгор минь.
Хөх мөнх тэнгэр өндөр эцэг минь
Хөрст этүгэн дэлхий өргөн эх минь.
Нарт сайхан энэ ертөнцөд
Над шиг зовлонтой амьтан
Үеийн үед бүү гараасай.
Халуун амраг сэтгэлтэнг
Хагацан салахыг бүү үзээсэй
Дайн гэдэг муу үгийг үеийн үед
Даян дэлхийн түмэн улс мартаасай гэж
Тэнгэр газар алтан нарны зүг
Тэсгэлгүй гашуудан дуудаж
Уярсан хонгор сэтгэлийнхээ
Уянгат сайхан ерөөл дэвшүүлж
Алаг хоёр нүдний нулимсыг
Хэлхээ тасарсан гэрэлт сувд шиг
Хээрийн тэр дов дээр бөмбөрүүлэв гэнэ.
Ариун тэр нулимс унасан газар нь
Анхилуун сайхан цэцэг ургасныг
Хөөрхий тэр бэрийн дурсгал болгож
Хөгшид бэр цэцэг гэж нэрлэсэн гэдэг.
Халуун сайхан сэтгэлтэн хагацахдаа,
Харийн хол газар мордон явахдаа,
Эртний ариун сэтгэлтэй
Эрхэм тэр бэрийн ерөөлөөр
Амраг бидний биес
Алтан нарны гэрэлд
Энх сайхан жаргал эдлэж
Энэ насны эцэс болтол
Салахын зовлон үзэлгүй,
Саарын нэр сонсолгүй
Сайн сайхан яваасай гэж
Билэгт сайхан үгээ хэлэлцэж
Бэр цэцэг бие биедээ барьдаг,
Эртний дээд өвгөдөөс уламжилсан
Эрхэм сайхан заншил нэгэн бий.