УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхоролтой ярилцлаа.
-Өнгөрсөн долоо хоногт болсон Тендерийн хуулийн хэлэлцүүлэг үр дүнтэй болж байсан. Та өргөн барьсан төсөлд орж байгаа гол, гол өөрчлөлтүүдээ дурдахгүй юу?
-Тендерийн хуулийн хэлэлцүүлэгт 60 гаруй төрийн ба төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгжийн төлөөлөгчид идэвхтэй оролцож хуримт-лагдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам, гарцыг илэн далангүй ярилцлаа. Хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцлож үнэтэй санал санаачилга гаргасан Монголын Үндэсний худал-даа аж үйлдвэрийн танхим, Худалдан авах ажиллагааны түншлэл ТББ, Засгийн газрын дэргэдэх Аж үйлдвэрийн бодлогын зөвлөл, ААН-үүдийн төлөөлөл, эрдэмтэн судлаачдадаа энэхүү зав-шааныг ашиглан талархалаа илэрхийлье. Тус хэлэлцүүлгээр Тендерийн өрсөлдөөний нэрийн дор худалдан авах ажиллагаанд эрх мэдэлтний эрх ашиг давамгайлж, тендер шалгаруулалтын олон нөхцөл, шаардлага нэрээр хүнд суртал, гох дэгээ үүсгэж хэлбэртэх тал руугаа хазайж байгаа тухай нийгэмд бий болсон хардалт, авлига, ашиг сонирхлын зөрчил, бүлэглэл бий болсон зэрэг нь Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд сөргөөр нөлөөлж байгаа бодитой алдааг түргэн засах шаардлага үүссэнийг ярилцлаа.
Өнөөдрийн үйлчилж байгаа хуулийг 2005 онд батлан 2006 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд нийт 23 удаагийн өөрчлөлт оруулсан байдаг. Хуулийг хэрэгжүүлэх явцад худалдан авах ажиллагаанд ил тод, нээлттэй байлгах, авлига ашиг сонирхлоос урьдчилан сэргийлэх, байгаль орчинд ээлтэй бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авах, худалдан авах ажиллагаанд цахим систем ашиглахыг боловсронгуй болгох, үндэсний үйлдвэрлэл, дотоодын бизнесийн орчныг төрөөс дэмжих, түүнчлэн олон улсын байгууллагуудад өргөн хэрэглэж байгаа урьдчилсан худалдан авах тогтолцоог нэвтрүүлэх зэрэг олон шаардлагууд үүсээд байгаа. Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төсөлд худалдан авах ажиллагааны олон дэвшилттэй шинэлэг алхмуудыг санал болгосон боловч орхигдуулсан асуудлууд байгааг хэлэлцүүлэгт оролцогчид ярилцаж хуулийг шинэчилсэн найруулгын түвшинд ярилцахыг санал болголоо.
-Ээлжит бус чуулганаар тендерийн хуулийг хэлэлцэж батлахаар яригдаж байгаа юу?
-Төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай болон Татварын багц хуулиудыг хэлэлцэж батлахаар ээлжит бус чуулган зарлагдахаар яригдаж байна. Тэгвэл тендерийн хуулийн одоогийн өргөн баригдсан нэмэлт өөрчлөлтийг хэлэлцэн батлах байх. Ингэснээр 2019 оны Төрийн худалдан авах ажиллагаа энэ хуулиар явагдах боломжтой болох юм.
-Үндэсний үйлдвэрлэл, дотоодын бизнесийн орчинг төрөөс дэмжинэ гэлээ. Хэр бодитой дэмжлэг болох бол. Өнгөрсөн жилүүдэд дотоодын худалтан авалтыг дэмжих талаар Засгийн газраас үүрэг даалгавар өгч байсан. Хэр үр дүн гарсан юм бэ?
-Эх оронч худалдан авалтын тухай л яриад байгаа юм. Ажлын байр бий болгохын тулд үндэсний үйлдвэрлэл, дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх шаардлагатай. Дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжихийн тулд төрийн худалдан авалтууд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжихэд чиглэх ёстой. Татварын хөнгөлөлтөөс өөрөөр дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих нэг том хөшүүрэг бол Засгийн газрын худалдан авах ажиллагаагаар дамжуулан дотоодын үйлд-вэрлэлд давуу эрх олгох, зөвхөн үнээр бус чанараар нь дотооддоо үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүнийг хооронд нь өрсөлдүүлэх замаар чанар, стандартыг нь сайжруулах явдал юм. Тендер тойрсон авлига, хүнд суртал, шат дамжлагыг бууруулсан нэг тогтолцоотой, худалдан авах ажиллагааны нэг газартай, тэр нь төрийн хяналттай байх зэрэг нэлээд том шинэчлэл хийхээр хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Хуулийн төсөлд дотоодын үйлдвэрээс авах боломжтой барааг импортын бараанаас тусад нь багцлах, чанар стандартын шаардлага хангасан барааг дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах боломжтой тохиолдолд шалгаруулалтад гадаадын нийлүүлэгч оролцохыг хориглохоор тусгасан. Жишээ нь, 2017 онд төсвийн 1.4 их наяд төгрөгийн худалдан авалт хийснээс 46.7 тэрбум төгрөгөөр дотоодын үйлдвэрүүдээс худалдан авалт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, 522 сая доллар буюу 96.7 хувь нь импортын бараа, 46.7 тэрбум төгрөг буюу 3.3 хувь нь үндэсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг худалдан авч Монгол Улсын валютын нөөцийг гадаад улс орнууд руу экспортолж дотоодын бизнесийн орон зайг хумьж, гадаад валютын ханшийг өсгөж, Монголынхоо нийгмийн баялгийг үнэгүйдүүлж байгаа бодит жишээ юм.
-Ногоон худалдан авалтын тухай яригдаж байгаа. Байгальд ээлтэй технологийг дэмжиж байгаа юм байна, гэхдээ хангалттай сайн тусч чадсан уу?
-Сэргээгдэх эрчим хүч, байгалийн нөөцийн хэмнэлттэй, эдийн засгийн үр ашигтай хэрэглээний тогтвортой байдлыг хангах, байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, хүлэмжийн хийн ялгарал болон хаягдал багатай, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, ногоон орчныг бүрдүүлэх асуудлыг төрийн худалдан авах ажиллагаагаар дэмжих бололцоо энэ хуулиар бүрдэх болно. УИХ-аар баталсан “Ногоон хөгжлийн бодлогын баримт бичиг”-т Засгийн газрын ногоон худалдан авалтыг 2020 он гэхэд нийт худалдан авалтын 20 хувьд, 2030 онд 30 хувь болгож өсгөх зорилт тавьсан. Энэ зорилтоо биелүүлэхэд нааштай алхам болно гэж үзэж байна.
-Урьдчилсан худалдан авалтын тухай шинэлэг зүйл орж ирсэн гэл үү. Энэ талаар та сайн тайларлаад өгөхгүй юу?
-Урьдчилсан худалдан авах ажиллагаа гэдэг нь гадаад улс, олон улсын байгууллагын зээл тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгжих төслийн гэрээг УИХ-аар хэлэлцүүлж батуулахаас өмнөх шатанд худалдан авах ажиллагааг нь урьдчилан зохион байгуулахыг хэлээд байгаа. Засгийн газрын төсөл, хөтөлбөрийн худалдан авах ажиллагааны төлөвлөлтийг боловсронгуй болгох, шуурхай байдлыг хангах, төсөв хэмнэх боломжийг бүрдүүлнэ. Улсын төсөв, гадаадын зээл тусламжийн хөрөнгөөр хэрэгждэг төсөл хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийн хугацаа сунжирч, үргүй зардал гардаг. Тухайлбал, Олон улсын байгууллагын хөрөнгөөр хэрэгжсэн төслүүдийн хувьд дунджаар худалдан авах ажиллагааг зохион байгуулахад зургаан сараас нэг жилийн хугацаа алддаг байна. Хугацаа сунгаснаас шалтгаалан 400-500 сая төгрөгийг үргүй урсгал зардал гардаг асуудлыг шийдвэрлэх боломж бүрдэж байна.
-Цахим худалдан авалт, цахим дэлгүүрийн тухай яригдаж байсан?
-Төрийн худалдан авах ажиллагааг нээлттэй, ил тод, олон нийтийн хяналттай болгох, цаг хугацаа хэмнэх, үргүй зардлыг бууруулах ач холбогдолтой. Ерөнхий гэрээний дагуу худалдан авахаар цахим дэлгүүрт байршуулсан бараа, үйлчилгээг өөр эх сурвалжаас худалдан авахыг хориглож байгаа.
-Ихэнх тендерүүд онлайнаар зарлагддаг болсон. Цахим дээр тендерийн хугацааг өөрчлөх сул талтай. Тендерийг сонинд зарладаг болмоор байна. Яагаад гэвэл дэлхий нийт цаасан хэвлэлийн үнэн гэж хардаг?
-Одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулинд Тендерийн урилгыг нийтэд зарлан мэдээлэх тухай 21 дүгээр зүйлд “захиалагч нь тендерийн урилгыг үндэсний хэмжээний өдөр тутмын сонин, хэвлэл мэдээлийн бусад хэрэгслээр нийтэд зарлан мэдээлнэ” гэж заасан байгаа. Энэ асуудлыг өөрчлөх зүйл заалт энэ нэмэлт өөрчлөлтөд ороогүй. Тиймээс дээрх заалт хүчин төгөлдөр хэвээр үлдэнэ.
-Хэлэлцүүлгийн эхэнд хэлсэн үгэндээ та дутуу орхигдсон олон саналууд байгаа гэж хэлж байснаа тодруулахгүй юу?
-Хамгийн сайн үнэлэгдсэн тендерийн тухай ойлголтыг тодотгон найруулгыг сайжруулах шаардлага байна. Ингэхдээ чанар, техникийн үзүүлэлтийн үнэлгээгээр шалгарсан шаардлага хангасан тендерүүдийг дараагийн шатанд үнэлэх гол шалгуур нь харьцуулалтын хамгийн бага үнэ. Энэ агуулгаар төслийн заалтыг өөрчлөх саналтай байна. Одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуульд тендер шалгаруулалт нь чанарын болон үнийн гэсэн хоёр үе шаттай, чанарыг стандарт, техникийн тодорхойлолтоор нь дүгнэн шалгаруулдаг. Гэвч төрд чанаргүй бараа ажил үйлчилгээ нийлүүлдэг, авлигалын гинжин холбоог таслан зогсоох ёстой.
-Тендерийн сонгон шалгаруулалттай холбоотой гомдол гаргахдаа 20 сая хүртэл барьцаа хөрөнгө байршуулахаар оруулж ирсэнийг та юу гэж үзэж байгаа вэ?
-Засгийн газрын төсөлд худалдан авах ажиллагаатай холбоотой гомдол гаргахад барьцаа төлбөр авахаар тусгасан нь өрсөлдөөнийг хязгаарласан, харилцан хяналт тавих тогтолцоог сулруулсан, түүнчлэн төрийн байгууллага, албан тушаалтанд гомдол гаргах иргэний эрхийг хөндсөн Үндсэн хуулийн шинжтэй зөрчил үүсгэж болзошгүй тул барьцаа төлбөр авах заалтыг хасах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Гэхдээ үндэслэлгүй гомдол гаргаж, бүтээн байгуулалтын ажлыг гацаадаг зохисгүй хандлагыг өөрчлөх, тендерийн баталгаагаар нь дамжуулан хариуцлагажуулах нь зүйтэй гэж үзэж хуулийн холбогдох заалтыг өөрчлөх санал оруулж байна. Энэ асуудлаар Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхим болон Худалдан авах ажиллагааны түншлэл ТББ-аас ирүүлсэн саналтай ажлын хэсэг санал нэг байгаа.
-Тендерийг танил талдаа өгдөг зэрэг хэл ам тасардаггүй. Энэ хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр одоогийн тулгамдаж байгаа асуудлууд шийдэгдэж чадахаар байна уу?
-Нэмэлт өөрчлөлтөөр олон дэвшилттэй, шинэлэг заалтууд орсон ч хангалттай биш байгаа. Тендер нэрээр авлигын сүлжээ бий болгон төрийн ажлыг үнэгүйдүүлж, төрийн албаны нэр хүндийг унагаж хууль бусаар хөрөнгөждөг, тендер дагасан бизнесийн сүлжээг таслан зогсоох хууль, эрх зүйн орчны дорвитой өөрчлөлт үгүйлэгдэж байна. Худалдан авах ажиллагаанд оролцогчдыг сонгон шалгаруулахдаа тухайн компанийн санхүүгийн чадавхаас илүүтэй тухайн бараа, ажил үйлчилгээг үзүүлэх мэргэжлийн багийг сонгон шалгаруулдаг байх хэрэгтэй. Зах зээлд санхүүгийн боломжтой цөөн тооны компани тендерийг ээлжлэн авах, өрсөлдөөнгүй орчинд чанар муутай ажил үйлчилгээг өндөр үнээр шахах, улмаар мэргэжлийн багийг авч туслан гүйцэтгэгчээр оролцуулдаг байдал нь төсвийн хөрөнгө үр ашгийг бууруулах, чанаргүй бараа, ажил үйлчилгээг нийлүүлэх бодит шалтгаан болж байна. Тендерт шалгарсан компанид тавих захиалагчийн хяналт сул байна. Гүйцэтгэгчтэй байгуулсан гэрээнд тавих явцын хяналт болон хариуцлагын тогтолцоо хангалттай биш учраас чанаргүй бараа ажил үйлчилгээг төрд нийлүүлсээр байна. Зөрчлийн тухай хууль батлагдан гарснаар тендерийн хууль тогтоомж зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлагын заалт байхгүй болсон нь тендерийн хуулийн хэрэгжилтийн хуулийн албадлага, үр нөлөөг сулруулсан. Тендерийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орж байгаатай холбоотойгоор Зөрчлийн тухай хууль, Төрийн албаны тухай хуулиудыг өөрчлөх мөн Мэргэжлийн холбоодын шинэ хууль эрх зүйн орчныг яаралтай бүрдүүлэх шаардлагатай байна.
-Та хар жагсаалтын тухай ярьж байгаа. Энэ хуулиар шийдэж чадах уу?
-Тендерт шалгарсан боловч чанаргүй ажил гүйцэтгэдэг компаниудын хар жагсаалтыг олон нийтэд ил тод, нээлттэй зарлах, худалдан авах ажиллагаанд оролцуулах эрхийг хасах зэрэг хуулийн хэм хэмжээний заалтыг сэргээх шаардлагатай. Түүнчлэн тендерийн үнэлгээний хорооны гишүүдийн хариуцлагыг өндөржүүлэх, тендерийн маргааныг хянан шийдвэрлэх шүүхийн процессыг хялбаршуулах, тендерийн хууль тогтоомж зөрчигчдөд хүлээлгэх хариуцлагыг тооцох, холбогдох хуулиудыг өргөн барих шаардлагатай байна.
-Хэлэлцүүлгээс дэвшүүлсэн томоохон саналууд юу юу байв?
-Өнөөгийн хуульд заасан тендер шалгаруулахад харгалзах үзүүлэлтүүд нь техникийн алдаа, дутагдал олоход зориулагдсан, хардаж сэрдсэн шинжтэй эсвэл нэгдмэл сонирхол гэгчээр хайцайлж, хамтын ажиллагааг үгүйсгэсэн байгаа тул бүгдийг хасаж, тухайн ААН-ийн санхүүгийн чадавхаас илүүтэй тухайн бараа, ажил үйлчилгээг үзүүлэх мэргэжлийн багийг, тогтвортой үйл ажиллагаа, техник, технологийн түвшин, чадвар зэрэг цөөхөн ерөнхий нөхцөлийг оруулах нь зөв гэж үзэж байгаа. Өнөөгийн ажилгүйдэл ядуурлын гол шалтгаан нь үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжихгүй байгаагаас үүдэлтэй гэдэгтэй хүн бүхний санал нэгдэж байсан. Үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих хамгийн том хөшүүргийн нэг нь тендерийн хууль гэж оролцогчид үзэж байлаа. Өргөн барьсан төсөлд туссан ерөнхий гэрээний тухай заалтад ажлын хэсэг анхаарлаа хандуулж ажиллана.
-Тухайлбал?
-Тогтвортой хөгжил гэдэг маань удаан хугацааны турш тэгшхэн, харьцангуй өндөр өсөлттэй хөгжих боломж бүхий салбар, үйлдвэрлэлийг дэмжих явдал юм. Үүний тулд мал аж ахуй болон эрдэс түүхий эдийн нөөцийг зөв ашиглан үйлдвэржих, эхний ээлжинд дотоодын хэрэгцээгээ хангах, улмаар экспортын чиглэлтэй үйлдвэрлэлийг дэд бүтцийн хамт хөгжүүлж, технологийн дэвшлийн агууламж, бүтээмж өндөртэй, байгаль орчинд хал багатай байнгын ажлын байр бий болгох замаар ядуурлыг бууруулах явдал юм. Үүний тулд жил бүр тендердэхгүйгээр үйлдвэрлэгч нийлүүлэгч хоёрын урт хугацааны найдвартай ажиллагааг хангах, төр өөрийн хэрэгцээт зүйлийг эх орныхоо үйлдвэрлэлээс байнга хангах зарчмыг хатуу хуульчилж өгөх ёстой. Иймээс хуулийн төсөлд туссан “Ерөнхий гэрээ”-г таваас доошгүй жилээр байгуулах саналыг ажлын хэсгийн гишүүд гаргаж байгаа. Мөн гэрээнд үнийн дүнг тусгах бус авч өгөлцөх барааны тоо хэмжээ, хугацааг нарийн тусгах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Ялангуяа хот хөдөөгийн сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт нийлүүлэх мах сүүний үнэ улирлын чанартай өөрчлөгдөж байдаг шүү дээ. Өөр нэг шинэлэг санаа бол зөвхөн эх орны бараа, ажил үйлчилгээг ерөнхий гэрээгээр зохицуулах боломжтой гэж үзэж байгаа.
-Дүрэмт хувцас, ажлын болон хөдөлмөр хамгааллын хувцас гэдэг томоохон зах зээл байна. Энэ зах зээлийг үндэсний үйлдвэрлэл бүрэн авч чадвал маш их валютын гадагш урсгалыг хаах байх даа?
-Тэгэлгүй яахав. Энэ хувцасанд жилд бараг 70 орчим тэрбум төгрөг зарцуулагддаг тооцоо байсан. Эх орныхоо үйлдвэрлэлийг дэмжихийн тулд зохион байгуулалтын болон ирээдүйг харсан арга хэмжээ ч хэрэг болно. Жишээ нь, дотооддоо үйлдвэрлэх боломжтой бараа, үйлчилгээний жагсаалтыг гарган, тэдгээрийг худалдан авах үүрэг, захиалга өгөх, чанар загварын талаар тавих шаардлагыг боловсруулж, эх орны чанар стандарттай шинэ бүтээгдэхүүнийг дэмжих ажлыг Засгийн газар, холбогдох байгууллагууд зохион байгуулах хэрэгтэй. Энэ талаарх заалтыг УИХ-аас гаргах тогтоолоор зохицуулах боломжтой.
-Тендерийн үнэлгээний хороонд олон нийтийн төлөөлөл хэдэн хувь байхаар орсон юм бол?
-Олон нийтийн төлөөллийг 50 хүртэл хувь гэж төсөлд яваа. Үүнийг 50-иас доошгүй хувь гэж оруулахыг санал болгож байна. Үнэлгээний хорооноос гадна тендерийг бэлтгэх явцад даалгаврыг бэлтгэж гаргахад мэргэжлийн эксперт хүмүүсийг мөн оруулж байхгүй бол тендерийн шалгуур нь бараа бүтээгдэхүүнээ бэлдэж нийлүүлэх хугацаагүй зарлагдах явдал гардаг тухай ярьж байна. Эксперт хүмүүс бол орчин үетэйгээ хөл нийлүүлэхэд, шинэ техник технологи нэвтрүүлэхэд тэр даалгавраа нэлээн чиглүүлэх болов уу. Хуулийг хөрсөн дээр хэрэгжүүлдэг хүмүүс нь бодит амьдрал дээр гардаг асуудал, бэхршээлүүдийг гарц шийдэлтэй нь ярьж байна. Одоогийн өргөн барьсан төсөлд 20 гаруй өөрчлөлтийн хүрээнд тодорхой хэмжээгээр сайжирсан. Гэхдээ энэ нь өнөөгийн түвшинд, манай дотоодын үйлдвэрлэлийг дэмжих хүчтэй дэмжлэг болж чадахгүй байгаад дүгнэлт хийх ёстой. Худалдан авах ажиллагааны нэр хүнд сайнгүй төрийн худалдан авалтын маргаан улам нэмэгдсээр байгаа. Жишээ нь, 2017 онд Сангийн яаманд 813 тендерийн гомдол ирсэний 453 буюу 55 хувь нь хууль зөрчсөн шийдвэр гарсан нь тогтоогдсон. Энэ нь үндэсний үйлдвэрчлэгчдийн борлуулалтын зах зээлийг булаацалдаж шударга бус шийдвэр гарч байгаа бодит жишээ юм.
-Энэ ярьсан шиг, хэлэлцсэн шиг бүх асуудлуудаа шийдээд явчихвал сайхан л болох нь. Хэлэлцүүлэг хийгээд сайхан яриад л орхигдчихдог тал бий дээ.
-Бид нар нүглийн нүдийг гурилаар хуурав гэдэг шиг хэлэлцүүлэг хийсэн дүр эсгэх гэж энэ асуудлыг яриагүй. Шийдэхийн тулд ярьж байгаа. Хууль тогтоомжийн тухай хуулиар нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар өргөн барьсан асуудлын хүрээнд л ярих эрхтэй. Шинэ санал санаачилгыг оруулаад явах боломжгүй л байгаа. Ер нь бол хуулийн шинэчилсэн найруулгаар оруулах зайлшгүй шаардлагатай олон асуудлуудыг хэлэлцүүлэгт оролцсон хүмүүс, эрдэмтэн судлаачид хөндөж байгааг бид анхаарна.