Монголын тухай судалгаанаас гадна нийгмийн хэл судлалыг судалсаар ирсэн Японы монголч эрдэмтэн Хитоцүбаши их сургуулийн хүндэт профессор Танака Кацухикотой цөөн хором ярилцлаа. Энэ эрхэм эдүгээ 90 нас хүрч буй ч ануухан, үг яриа цэгцтэй, дурсамж дүүрэн аж. “Дараа дараагийн хурал, симпозиумд амьд байдаг юм бол алгасахгүй ирнэ” гэсээр бидний яриа эхэллээ.
-Халх голын дайнтай холбоотой хоёр ч эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож илтгэл тавьлаа. Ингэхэд Хал голын дайныг зогсоох саналыг Монгол-ЗХУ, эсвэл Япон улсын аль тал түрүүлж тавьсан бэ?
-Халх голын 85 жилийн ойн хүрээнд хоёр ч эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож илтгэл тавьлаа. Хурал наймдугаар сарын 21-нд, есдүгээр сарын 6-нд боллоо.
Халх-голын дайн 1939 оны тавдугаар сарын 11-нд эхлээд есдүгээр сарын 15-нд ЗХУ ба Японы хооронд дайн зогсоох гэрээ байгуулаад төгссөн. Тэр үеийн Япон улсын дотор дайн үргэлжлүүлэхийг эсэргүүцэх бүлэг байсан нь долдугаар сарын дундуур дайныг зогсооё гэдэг санал гаргасан.
Мөн Москвад ч гэсэн дайныг түр зогсоож хилийг тодорхой тогтоох ажлыг гүйцэтгэх санаа байгааг Японы засгийн газар мэдэж байсан. Японы тал ийм санаа гаргасны учир нь дайны талбайд шархадсан, нас барсан цэргийн тоо их байсныг харгалзсан. Гэтэл Манжуур дахь Квантуны арми дайныг хэвээр үргэлжлүүлэх саналтай байсан. Бараг бут ниргэгдсэн 23 дугаар дивизийн оронд зургадугаар армийг шинээр байгуулаад шинэ довтолгоог бэлтгэж байжээ. Москва ч бас дайныг зогсоох нь зүйтэй гэж үзсэн.
Наймдугаар сарын 22-нд Германы гадаад явдлын сайд Риббентроп Москва руу нисч Сталин, Молотов нартай уулзаж Герман Зөвлөлтийн хооронд харилцан үл довтлох гэрээ байгуулахыг шаардаж энэхүү гэрээг дэлхийд зарласан юм. Ингээд дүгнэхэд Квантуны арми дайныг зогсолтгүй үргэлжлүүлэх зорилго байхад засгийн газрын дотор дайныг зогсоох санал хүчтэй нөлөөлсөн. ЗХУ-ын талд Герман улсаас гэнэт Польшийг хуваахын тулд “Хоорондоо үл довтлох гэрээ”-ний санал тавьсантай холбогдуулж Халх голын дайныг зогсоохыг яаравчлах учир байсан. ЗХУ-ын хувьд Халх голын дайны талбайд явуулсан томоохон цэргийн хүчийг Европ руу шилжүүлж шинэ дайнд явуулах шаардлагатай байсан. Ийм хоёр эсрэг талын хүсэл нийцэж Халх голын дайныг зогсоож чадсан гэж үзэж болно.
Дайнд оролцож байсан япон цэргүүдийн үлдээсэн тэмдэглэлийн дэвтрээс ч мэдэгдэж байсан. Тэд “дайн удалгүй дуусаад япон цэргүүд бид нутагтаа буцах өдөр хол биш байна гэдэгт найдаж байна” гэж тэмдэглэлдээ бичиж үлдээсэн байдаг. Үүнийг Америкийн нэртэй утга зохиол судлаач ялангуяа япон утга зохиол судлаач агсан Дональд Кинг япон цэргүүд дайны талбарт болсон тулааныг утга зохиолч хүний нүдээр нарийн гярхай ажиглаж тэмдэглэл хөтөлснийг дурдсан байдаг.
-Та яг одоо ямар бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?
-Би өөрийн намтраа бичиж байна. Намтраа нэмж гэх үү дээ. Хуучин нь бий.
-Та урт наслах нууцаа хуваалцаач…
-(Инээв) Монголчууд махсаг бол би загасны маханд дуртай. Миний хоол бол ихэнх нь жимс ногоо орсон жор байдаг юм. Эхнэр маань нас барсан. Хүү, охинтой. Тэд тусдаа амьдардаг болохоор өөрөө өөртөө тусалдаг. Биеэ даасан, бүгдийг өөрөө хийдэг юм. Монголчууд цагаан идээгээ гол болгож сүү, өрөм, тараг, ааруул, бяслагаа гаргаж авдаг их гайхалтай соёлтой ард түмэн, би бас түүнийг судалж, суралцаж байгаа.
-Таны дараагийн олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн сэдэв юу байх вэ?
-Халхын голын дайнаас илүү хэлмэгдүүлэлт их чухлаар тавигдаж байна. Өнөөдөр танай улсад хэлмэгдүүлэлтийн өдрийг тэмдэглэж хөшөөнд цэцэг өргөж байгааг би харлаа. Хэрвээ би амьд байх юм бол дараагийн маань илтгэл хэлмэгдүүлэлтийн талаар байх болно. Миний олон танилууд хорвоогийн мөнх бусыг үзэж байгаад би харамсаж явна. Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор агсан Ч.Дашдаваа нас барахынхаа өмнө надад Улаанбаатар хотын түүхэн дурсгалт газруудаар хийсэн эскиз номоо бэлэглэж байсан юм.