Монгол Улсын Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга, Хуулийн ухааны доктор Т.Мэндсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс шүүгчдийн ХОМ-ийг олон нийтэд ил болгосон. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?
-Авлигын эсрэг хууль, олон улсын гэрээгээр төрийн өндөр албан тушаалтнуудаас гадна төрийн бусад албан хаагчдын хөрөнгө оруулгын мэдүүлэг олон нийтэд ил байна гэсэн зохицуулалт бий. Харин АТГ-аас үүнийг ил болгохгүй, хэн сонирхоно түүнд мэдээлэл өгнө гэсэн зарчмаар явж ирсэн. Гэтэл хуулиараа ил байна гэж заасан. Заавал хүн асуухаар гаргадаг юм биш, угаасаа л ил, тод байхаар зохицуулагдсан байдаг. Тийм болохоор бид энэ заалтыг л барьж шүүгчдийн ХОМ-ийг нийтэд ил тавьсан. Бидний гол зарчим бол шүүх өөрөө нээлттэй байж, иргэдийнхээ итгэлийг олж авна гэдгийг чиг болгодог.
-ХОМ-оос харахад хэд хэдэн байртай, машинтай, жилийн орлого нь өндөр гарсан шүүгчид байна. Мөн ихэнх шүүгчид банкинд зээлтэй гэсэн мэдүүлэг өгчээ. Нийгмийн сүлжээгээр гарч буй шүүмжлэл, хардлага их байна. Та үүнд ямар тайлбар өгөх вэ?
Шүүгчдийн ХОМ ил болсноор сөрөг зүйл гарч ирсэн ч гэлээ эерэг зүйлүүд их бий. Өөрөөр хэлбэл шүүгчдийн хараат бус байдлыг бэхжүүлж, иргэдийн эргэлзээг тайлах ач холбогдолтой юм. Түүнчлэн олон нийтийн шүүмжид өртсөн шүүгчид иргэдийн эргэлзээ, хардлагыг арилгах бодитой алхмыг өөрсдөө эхэлж хиймээр байна. Иргэдийн шүүмжлээд байгаа тэр хөрөнгө чинээтэй шүүгчид бол нийт шүүгчдийн дөрөв орчим хувь л байгаа. Дөрвөн хувь гэдэг нь ойролцоогоор хорь хүрэхгүй шүүгчдийн хөрөнгийн асуудал юм шүү дээ. Бусад шүүгчид буюу нийт шүүгчдийн 96 хувь нь тийм ч өндөр орлоготой, хөрөнгөтэй биш байна. Цалингийн хэмжээ, гэр бүлийн гишүүдийн орлого яг л дундаж түвшинд байгаа юм. Нөгөө талаараа нийт шүүгчдийн 98 хувь нь зээлтэй. Тэрхүү зээл нь голдуу орон сууц, автомашины зээл байгаа юм. Монгол Улс зах зээлийн нийгэмд орсноос хойш хувь хүмүүс хөрөнгөжих, бизнес хийх боломжууд их болсон. Тийм болохоор хүнийг хөрөнгөтэй байна, хууль бус хөрөнгөжсөн гэж шууд буруутгах үндэслэлгүй юм. Шүүгч гэдэг нийгмийн нэг л хэсэг шүү дээ. Бусадтай адил өөрийнхөө цалин, ашиг орлогоороо хөрөнгөтэй болсон ч байна, аав, ээжээсээ өвлөж авсан зүйл ч байна. Мөн гэр бүлийн гишүүдийнх нь бизнес бий.
-УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатар С1 телевизийн “Цензургүй яриа” нэвтрүүлэгт орохдоо Монгол Улсын шүүгчдийн асуудлаар олны анхаарлыг татсан ноцтой зүйл ярьсан. Үүнтэй холбоотойгоор танай байгууллагаас мэдэгдэл гарсан. Мөн Х.Нямбаатар гишүүн хариу тайлбар өгсөн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-Эрхэм гишүүний хэлсэн ярианых нь агуулгыг харвал зарим нэг шүүгч үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн байна, авлигал авдаг гэж ойлгогдохоор байсан. Нэгэнт ийм мэдээлэл тэр хүнд байгаа бол хуулиараа заавал холбогдох хуулийн байгууллагад мэдэгдэж, шалгуулах үүрэгтэй. Бидний зүгээс Х.Нямбаатар гишүүнд энэ асуудлаар шаардлага хүргүүлсэн. Үнэхээр тийм зүйл байгаа бол үүнийгээ Цагдаа, АТГ-аар шалгуулж олон нийтэд ил болгооч ээ. Хэрэв тийм зүйл байхгүй бол олон нийтээс уучлал гуйж, буруу мэдээлэл хүргэснийхээ төлөө тодорхой хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн шаардлагыг тавьсан. Бидний тавьсан эхний шаардлагыг хүлээж авсан. Тэр нь Х.Нямбаатар гишүүн “Би энэ мэдээллээ олон нийтэд ил болгоё, шалгуулъя” гэсэн. Тийм болохоор бидний шаардлагыг эрхэм гишүүн хүлээж авсан гэж ойлгож болно. Хуулийн байгууллагууд нь энэ асуудлыг шалгаж дууссаны дараа хэрэв үнэхээр тийм шүүгч гарч ирэх юм бол хариуцлага хүлээх нь тодорхой. Харин нотлогдохгүй асуудал байх юм бол Х.Нямбаатар гишүүн өөрөө уучлал гуйх, хариуцлага хүлээх тал руугаа очно. Энэ одоо цаг хугацааны л асуудал болчихоод байна.
-Х.Нямбаатар гишүүн “Нэг шүүгчийн дансанд сая ам.доллар, таван настай хүүхдийнх нь дансанд таван сая төгрөг байсан шүү” хэмээн ярьсан. Ийм хөрөнгөтэй шүүгч байгаа гэж үү. Байвал хэн юм бол…
-Ийм шүүгч байна уу, үгүй юу гэдгийг харуулах гээд бүх шүүгчдийн ХОМ-ийг олон нийтэд ил болгосон. Үүнээс л хайгаад үзчих. Гэвч бидний харснаар бол сүүлийн таван жил буюу 2013-2017 онд тийм хөрөнгөтэй шүүгч нэг ч байхгүй байгаа. Үнэхээр тийм мэдээлэл байгаа бол Х.Нямбаатар гишүүн гарган ирж тавих байх л даа.
-Шүүгчийн сарын цалин 3-4 сая төгрөг гэсэн үү?
-2015 онд УИХ-аас баталж гаргасан 101 дүгээр тогтоолоор шүүгчийн цалин 2,8-3,2 сая төгрөг байна гээд заачихсан. Улмаар тухайн шүүгч таван жилээс дээш ажилласан бол тодорхой нэмэгдэл аваад явдаг. Үүнээс өөр зэрэг дэвийн, ажлын нөхцөлийн ч гэдэг юм уу нэмэгдэл байхгүй шүү дээ.
-Бусад оронд шүүгчийн цалин хөлс ямар байдаг юм бол?
-Энэ талаар харьцуулсан судалгаа тооцоо их л гаргаж байсан. Бусад оронд шүүгчдийн цалин хамаагүй өндөр л дөө. Одоо манай шүүгчид татвар даатгалаа хасаад сарын мянга орчим долларын цалинтай байна. Гэтэл 2000-ад оны эхэн үед ОХУ-ын шүүгчийн цалин ийм хэмжээнд байсан. Одоо бүр өндөр болсон байх. БНХАУ, Япон, Солонгос, Герман, Америк зэрэг бусад орнуудтай манайхныг харьцуулах аргагүй, 3-10 өндөр цалин авдаг. Шүүгчид яагаад ийм өндөр цалин өгдөг вэ гэхээр тодорхой хоёр шалтгаан хэлж болно. Эхлээд шүүгч болъё гэж зорьж байгаа хүн өндөр ёс зүйтэй байх ёстой. Хувийн харилцаа, найз нөхөдтэйгөө тэр болгон уулзаж, учраад дарвиж зугаалаад явах боломжгүй. Мөн бизнес хийх, өөр аргаар орлого олохыг нь шууд хаачихдаг. Баруун орнуудын хэллэгээр бол шүүгчийг сүмийн гэлэнмаа болсон гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл шүүгчийн хувийн амьдралын олон эрх ашгийг хаадаг болохоор нөхөн олговор хэлбэрээр шүүгчийн цалинг өндөр тогтоож өгдөг. Нөгөө талаар шүүгч өөрөө маш өндөр эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа юм. Бид Засгийн газар, УИХ-ыг хамгийн өндөр эрх мэдэлтэй гэж хардаг. Гэтэл түүнээс өндөр эрх мэдлийг хуулийн хүрээнд хэрэгжүүлдэг нь шүүгч юм. Өөрөөр хэлбэл шүүгч бусдын амьдрал хувь заяаг эцэслэн шийддэг. Энэ их өндөр эрх мэдлийг эдэлж байгаа хүн эдийн засгийн хувьд хараат бус байх нь чухал. Тийм болохоор Монголын төрийн албан хаагчдаас шүүгч хамгийн өндөр цалинг авч байгаа нь зөв өө.Өнөөдөр Монголд 512 шүүгч ажиллаж байна.
-Монголын шүүгчийн гаргасан шийдвэр, шүүн таслах ажиллагааг бусад оронтой харьцуулахад хэр өндөр үзүүлэлтэй гардаг юм бол. Энэ талын судалгаа бий юу?
-Шүүгчийн хамгийн гол бүтээгдэхүүн нь шийдвэр гаргах. Тэрхүү гаргасан шийдвэр нь хэр үндэслэлтэй байна, хэр хэрэгжихүйц байна, талууд хүлээн зөвшөөрөхөөр байна уу гэдгээр нь үнэлж болно. Шүүхийн шийдвэрт анализ хийх зүйл байдаг. Эрх зүйн хөгжлийн олон улсын байгууллагатай хамтарч шүүхийн шийдвэрт анализ хийдэг төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлээд хоёр жил болж байгаа. Ингэхдээ долоон үзүүлэлтээр шүүхийн шийдвэрийг дүгнэдэг юм билээ. Үүнийг бид өнгөрсөн жил хийлгэсэн. Энэ жил бас хийлгэнэ. Долоон үзүүлэлт гэдэг нь олон улсад тогтчихсон шалгуурууд юм. Ингээд анализ хийгээд үзэхээр манай улсын шүүхийн шийдвэр 65-70 хувьтай байна лээ. Үүнээс харахад манай улсын шүүхийн шийдвэр бүүр доошоо уначихаагүй, тийм ч сайн биш. Ямар ч л байсан дундаж түвшинд одоохондоо байгаа нь харагдсан. Энэ үнэлгээнээс харж цаашид шүүгчийн шийдвэрийг хэрхэн сайжруулах уу, шүүгчийг хэрхэн сургах уу гэдэг асуудал яригдана.
-Ер нь шүүгчид хэрэгт холбогдох тохиолдол сүүлийн жилүүдэд гарсан уу?
-Шүүгч хэрэгт холбогдлоо гэх цөөхөн мэдээлэл 2013 оноос хойш гарсан. Гэхдээ эрүүгийн ял шийтгэл авсан шүүгч байхгүй. Харин шүүгчтэй холбоотой ёс зүйн зөрчил Шүүхийн ёс зүйн хороонд их ирдэг. Сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд шүүгчтэй холбоотой давхардсан тоогоор 800 гомдол ирсэн байдаг. Нийт шүүгчдийн 56 хувьд нь гомдол ирсэн байна лээ. Энэхүү иргэдээс ирсэн гомдол дотор янз янзын зүйл бий. Үүнийг шалгаж үзээд 42 шүүгчтэй холбоотой гомдол үндэслэлтэй юм байна гэсэн дүгнэлт гарсан. Улмаар тэдгээр шүүгчдэд сахилгын арга хэмжээ авч ажилласан байдаг. Бусад нь хэрэгсэхгүй болсон.
-Нийгэмд ил болчихсон хэргүүд байна. Эдгээр хэрэг мөрдөн байцаалт, прокуророор шийдэгдчихээд шүүх дээр очоод удаад байна гэсэн шүүмжлэлийг иргэд их тавьдаг. Энэ талаар та ямар бодолтой байдаг вэ?
-Шүүх дээр гурван төрлийн хэрэг явдаг. Эрүүгийн хэрэг, захиргааны хэрэг, иргэний хэрэг гэж. Үүнээс иргэн, захиргааны хэргүүд нэлээд удаан хугацаанд үргэлжилдэг. Харин эрүүгийн хэрэг дээр харьцангуй богино хугацаанд шийдвэрлэгдээд явдаг. Яг одоогийн байдлаар шүүх дээр явж буй эрүүгийн хэргүүд хугацаа нь удаж байгаа хэрэг байхгүй. Ер нь прокурор, хэрэг мөрдөн шалгах шатан дээрээ л тухайн хэрэг зөв явагдсан бол шүүх дээр удахгүй. Гэтэл хэрэг нь буруу явагдсан, нотлох баримт нь хууль бусаар авагдсан ч гэдэг юм уу, эсвэл хангалттай нотлох баримт нь бүрдээгүй тохиолдолд л уддаг тухай асуудал яригддаг. Өнөөдрөөс бид Хэргийн хөдөлгөөний удирдлагын төвийг нээх гэж байна. Шүүхэд ирсэн бүх хэргийн мэдээллийг шуурхай харах боломжтой. Ямар хэрэг аль шүүгч дээр явж байна. Яагаад удаад байгаа нь олон нийтэд ил тод, нээлттэй болох юм.
-Шүүхээр шийдвэрлэгдсэн том хэргүүд байна. Тухайлбал саяхан С.Зоригийн хэргийг шүүхээр шийдвэрлэчихлээ. Эдгээр хэрэгтэй холбоотой иргэдийн шүүмжлэл их байх юм. Энэ талаар тайлбарлахгүй юу?
-Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл гэх байгууллага нь шүүн таслах ажиллагаа хэвийн явагдах, шүүх аль болохоор нээлттэй байх нөхцөлийг хангадаг. Түүнээс биш шүүн таслах ажил буюу шүүгчийн ажилд бид оролцдоггүй. Үүнийг үндсэн хуулиар хориглочихсон. Нөгөөтэйгүүр шүүгчийн эрх мэдлийн асуудал юм. Яг С.Зоригийн хэргийг бид олон нийтэд нээлттэй явуулах үүднээс Шүүхийн тамгын газруудад үүрэг өгч, шүүх хуралдаан явуулах нөхцөлийг хангачихсан байсан. Харамсалтай нь шүүгчид өөрсдөө шийдвэр гаргаад 461 дүгээр хорих ангид энэ хэргийн шүүх хуралдаан хийсэн нь хамгийн эхлээд иргэдийн хардлага, сэрдлэг төрүүлэх эхний шалтгаан болсон гэж боддог. Анхнаасаа энэхүү шүүх хуралдааныг олноос нуух хэрэггүй байсан юм. Төрийн нууцтай холбоотой асуудлаар зарим хэсгийг нь хаалттай хийгээд, нээлттэй хийх зүйлийг нь ил л явуулах учиртай байсан юм. Уг нь хорих ангид шүүх хурал хийлгэхгүй байхыг Л.Гансүхийн хэргийн өмнө яригдаж байсан. Улмаар дахин ийм шүүх хурал хийхгүй гээд цэг тавьчихсан байсан. Хорих ангид шүүх хурал хийснээр шүүгчийн хараат бус байдал хөндөгдөх, хоёрдугаарт олон нийтэд хаалттай орчин бүрдүүлэх. гуравдугаарт шоронд шүүх хурал явуулснаар шүүгдэгчийг сэтгэл зүйн дарамтад оруулах, өмгөөлөгч ажиллахад бэрхшээлтэй болох зэрэг хууль зөрчсөн зүйл их. Тийм болохоор цаашид шүүх хуралдааныг хорих ангид хийхгүй байх ёстой. Харин С.Зоригийн хэрэг ч гэдэг юм уу Г.Дэнзэнгийн хэрэгтэй холбоотой шүүх хурлын шийдвэр зөв буруу гарсанд тайлбар өгөх боломжгүй юм.
-Хууль зөрчихөөр байхад яагаад шүүх хуралдааныг хорих ангид хийхээр шүүгч шийдвэрлэсэн юм бол?
-Монгол Улсын нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргаж буй хүн нийгмийн мэдрэмжтэй, эр зоригтой, өөртөө итгэлтэй байх ёстой. Шүүгч хүн хуулиа мэдэхээс гадна, нийгмийн шударга ёс, иргэдийн хүлээлтийг мэдрэх чадвартай байх ёстой. Тухайлбал, прокурор, цагдаа, тагнуул, АТГ-ын хүсэлт, саналыг хүлээн авахаас татгалзах, дээд шатны шүүхийн чиглэл, удирдамжийг сөрөх эр зоригтой, хууль хэрэглээний талаар өөртөө итгэлтэй хүн шүүгчийн ажлыг үнэнчээр хийнэ. Харамсалтай нь ийм зан чанар зарим шүүгчдэд дутмаг байна. Үүний улмаас шүүхийн зарим шийдвэр иргэдийн шүүмж, эргэлзээг дагуулж байна.
-Хуулийн ухааны доктор хуульч хүний тань хувьд нэг зүйл асууя л даа. Сүүлийн үед Эрдэнэт үйлдвэрийг барьцаалж мөнгө зээлсэн гэх хэрэг, Лондонгийн Арбитрийн шүүхийн шийдвэртэй холбоотой асуудал нийгэмд их шуугьж байна. Энэ талаар та хуульч хүнийхээ хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Шүүхийн ерөнхий зөвлөл энэ асуудлаар ямар нэгэн байр суурь илэрхийлэх бололцоо байхгүй. Харин хувь хүнийхээ хувьд юм уу, хуульч хүнийхээ хувьд энэ асуудлаар ярьж болно л доо. Олон улсын бизнесийн үйл ажиллагаатай холбоотой гэрээ хэлэлцэл түүнээс гарч болох маргааныг Арбитраар шийдэж болдог жишиг олон улсад тогтчихсон байдаг. Тэр жишгээр л энэхүү маргаан явж байгаа байх. Арбитраар шийдэгдэх асуудлыг буруу гэж хэлэхгүй. Гол нь тэрхүү гарсан шийдвэрийг яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг талаарх асуудлаар манайхан янз бүрийн байр суурьтай байна лээ. Гадаадын Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөх 1958 оны Нью-Йоркын конвенци гэж байдаг. Энэхүү конвенцид манай улс тэртээ 1994 онд нэгдээд орчихсон. Манайхаас гаргасан Арбитрийн шийдвэрийг өөр улс биелүүлдэг, өөр улсын гаргасан Арбитрийн шийдвэрийг манайх биелүүлдэг ийм тогтолцоонд дэлхийн 158 улс нэгдэж орсон маш чухал бичиг баримт юм. Тэгэхээр энэхүү конвенцийн дагуу л бид гадаадын Арбитрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх тухай асуудлыг ярина. Хэрэв Стандарт банктай холбоотой Лондонгийн Арбитрийн шийдвэр гараад хүчин төгөлдөр болчихсон тохиолдолд уг шийдвэрийг хэрэгжүүлэх үүргийг Монгол Улс хүлээнэ. Монголд хэрэгжихгүй байлаа ч Эрдэнэтийн өөрийнх нь хөрөнгө данс байгаа гадаад улсуудад тэрхүү хөрөнгөтэй холбогдуулж битүүмжлэх, Арбитрийн шийдвэрийг биелүүлэх асуудал бусад орнуудад ч байгаа шүү дээ. Эрдэнэт үйлдвэр үйл ажиллагаагаа олон улсад явуулдаг учир Монголд энэхүү шийдвэр хэрэгжихээс илүү гадаадад хэрэгжих, дансыг нь хаах асуудал явагдах бололцоотой. Энэ шийдвэрийг манай улсад хэрэгжүүлэхтэй холбоотой хоёр санааг хэлье. Нэгдүгээрт, төрийн өмчит компани, дээр нь Засгийн газартай холбоотой гэрээ хэлэлцээтэй маргаанд тухайн улсын бүрэн эрхт байдал хөндөгдөх боломжтой. Монгол Улсын бүрэн эрх /sovereignty/, дархан эрх /immunity/ хөндөгдсөн тохиолдолд Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэхгүй байж болно. Хоёрдугаарт, арбитрийн ажиллагаанд оролцогч талууд буюу монгол талын хэрэг хянан шийдвэрлэх процессын эрхийг хангаагүй тохиолдолд гарсан шийдвэрийг хэрэгжүүлэхгүй байх үндэслэлтэй байдаг. Бусад тохиолдолд олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ бид биелүүлэхээс өөр аргагүй.