Социализмын үед Монголын ард түмэн коминтерн гэдэг нэрийг хэлэхээс ч зүрхшээж байв. Монголыг удтал сонирхож, өнгөлзсөн коминтерн нөлөөгөө 1920-иод оны эхээр тогтоож, социализмыг задартал ноёрхохдоо бодлогыг нь сөрсөн, зөрсөн бүхний толгойг авч байлаа. Коминтернийн суурин төлөөлөгч Т.Рыскуловын анх 1924 оны арваннэгдүгээр сарын 2-нд нийслэл хүрээнд хүрэлцэн ирснээр энэ бүхэн албан ёсоор эхэлсэн. Мэдээж мөрдөгч Г.Ягода, П.Сорокин, И.Преобратенский, тагнуулч Г.Блюмкин, Х.Кнуков зэрэг олон арван залхаан цээрлүүлэгчид Т.Рыскуловыноос ч өмнө манайд ирж монгол аргаар Монголоо удирдах гэсэн хүмүүсийг устгаж коминтернийн оршин тогтнох үндэс суурийг бэлдээд байсан. Ийм аргаар нөлөөгөө нэгэнт тогтоосон коминтернийн үйл ажиллагааны цар хүрээ нэмэгдэх хэрээр монгол хөвгүүдийн цус урсаж, толгой хорогдсоор байсныг түүх гэрчилнэ. Коминтернийн бодлогыг жадлан эсэргүүцсэн хүмүүсийн толгойг, толгой дараалан авсан явдал Д.Бодоо, С.Данзан, Д.Чагдаржаваар үргэлжилж, цааш хэрхэн өрнөснийг архивт хадгалагдаж үлдсэн Монголын сэхээтнүүдийн хэлмэгдлийн урт баримт хэлээд өгдөг. Хүмүүсийг нь буудан хороож, Хүрээнийх нь нэрийг Улаанбаатар болгон өөрчилснөөс харахад Коминтерний суурин төлөөлөгч Т.Рыскуловын ямархан эрх хэмжээтэй туйлж байсан бэ гэдэг нь ил байна.
Монгол орон энэ эрх мэдлээс ангижраад, салж тусгаарлагдаад 20 гаруй жил болсон байна. Гэхдээ нэг барын амнаас гараад нөгөө барын саварт орсон байдал ажиглагдаад удлаа. Өнөөдөр бид Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк гэдэг орчин цагийн коминтернийн мэдэлд бүрэн шилжин оржээ. Энэ рүү бид хэтэрхий арчаагүйдээ орсон. Өөр явах газар ч байгаагүй болов уу. Өмнөх болоод өнөөгийн коминтернийн бодлого, үйл ажиллагаа, эрхшээлдээ оруулах арга хэлбэр нь хоорондоо дэндүү адил. Орчин цагийн коминтернийнхэн нэг зууны өмнөхтэй адилаар хэцүү үед туслах, аврах нэрийн дор мөнгө өгсөөр монгол төр мэдэлгүй болж, улс орны бодлогыг гаднаас импортолж эхэлсэн. Харин одоо энэхүү орчин үеийн коминтернийн бодлогыг сөрж, үйл ажиллагаанаас нь зөрвөл яадаг юм бол.
Хэдхэн хоногийн өмнө нэг тохиолдол бүртгэгдлээ. Тэр нь УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнгийн төсөвт тодотгол хийх үеэр “Оюу толгой ордын үйл ажиллагааг дээшлүүлэх, орлогыг холбогдох байгууллагуудад хуваарилахдаа Монголбанкаар дамжуулдаг болох” гэсэн санал байв. Энэ нь тухайн үед олонхийн дэмжлэгийг хүлээсэн. Нэг хэсэгтээ л зуунд дуурсах шийдвэр гаргасан мэт “Ядаж ард түмнийхээ төлөө ганц шийдвэр гаргах ёстой гэж үзээд санал оруулсан. Яагаад Оюу толгойн мөнгө Монголбанкаар дамждаггүй юм гэдэгт гол учир бий. Миний саналыг манай намын дарга болоод бусад гишүүд маань ихэд дэмжсэн. Оюу толгойн хөрөнгийн хуваарилалтыг Монголбанкаар дамжуулбал эдийн засаг сайжирна. Ам.долларын үнэ тогтворжиж юм бүхэн сайн сайхан болно” хэмээн ярьж байв. Гэхдээ түүний хэлсэн үгийн цуурай арилж, шүлс нь хатаагүй шахам байхад ОУВС гэдийлээ. Тэд ямар хүчтэй, бусдад өөрсдийн бодлого, үйл хэргээ яаж тулган шаардаж чаддаг вэ гэдгээ харууллаа. Энэ бол дөрөвдүгээр сарын 15-наас тавдугаар сарын 1-ний хооронд буюу тун богино хугацаанд болсон асуудал. ОУВС-гийн шийдвэр гарсны дараа ч Ц.Даваасүрэн гишүүн ярьсаар байгаа. “Бид нэг компаниас айдаг эдийн засагтай болж байна. Олон улсын валютын сан нэг компанийн эрх ашиг гэхээсээ илүү Монгол Улсын эрх ашгийг бодож байгаа бол эдийн засгийн хямралын үндсэн шалтгаан болох валютын нөөцийн хомсдолыг арилгахын тулд Монголын баялгийн орлогыг Монголоор дамжуулдаг байхыг зөвшөөрөх ёстой. Улс орныхоо эрх ашгийг худалдсан, тэд нартай холбогдсон нөхдүүдээр дамжуулж айлгаж шахаад байгаа байхгүй юу” гэх мэтээр орчин цагийн коминтерний бодлогоос зөрсөөр байна.
Коминтернийхээ бодлогоос зөрсөн иргэнээ, гишүүдээ буудан хороодог уламжлалтай МАН одоо Ц.Даваасүрэн гишүүний толгойг авах болов уу. Хөгжил чинээндээ тулж, хүний эрхийг дээдэлдэг болсон XXI зуунд арай ч алж талаад байхгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ намаасаа хөөх шийтгэл хүлээлгэх эсвэл УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхээсээ сайн дураараа татгалз гэсэн тулган шаардалт явуулах, түүнийгээ хүлээлгэх ажиллагааг уламжлал ёсоороо хэрэгжүүлэх болов уу. МАН уламжлалаа дагавал нэг иймэрхүү л юм болно.
Эндээс нэг зүйл ихээхэн ойлгомжтой болж ирж байгаа юм. Ц.Даваасүрэн гишүүнийх шиг гэнэтийн саналаар Монгол төрийн бодлогыг хийдэггүй юм байна гэдэг нь. Гэнэтийн санал бүхэн хортой, аюултай туссаар ирж, бидний амьдралд. Их олон зүйл дээрээс үүнийг ажиглаж болох бөгөөд тов тодорхой харагддаг. Монгол орныг амаар нь шороо үмхүүлж, эдийн засгийг элгээр нь хэвтүүлсэн шийдвэр бүхэн гэнэтийн байсан. Нэг л өглөө сэрэхэд гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гээчийг гэнэт санаачилчихсан байв. Үүний хор хохирол хэдэн жил баллуурдаад ч арилахааргүй болж, үүнээс улбаатай шарх одоо ч аниагүй байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Жилдээ 25 тонн алт төв банкиндаа тушаадаг байсан монголчууд 68 хувийн татвараас бултахын тулд хоёрхон тонн алт тушааж үлдсэнийг нь далд арилжаанд шилжүүлсэн нь үүний нотолгоо. 68 хувийн татварыг цуцалсан ч алт тушаалт ахиж оргил үеийнх шигээ сэргээгүй. Одоогийн байдлаар жилд 15 тонныг нийлүүлдэг гэсэн дүн мэдээтэй байна.
Ямар бодлого яаж нөлөөлөх вэ гэдгийг судлалгүй шууд хэрэгжүүлдгийн гай энэ. Нэг гишүүний англи хэлтэй хүүхэд интернэт ухаж суухдаа энэ тухай олж мэдээд аавдаа хэлснийг шууд бодлого болгодог учраас гэнэтийн юм бүхэн гай болсоор байна. Бас л нэг өглөө сэрэхэд Г.Занданшатар гишүүн Стратегийн ач холбогдол бүхий аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль гээчийг санаачилчихсан сууж байсан. Ёстой гэнэт барьж гарч ирсэн шигээ их түргэн хугацаанд батлуулж орхисон нь Монголын нийгмийг юу болгосныг хүмүүс санаж байгаа байх. Нэг ёсондоо хор хохирол нь асар хүндээр туссаныг монголчууд туулаад өнгөрч байна. Нэгэн цагийн эдийн засгийн 17,3 хувийн өсөлт, буурсаар нэг оронтой тоонд шилжиж, хөрөнгө оруулагчид бүгд нүүр буруулахад хүчтэй түлхэц болсон хууль. Уул уурхайн түүхий эдийн үнийн бууралт эдийн засгийн энэхүү уналтад нөлөөлсөн байх. Гэхдээ Стратегийн ач холбогдол бүхий аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль яах аргагүй хөрөнгө оруулагчдыг эргэж ирэхээргүй үргээсэн гэж тухайн үед эдийн засагчид мөн ч олон удаа тайлбарлаж ярьсан бас эсэргүүцсэн байдаг.
Яг түүн шиг Ц.Даваасүрэн гишүүн санал оруулж бусад нь дэмжсэнээр бүхнийг баллах шахав. Ц.Даваасүрэн гишүүний аль хүүхэд нь англи хэлтэй байж, интернэт ухаж суугаад олсноо аавдаа хэлээд өгчихөв. Айхавтар татварын хажуугаар гэнэт ард түмэндээ хайр зарласан нь золтой л улс орон, эдийн засгаа хөмөрчихсөнгүй. Ахиад жаахан л хазгай гишгэсэн бол Засгийн газар дефолт, дампуурлаа зарлах явдал энүүхэн хаяанд ирээд буцлаа.
Энэ бүгдээс харахад төр засгийн бодлогыг гэнэтийн санал санаачилга, шийдвэрээр тодорхойлж бас хэрэгжүүлж болдоггүй юм байна. Гэнэтийн санал, гэнэтийн ажил, арга хэмжээ байж болно. Гэхдээ гэнэт гарсан санал бүрийг ул суурьтай, ухаж судалдаг байх ёстой юм байна. Гишүүдийнхээ дэвшүүлсэн саналыг албан ёсны судалгааны багаар судлуулж, хор хохирлыг нь нэн тэргүүнд үнэлүүлж дүгнүүлсний дараа бодлогодоо тусгадаг байх зайлшгүй шаардлагатайг энэ бүхэн нотолно. Ер нь Монголын төр засгийг Чапаевчлах байдлаар удирдаж, шийдвэр гаргасаар иржээ. Шууд хэлбэл сэлмээ сугалаад л их бууны өөдөөс давхиад ордог шиг шинэ юм сонсоод л хор хохирлыг нь тооцоололгүй хэрэгжүүлээд эхлэх нь дандаа сөрөг үр дагавартай байна.
Одоо цаг сайхан болсон учраас МАН уламжлалаа заавал дагаж Ц.Даваасүрэн гишүүний мууг үзнэ гэхгүй байх. Социализмын үед байсан бол коминтернийн шийдвэрийг жадлан эсэргүүцсэн хүн бүр толгойгүй болдгийг хөгшчүүд мөн ч их ярьдаг байж. Харин хуучин цагийн Коминтерний суурин төлөөлөгч Т.Рыскуловын үйл хэргийг орчин цагт ОУВС-гийн суурин төлөөлөгч Нийл Сакер үргэлжлүүлээд байх шиг.