DNN

Наадмын барилдааны их найрааны дуулианыг допин­гийн асуудал залгаж, бөхчүү­дийг сандаргадаг болоод хэдэн жилийн нүүр үзэж бай­на. Долдугаар сарыг бөх­чүүдийн найрааны сар гэвэл наймдугаар сар допингийн сар нь. Энэ сард бөх сонир­хог­чид хэн хэн допинг хэрэг­лэснийг таамаглацгаадаг бол бөхчүүд бие биенээ хардац­гаадаг. Өнөө жилийн наа­дамд 1024 бөх барилдсанаас 32-оос нь буюу зургаагийн да­ваанд барилдсан бөхчүү­дээс допингийн шинжилгээ авсан. Гэтэл наймдугаар са­рын 5-нд БНСУ-ын итгэмж­лэгдсэн ла­бо­раториас “Та­най­хаас ирүүл­сэн сорьцуу­дын хоё­роос нь допингийн төрлийн бодис илэрлээ” гэсэн хариу ирүүлж. Мэдээж сорь­цоос нь допинг илэрсэн гэх хоёр бөх юу гэж зөвшөөрөхөв, да­хин сорьцоо шинжлүү­лэхээр бол­сон. Хоёр дахь шинжилгээ­ний хариу эх­нийх­тэйгээ ижил буюу допинг хэ­рэглэсэн нь дахин тогтоогд­вол сая нэг олон нийтэд нэрийг нь зарла­даг дүрэмтэй. Эхний шинжил­гээний хариу ирэхийг “А” шинжилгээ гэж байгаа бол дахин шинжлүүлж байгааг нь “В” гэж нэрлээд байгаа юм. “А” шинжилгээ­нээс “В” шинжил­гээний хариуг ирэх хүртэлх хугацаанд сорьц өгсөн бөх сэтгэлийн их да­рамт­тай бай­даг тухай бөх­чүүд ярилаа. Энэ жил эхлээд найман бө­хийн сорьцоос допинг илэр­сэн гэж яригдаж байснаа дө­рөв болоод сүүл­дээ хоёр дээр тогтсон. Аймаг, сум, ком­пани корпораци, нут­гийнх­ны­хаа санхүүгийн дэмж­лэгээр даваагаа ахиулж, цо­лонд хүрсэн бөхчүүдийг тэд нь бас харж үзэн допинг хэрэг­лэсэн бөхчүүдийн жаг­саалтаас нэрийг нь хасуул­сан гэж шуугиж байна. Тэгээд үлдэж байгаа хоёр бөх нь бор зүр­хээрээ буюу ямар нэгэн хүний дэмж­лэггүйгээр цолонд хү­рэх­дээ допинг хэрэглэчих­сэн бөх­чүүд юм гэнэ. Бөхийн хү­рээ­нийхэн, тодруулбал залуу бөхчүүд улсын начин Ч.Цог­баяр, улсын харцага А.Алтан­гэрэл нарыг “зааж” өгч байна. Яагаад энэ хоёрыг допинг хэрэглэсэн гэж сэр­дээд бай­гаагаа тодруулаач гэвэл “Аа, тэгж санагдсан юм” гэх. Энэ хоёр шиг сэрдэгдэж байгаа хэд хэдэн бөх байна. Шинэ­хэн аварга С.Мөнхбатыг нэр­лэх юм. С.Мөнхбат наад­маас өмнө өвөл, хаваржингаа эм­нэлгээр явж биеэ эмчлүүл­сэн гэнэ. Тэгж удаан эмнэл­гээр яв­сан хүн шууд л наа­дамд цой­лох боломжгүй. Допингод­сон байж таараа. Эмнэлэгт хэв­­тэж, бие нь сульдсан хүн тийм хурдан тэнхрэхгүй дээ гэж байна. Бас улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнийг допинг хэ­рэг­лэсэн байж бол­зошгүй гэнэ. Заан Ч.Санжаа­дамбыг заалны барилдаанд хүртэл сэргээш хэрэглэчихсэн явдаг. Нүдний харц нь догш­роод, булчин шөрмөс нь зан­гираад нэг л хачин болчихсон явдаг шүү дээ гэж түүнтэй барилд­сан бөхчүүд ярьцгаа­даг юм. Дэвжээнд гаргадаг ааш зан, задгай, хайнгадуу барил­даан, ширүүн дориун, өөртөө итгэлтэй харагддаг нь магад­гүй хүмүүст тийм буруу бодол төрүүлдэг байж бол­зошгүй.  Бөхчүүдтэй уулзаж, допин­гийн асуудлыг сөхөхөд тэд “Допинг байнга шахуу хэрэг­лэдэг бөхчүүд байдаг ш дээ. Бүр допинггүй бол байж чад­даггүй нь ч байна” гэж ярьдаг юм.

Ер нь тэгээд энэ допин­гийн шинжилгээг авсны ашиг тус гэж юу байна вэ. Допинг хэрэг­лэсэн бөхчүүдэд тохир­сон шийтгэл, хариуцлагыг нь өгөөд, тэр нь бөхчүүдэд ан­хаа­руулга, сэрэмжлүүлэг болж чаддаг байсан бол өнөө­­дөр энэ асуудал дахин сөхөг­дөхгүй л байсан. Бөх­чүүдийг гүндүүгүй, гүндүүгүй л гээд байдаг юм билээ. Тэд чинь ялгаагүй л хүн шүү дээ. Хээгүй, гүндүүгүй монгол эр хүн гээд сэргээш мэргээштэй юм ууж идээд байх уу даа. Бөхчүүд чинь тамирчин. Тэгж яривал тэд чинь юу, ямар юманд до­пин­гийн хольцтой зүйл хэр тун хэмжээтэй байд­гийг захын химичээс илүү мэддэг мэр­гэжилтнүүд нь. Сорьцоос нь допинг илэр­сэн бөхчүүдийн цолыг нь биш чимэг төдийг л хураагаад өнгөрчихдөгөөс ийнхүү до­пинг үндэсний бө­хөд шингээд удаж байна. Сорь­цоос нь допинг илэрсэн нь үнэхээр нотлогдсон бол хатуухан шиг, зохих шийт­гэлийг өгвөл да­раа жилийн наадмын өмнө бөх­чүүд түү­нийг санаад “өнөө­хөө” орны­хоо хөндий рүү шиддэг болно доо. Дээр дурдсан бөхчүүд бол спортын хүрээ­нийхэн, тэр дундаа бөх­чүү­дийн дунд яриг­даж буй хү­мүүс. Магадгүй өнөө нутгарх­даг үзэл, наад­маар өвдөг шо­роодсондоо хариугаа авах гэсэн далд санааны илрэл ч байж болох. Ерөөс “А”, “В” гэж байснаас эхний шинжил­гээ­гээр нот­логд­сон бол нэрийг нь зарлах хэрэгтэй. Тэгээд яахав хоёр дахь шинжилгээгээр тийм биш байсан бол цагаа­даад л өнгөр­нө. Хамт шин­жил­гээ өгсөн бөхчүүд нь олон түмэнд элдвээр хэлэгдэж, залхаж, зарим нь эхнээсээ хоолноос гарчихаад байна гэсэн шүү. Аргагүй шүү дээ, нутаг хошуу­ныхан нь цолны мялаалга бэсрэг наадам хий­гээд, бэлэг сэлтийг бөөн бөө­нөөр өгчих­сөн байхад допинг гэх үг нэрийг нь дагаад бай­хаар хэцүү бай­даг биз.

АНУ-ын дэд Ерөнхий­лөгч Жозеф Байдэн Ерөн­хий сайд С.Батболдын урилгаар манай улсад нэг өдөр айлчлаад буцлаа. Түүний сууж яваа онгоц “Чингэс хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудалд даваа гаригийн 11.45 минутад газардах байс­ныг өглөө л мэдэв. Учир нь АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ж.Байдены Монголд хэ­зээ ирж, хэдэн цагт хэнтэй уулзах тухай хөтөлбөр хэвлэлийнхэнд энэ хүртэл ил болоогүй юм. Энэ та­лаар тодорхой мэдээлэл авъя гэсэн боловч манай Гадаад харилцааны яам, АНУ-ын Элчин сайдын яамныхан дундаа хаян эзэнгүйдүүлж байлаа.

Ингээд өглөөний 09.00 цаг гэхэд онгоцны буудалд зарим сэтгүүлч­дийг аваачжээ. Нэгдсэн журмаар явах сэтгүүлч­дийн сүүлч нь цагийн дараа очив.

Телевизийн зураг­лаач, сонины зурагчин нарын камер, аппаратыг шалгаж байна гэж жиг­тэй­хэн юм боллоо. Аме­рикууд аппарат, каме­руудын товчлуур бүрийг дарж үзэн, эзнийх нь чих рүү өнгийж харахаас наа­гуур юм болов. Үүний дараа айлчлал сурвалж­лах сэтгүүлчдийн иргэ­ний үнэмлэхийг нь шал­гаж мандат олгосноор их хүлээлтийн цаг эхэлсэн юм. Үдийн 12 цаг өнгөрөхөд АНУ-ын талын нэг эмэгтэй сэт­гүүлчдийг нислэгийн зурвас руу нэвтрүүлэв. Тэнд манай хүндэт ха­руулынхан эгнэн жагсчээ. Онгоцны буудлын дээвэр дээр хэдэн мэргэн бууч харагдана.

Хэвлэлийнхнийг бай­раа эзэлсний дараа удал­гүй манай Ерөнхий сайд зочноо угтахаар тал­байд гарч ирлээ. Үүнээс хойш удсангүй АНУ-ын агаарын хүчний аварга том онгоц газардсан юм.  10 минутын дараа буюу 12.40 минутад АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Жозеф Байдэний сууж яваа он­гоц нислэгийн зурваст буулаа. Онгоцны бууд­лаас Ерөнхийлөгчөө то­сох том хар машинууд хэдийнэ байраа эзлэн зогсов. Харин Ж.Бай­дэ­ний онгоцноос том цүнх барьсан хар нүдний шил­тэй тэвхгэр залуус бууж ирээд өнөө машинуудын дэргэд очсон юм. АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Мон­голд өөрсдийн ма­шин, жолоочтойгоо ирсэн нь энэ байж. Хамгаалалт нь ч өөрсдийнх нь байв. 

Энэ бүхнийг ажиж зогс­­соны эцэст АНУ-ын Ерөнхийлөгч Ж.Байдэн сая онгоцноосоо буулаа. Хажуудаа шаргал үстэй дэгдгэнэсэн охин да­гуул­жээ. Задгай энгэртэй, бо­гино даашинзтай тэр эмэг­­тэйг хараад “эхнэр нь үү, охин нь уу” гэсэн таа­маг хөврөв. Гэвч тэр түү­ний ач гэнэ.

Ингээд түүнийг Ерөн­хий сайд С.Батболд угтан авч, хоёр орны төрийн дуулал эгшиглэсэн юм. Хүндэт харуулын өмнүүр алхаж ирээд тэд таван минут гаруй хугацаанд хөөрөлдөв. АНУ-ын Ерөн­­хийлөгч Ж.Байдэн Ерөнхий сайдын мөрийг алгадаж, их л баяс­га­лан­тай инээнэ. Байсхийгээд Ерөнхий сайд руу гараа чичиж, ямар нэг зүйл ан­хааруулж буй мэт хэсэг ярьснаар Ж.Байдэнийг угтах ёслол өндөрлөсөн юм. Монгол, АНУ-ын тө­рийн өндөрлөгүүд ма­шин­даа суун хөдөллөө.

Үнэндээ АНУ-ын Ерөн­хийлөгч Ж.Бай­дэнийн Монголд хийх айлчлалыг сурвалжлах Мон­голын хэвлэлийнх­нийг тусгай, тусгай биш хэмээн хоёр хуваажээ. Тиймээс айлчлалын цу­вааг “тусгай” багт багтсан гурав, дөрвөн телеви­зийнхэн даган хөдлөв. Харин бусад хэвлэл мэ­дээллийнхнийг Төрийн ордонд хийх уулзалтууд руу  оруулахгүй гэсэн юм.

Ж.Байдэн Төрийн ор­донд Ерөнхий сайд С.Бат­болдтой албан ёсоор уулзаж, хүндэт зоч­ны дэвтэрт гарын үсэг зуржээ.

Ганцаарчилсан уул­залтын үеэр Ерөнхий сайд Ил тод байдлын ту­хай хэлэлцээрийг ойрын үед байгуулах хүсэлтэй гэдгээ хэлжээ. Мөн Мон­голын тал МСК-аас үзүү­лэх тусламжийн хүрээ­ний хоёр дахь сонгон шалгаруулалтад орол­цох хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлсэн байна. АНУ-тай худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөг­жүүлэх, өргөжүүлэх, АНУ-ын хөрөнгө оруулалтыг Монголд татах болом­жийн талаар санал со­лилцсон аж. Монгол Ул­сад ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлт, зах зээлийн эдийн засгийг төлөв­шүү­лэх үйл явцад АНУ цаа­шид ч дэмжлэг үзүүлэхээ Дэд ерөнхийлөгч Ж.Бай­дэн нотолсонд талархаж байгаагаа илэрхийлжээ.

Айлчлал болж буй энэ өдөр МИАТ төрийн өмчит хувьцаат компани болон АНУ-ын Худалдаа, хөгж­лийн агентлагийн хоо­ронд иргэний нисэхийн салбарыг хөгжүүлэх, МИАТ-ын сургалтын баа­зыг бэхжүүлэх, боловсон хүчний чадавхийг сайж­руулах асуудлаар са­намж бичигт гарын үсэг зуржээ. Ерөнхий сайд С.Батболд АНУ-ын Дэд Ерөнхийлөгч Ж.Байден нар боловсролын сал­ба­рын хамтын ажил­ла­гаа­ны талаар санал солилц­сон байна. АНУ-ын тэт­гэлгээр тус улсад сурал­цах монгол оюутнуудын тоог нэмэгдүүлэх болом­жийг судлахыг Засгийн газрын тэргүүн хүсчээ.

2010-2011 онд АНУ-ын Түүх, соёлын дурс­галыг хамгаалах сангаас 695 мянга гаруй дол­ла­рын санхүүжилт хийх шийд­вэрийг АНУ-ын тал гаргасанд талархал илэр­хийлжээ. Монгол, Солонгос, АНУ-ын хоо­ронд тогтмол уулзалт хийх АНУ-ын санаачил­гыг манай улс дэмжиж байгаа гэдгээ  хэлсэн байна.  Түүнчлэн АНУ-ын сенатын танхимаас Мон­гол Америкийн түнш­лэ­лийг дэмжих тогтоол гар­гасанд талархал илэр­хийлээд “АНУ-ын Ерөн­хийлөгч Б.Обамагийн са­наачилгаар нээлттэй Зас­гийн газрын түншлэлийн харилцааг Монголын Зас­гийн газар дэмжиж байгаа. Цөмийн энергийг энхийн зорилгоор ашиг­лах талаар хоёр тал үр­гэлжлүүлэн ажиллахаар тохирсон. Боловсон хүч­нээ АНУ-д бэлтгэх сонир­хол­той байгаагаа” Ерөн­хий сайд хэлсэн байна. 

Харин Ж.Байдэн  “Өнөө­дөр Монгол Улс дэлхий бусад улсуудын адил ардчиллын замаар замнаж байна.

Олон улсын энх тай­ван, аюулгүй байдлыг хамгаалах үйлсэд оруулж байгаа Монгол Улсын хувь нэмрийг АНУ өндрөөр үнэлдэг. Өнгөр­сөн 10 жилийн хугацаанд Монгол Улсын зэвсэгт хүчний дайчид Чаад, Дар­фур, Косово зэрэг дэлхийн олон халуун цэгт энхийг сахиулах үйл ажил­лагаанд оролцож, Чингэс хааны үлгэр дуу­райллыг харуулсан. Мон­голын дайчид Иракийг чөлөөлөх үйл ажилла­гаанд оролцсон төдийгүй одоо Афганистанд алба хааж байна. Афганистан дахь Монголын энхийг сахиулагчдын тоо 400-д хүрч байна. Вашингтонд болсон айлчлалын үеэр ч Ерөнхийлөгч нар бас энэ талаар ярилцаж бай­сан” хэмээн хэлжээ.   

Энэхүү уулзалтад сайд нараас Эрдэс бая­лаг, Эрчим хүчний сайд Д.Зоригт байлцсан байна.  Дараа нь ноён Ж.Байдэн Монгол Улсын Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдоржид ба­раалхжээ.

Ноён Ж.Байден  Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэг­дорж­той уулзаад АНУ-ын Ерөнхийлөгч Б.Оба­ма­гийн чин сэтгэлийн мэнд­чилгээг уламжилжээ. Тэ­рээр Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржийг ардчиллыг бэхжүүлэх, хүний эрхийг дээдлэх чиг­лэлээр зөвхөн улс орон­доо төдийгүй олон улсад мэдэгдэхүйц үр дүнтэй, санал санаачилгатай ажиллаж байгаа хэмээн сайшаасан байна.

Харин Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч  ноён Жо­зеф Байдений айлчлалд амжилт хүсээд, Ард­чил­сан орнуудын хамтын нийгэмлэгийг даргалах хүндтэй үүргийг нэр төр­тэй хариуцлагатай хий­хийг чармайх болно гэсэн байна.  Тэрээр “Монго­лын түүхийг дэлхий даяар сайн мэддэг. Гэхдээ эзэнт гүрэн, Чингэс хааны түүхийг мэддэг. Харин Монголын шинэ цагийн түүх, ардчилсан тогтол­цоонд шилжсэн үйл яв­цын талаар тэр бүр сайн мэддэггүй. Энэ байдлыг өөрчлөх, Монголын шинэ түүхийг таниулах  талаар хамтран ажиллах санал­тай байна” гэхэд нь ноён Ж.Байден талархан хү­лээн аваад Америкийн дунд сургуулийн хичээ­лийн хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулах зэргээр хамтран ажиллаж болох тухай хэл­жээ. Дэд Ерөнхийлөгч Ж.Байден мөн авилгын эсрэг тууштай тэмцэж бай­­гаа Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэгдоржийн бод­логыг дэмждэгээ илэр­хийлээд, авилгын эсрэг тэмцэх талаар санал бод­лоо хэлсэн аж. Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдорж “Нэрт судлаач Ларри Даймон­дын нотолсноор ард­чил­лыг “баллаж” болох цо­рын ганц зүйл бол авли­гал” хэмээгээд шударга ёс тогтоох чиглэлд хийж хэ­рэгжүүлж байгаа үйл ажил­лагаанаасаа дурд­сан байна. Ноён Ж.Бай­ден “Байгаль орчинд хал­гүй  сэргээгдэх эрчим хү­чийг ашиглах талаар би­дэнд хамтран ажиллах боломж байна. Монгол бол сэргээгдэх эрчим хүч­ний нөөцтэй, харин америк  өндөр техно­ло­гитой, сайн туршлагатай” гэж ярьжээ.

АНУ-ын дэд Ерөн­хий­лөгчийг түүний зөвлөх, Цагаан ордны төлөө­лөг­чийг эс тооцвол бусад нь ҮАБЗ-ийнхөн дагаж ир­сэн байна. Дэд Ерөн­хийлөгчийн ҮАБЗ-ийн зөвлөх, ҮАБЗ-ийн Азийн асуудал эрхэлсэн захи­рал, ҮАБЗ-ийн Хятад, Тайвань, Монго­лын асуу­дал эрхэлсэн захирал нар иржээ.

Төрийн ордонд уул­залт хийсэн АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Ж.Байдэнд бэсрэг наадам үзүүлэ­хээр “Яармаг”-ийн дэнж рүү хөдөллөө. Гэвч наа­дам руу сэтгүүлчдийг оруу­лаагүй юм. АНУ-ын тал бүх хамгаалалтыг ха­риуцаж байгаа учраас монгол сэтгүүлчдийг огт­хон ч оруулахгүй гэлээ. Манай Гадаад харил­цааны яамны хэвлэлийн албаныхан ч өөрсдөө арайхийж оров. Зөвхөн камертай хүмүүсийг нэвт­рүүлнэ гэж гуйсаар араа­саа хоёр, гурван зураг­лаач, зурагчин дагуулсны тоонд манай гэрэл зу­раг­чин багтсан юм. Бэсрэг наадамд морь уралдаж, АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Ж.Байдэн, Ерөнхий сайд С.Батболд нар сур харва­сан байна. Мөн бөх ба­рилдаж, урлагийн тог­лолт үзүүлжээ. Мөн Ж.Бай­дэнд Ерөнхий сайд морь бэлэглэжээ. Харин ноён Ж.Байдэн наадмын үеэр уран нугаралтын гайхамшгийг үзүүлсэн нугараач охиныг ихэд шүтэн биширчээ. Тэрээр наадмын төгсгөлд нуга­раач охиныг эрж хайн олоод өмнө нь мэхийн ёсолсон гэнэ лээ.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Ш.Сайхансамбуутай ярилцлаа.

-Чуулганы завсарлагаанаар юу хийж байна даа?

-Сая тойргоороо яваад ирлээ. Завхан аймаг энэ жил зуншлага сайтай байна.

-Энэ зун ажил хийж байгаа төрийн түшээ ховор юм шив дээ. Ийш тийшээ амарч зугаалсан хүмүүс л байх юм?

-Тийм шүү. Их оносон шүүмжлэл гэж бодож
байна. Иргэдийн ярьж байгаа зүйлээс харахад ийм дүгнэлт хийж болохоор
байгаа юм. Ер нь манайх хууль муутай учраас чуулган олон хоног
завсарлаад байна шүү дээ. Засгийн газарт шийдэх асуудал их байна.
Хөрөнгө оруулалтын ажлаас эхлээд хийх юм олон байгаа. Гэвч УИХ, Засгийн
газар ид ажлын үеэр амардаг байгууллага болж хувирчихаад байна л даа.
Улс оронд жирийн ажилчид улс орны хар ажлыг нугалж байна шүү дээ.
Түүнээс биш дарга нар амралт хөөгөөд ийш тийшээ явчихаж.

Ер нь энэ зуны амралт зугаалга, найр
наадам бүр хэрээс хэтэрлээ. Наадам хоёр өдөр боллоо, хангалттай юм биш
үү. Социализмын үед л наадмын дараа намар гэж ярьдаг байлаа. Гэтэл одоо
наадмын дараа наадам гэцгээдэг болжээ. Наадмын найраа гэж замбараагаа
барсан. 150-200 сая төгрөгөөр нэг начин төрж байна. Тэгээд хөрөнгө
бэлтэй хүмүүс наадмын бай шагналд юу бэлтгэснээрээ уралдаж, зиндаагаа
харуулдаг болж. Мөнгөтэй баячууд төрсөн өвөлжөөн дээрээ өөрийнхөө
нэрэмжит хөшөө суварга босгож, наадам хийж байна. Түүнийгээ ядуу ард
түмэнд гайхуулж, баярхаж байна.

Тэгэхээр төрийн албан хаагчдыг өглөө
07.00 цагг ажилдаа ирүүлдэг европ стандартыг Монголд нэвтрүүлэхгүй бол
болохгүй нь ээ. Хөдөөгийнхөн өглөө 05.00 цагт босоод малаа бэлчээж
байхад Улаанбаатар тэр аяараа дуг нойрондоо дугжирч байна шүү дээ. Бараг
үдийн үед ажилдаа ирчихээд орой эрт тарж шоу цэнгээний газраар наргиж
байна. Хотын амьдрал нэг ийм л байх юм. Монгол Улс ийм байхад дэлхийн
хөгжил биднийг хүлээхгүй биз дээ.

-Намрын чуулганаар олон чухал хууль батлах ёстой. Сонгуулийн тухай хуулиа эцэслэн гаргаж чадах болов уу?

-Сонгуулийн хууль дээр хоёр нам тохирсон
болоод орхисон. Гэхдээ уг нь Сонгуулийн хууль бол аминд тулсан асуудал
биш шүү дээ. Энэ хуулиас илүү хотын замын түгжрэлээс эхлээд өдөр бүр
иргэдийг бухимдуулж байгаа зүйлүүд чухал. Ард түмний амьдрал ядуу байна,
баян хоосны ялгаа туйлдаа хүрч. Энэ л санаа зовоосон асуудал шүү дээ.
Намар цаг болж, өвөл хаяанд ирсэн энэ үед утааны асуудал зайлшгүй
хөндөгдөнө. Энэ тухай бид ярих ёстой. Харамсалтай нь эдгээр асуудлыг
ярьж, шийдэж байгаа хүн алга.

Намрын ээлжит чуулган эхлэхэд 2012 оны
төсөв, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрөөс эхлээд хэлэлцэх ёстой үндсэн
дөрвөн том асуудал бий. Үүнтэй зэрэгцээд Таван толгой, Сонгуулийн хууль
ярина гэвэл тэрэн шиг худал юм байхгүй. Угаасаа амжихгүй. Тэгэхээр одоо
ээлжит бус чуулган зарлаад Таван толгой, Сонгуулийн хуулма шийдчих
хэрэгтэй байхгүй юу.

-Таныхаар бол энэ байдлаараа шийдэх щинжгүй байх?

-Харин тийм ээ. Гэхдээ ирэх сонгуульд
ялалт байгуулах 76 хүнийг аль хэдийнэ сонгочихсон байна лээ. Тэгэхээр
хуулиа шинэчилсний хэрэг байна уу.

-Ямар хүмүүс сонгогдчиховоо?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр
зарлачихсан байна лээ. Сонгуульд сонгогдох 76 гишүүн энэ гээд биччихсэн
байсан биз дээ. Миний оронд энэ өрөөнд маань хэн орж ирэх юм бол гээд
хүлээгээд сууж байна. Гишүүнийхээ өрөөг нэг мөсөн хүлээлтэж өгчихөөд
явдаг юм бил үү гэж бодож сууна.

-Та Сонгуулийн аль тогтолцоог дэмжиж байгаа бил ээ?

-Уг нь Монгол Улс нэг тойрог болоод
пропорциональ тогтолцоогоор сонгууль явуулбал зүгээр юм. Эсвэл хоёр
танхимтай парламенттай болох нь зөв. Гэхдээ одоогийн явж байгаа
хувилбараас 52:26-г нь дэмжиж байна.

-Ер нь явж явж Сонгуулийн хууль мажоритар тогтолцоон дээрээ тогтох юм биш үү?

-Ер нь сонгуулийг дүрмээр нь хатуу
хяналтан дор явуулбал элдэв будлиан гарахгүй шүү дээ. Тэгэхээр заавал
Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх гээд байсны хэрэггүй гэсэн үг. Үнэхээр
Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх гээд байгаа юм бол Үндсэн хуулиа өөрчлөөд,
ард иргэдийн дунд санал асуулга явуулах хэрэгтэй. За тэгээд бидэн шиг
жирийн гишүүд энэ талаар мянга яриад нэмэр алга. Шийдвэр гаргах түвшний
дарга нар Сонгуулийн хуулиа энэ ондоо багтаагаад гаргахын төлөө ажиллана
биз.

-Таван толгойн гэрээний талаар юу гэж бодож байна?

-Одоо Засгийн газраас ямар гэрээ орж
ирэхийг нь харж байна. Энэ гэрээ УИХ-аас баталсан 39-р тогтоолыг
биелүүлсэн байна уу, ард түмэнд ашигтай байж чадаж байна уу гэдгийг нь
харна даа.

-Та одоо ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна вэ?

-Эрүүгийн хуульдаа олон нийтийн санал
асуулгыг судалсны үндсэн дээр ганц нэг засвар оруулсан. Одоо нэгдсэн
чуулганаар оруулж санал хураалгана. Замбараагаа алдсан шагналыг
зохицуулах Шагналын тухай хууль санаачилсан. Үүнийгээ хэлэлцүүлнэ. Өөр
жижиг хуулиуд бий. Гишүүнчлэлийн тухай хуулийг З.Алтай гишүүн бид хоёр
санаачлаад явж байна.

Я.Мөнгөнцэцэг

Хаврын чуулган завсар­лахын өмнөхөн Мэдээллийн
ил тод бай­дал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль бат­лагдан тэр өдрөөсөө хэрэг­жиж
эхэлсэн билээ. Хууль батлагдаж, хэрэгжиж эхлэх болсон нь сайшаалтай. УИХ-ын гишүүн
Э.Бат-Үүл, Су.Бат­болд нарын санаачлан бо­ловсруулсан энэ хууль иргэд, олон нийтийг
мэ­дээл­лээр хангахад чухал ач холбог­долтой бөгөөд үнэн бодит мэдээл­лийг тухайн
байгуул­лага, төрийн албан хаагч олон нийтээс нуухгүй байхыг заасан байгаа. Хуульд
төс­вөөс санхүүждэг ихэнх бай­гуул­лагууд хамрагдсан бө­гөөд улсын нууц, хувь хүний
нууц зэрэг үүнд хамаарахгүй болохыг мөн тусгаж өгсөн.

Дээрх хууль батлагд­са­наар  сэтгүүлчдийн мэдээлэл олж авах эрх нь баталгаажиж
байгаа юм. Нөгөөтэйгүүр албан тушаалтнууд хуулийн дагуу мэдээлэл өгөх үүрэг­тэй
болсон. Ингэснээр сэтгүүлч бид хар сэрээр бичих, албан тушаалт­нууд мэдээлэл өгс­нөөсөө
болж дарга нарынхаа өмнө толгой гу­дайх хэрэггүй болж байгаа хэрэг. Одоо тө­рийн
байгууллагууд хуу­лиар хориглоогүй мэдээллийг бай­гууллагын журмаар нууцлаад хууль
зөрчих асуудал байна. Үүнийг ч бас хууль сахиулаг­чид анзаарах хэрэгтэй юм.  

Захын нэг албан хаагч сэт­гүүлчдийг цаашлаад нийг­мийг
төөрөгдүүлж, өөрсдөө мэдээлэл өгөөгүй тохиол­долд сэтгүүлч буруу ташаа мэдээлэх
үүрэгтэй болгож хувиргаад байдаг байлаа. Хууль гарснаар аль, аль талдаа ашигтай
болж байгаа билээ.

Мэдээллийн эрх чөлөөг нэ­мэг­дүүлэх нь төрийг
тунга­лагшуулна. Төр тунгалагшина гэдэг нь эрх баригчид тат­варын мөнгийг юунд,
хэрхэн зарж байгааг ил тод болгох үйлдэл юм. Япон, Герман, Синга­пур, Швед зэрэг
өндөр хөгжилтэй орнуудад мэдээ­лэл ил тод байс­наараа эдийн засаг нь хүчирхэгж­дэг.
Мэ­дээл­лийн эрх чөлөө нэмэгд­сэ­нээр ихэнх мэдээллүүд эрх ба­ригчдын булхайг илчлэх,  иргэдийн эрх чөлөөг хамгаа­лахад ашиг тусаа өгдөг. 

Гэвч манайд мэдээллийг ил тод олж авах хууль хэрэг­жихгүй
байгаа нь тодорхой байна. Манай сэтгүүлч хөрөн­гө орлогоо буруу мэдүүлсэн, нуун
дарагдуулсан төрийн албан хаагчдын тухай мэдээл­лийг ава­хаар Авлига­тай тэмцэх
газрын Хяналт шалгалт дүн шинжилгээний хэлтсийн ахлах ажилтан Ч.Мөнх­бая­раас асуухад
тэ­рээр “Тэдгээр албан хаагчдад нэгэнт хариуцлага тооцчих­сон. Хэн, ямар хөрөнгөө
нуус­ныг мэдээлэх боломжгүй. Нэр хүндэд нь халдах шаардлага байх­гүй” гэж ам тагласан
хачин хариулт өгсөн байгаа юм. Нэг үгээр хэлбэл Авлига­тай тэмцэх газар авлигач­дыг
хаацайлсан хэрэг болсон.

Уг нь төрийн албан хааг­чид багагүй зөрчил гаргасан
аж. Худал мэдүүлсэн 60, ху­га­цаа хожимдуул­сан 20, са­наатайгаар худал мэ­дүүл­сэн
55 албан хаагч байгааг тог­тоожээ. Гэтэл нэгэнт хуулиа зөрчсөн хүмүүсийг олон ний­тэд
мэдээлэхээс нууж байгаа тэр ал­бан хаагч өөрөө Мэ­дээл­лийн ил тод байдал ба мэдээлэл
авах эрхийн тухай хуулийг зөрчиж байгаа хэрэг юм. Мөн саяхан Нийслэлийн проку­рорт
халдаж, хутга шө­вөг­төө хүр­сэн тухай мэдээлэл манай сонинд гарсныг уншиг­чид санаж
буй бизээ. Нэг дор ажилладаг прокурорууд ээл­жийн амралттай үедээ архи ууж халамцаад
бие биеийн­хээ эрх чөлөөнд халдсан бай­на. Мэдээл­лийн мөрөөр холбогдох байгуулла­гуу­даас
тодруулахад “Ийм хэрэг га­раагүй, огт сонсоогүй” гэсэн хариулт өгчээ. Манай сэт­гүүлч
холбогдох олон албан тушаалтнаас асуусны эцэст хариулт олоогүй учраас мэ­дээллээ
баталгаажуула­хын тулд тэр өдөр цагдаагийн рапортод юу гэж тэмдэглэс­нийг олж мэдсэнээр
энэ тухай мэдээллийг олон нийтэд хүр­гэсэн билээ. Нэг байгуулла­гад ажилладаг хэрнээ
хамт ажилладаг хэд нь бие биен­дээ хүйтэн мэс хүргэж алах  шахсан байхад мэдээгүй бай­на гэдэг гайх­маар
хэрэг бус уу. Монголд мэдээ­лэл түгнэ гэдэг салхиар дамжихтай л адил хурдан. Техник
технологи хөгжөөгүй үед ч малын бэл­чээртээ байгаа өвгөн энд тэндхийн мэдээл­лийг
аль хэдийнэ дуулчихсан өөрийн­хөөрөө тунгааж суудаг. Хэрэв үнэн бодит мэдээлэл өвгөнд
хүрвэл  элдэв цуу яриа гарах­гүй. Ер нь тэгээд
монголчууд цөөхүүлээ учраас ямар нэг мэдээллийг нуулаа гэхэд до­роо л ил болчихдог.
Аавын дүүгийн хүүхдээс асуухад, эсвэл ангийнхаа найзын нөх­рөөс асуу­гаад л мэдчихэж
болдог улс. Мэдээ­лэл олж авах хэн нэгэн танил, ха­маатан байж л байдаг. Гэхдээ
мэдээллийг хэдий чинээ нуу­на, төдий чинээ цуу их тардаг. Тэгэхээр мэдээлэл өгөхөөс
татгалзсан дээрх албан хааг­чид хуулийн хариуцлага хү­лээх ёстой юм. Тухайлбал тус
хуулийн 6.25.1-д Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хууль тог­тоомжийг
зөрчсөн албан хааг­­чийн зөрчлийн шинж байдлыг харгалзан түүнийг томилсон эрх бүхий
этгээд Төрийн алба­ны тухай хуу­лийн 26 дугаар зүйлд заасан сахил­гын шийтгэлийн
аль нэгийг оногдуулна гэж заажээ. Мөн хуулийн 6.25.2 -т Иргэн, хуу­лийн этгээдийн
мэдээлэл авах эрхийг удаа дараалан ноцтой зөрчсөн албан хааг­чийг эрх бүхий этгээд
Төрийн албаны тухай хуу­лийн 25.1.1-д заасан үндэслэлээр төрийн албанаас хална гэжээ.

Тэгэхээр мэдээлэл өгө­хөөс
татгалзсан мэдэн бу­дил­сан энэ мэт албан хаагч­дад хуулийн дагуу арга хэмжээ авах
хэрэгтэй юм.

ЦЭЭЛИЙНХЭН Н.ЭНХБАЯР ДАРГАА ХҮЛЭЭЖ СУУНА

Сонгууль хаяанд ирж улс төрийн
хүрээнийхнийг хөдөлгөөнд оруулаад эхэлж байх шиг байна. Нэг гэр бүлийн
хоёр хүртэл хоёр өөр өөр нам болчхоод талцдаг, найз нөхөд, ажил
төрлөөрөө намд хуваагдан нэгийгээ үзэцгээдэг сумынхны улс төрийн үйл
ажиллагаа хүчээ аваад эхэлчихсэн бололтой.

МАХН-ынхан дарга, цэрэггүй хөдөө орон
нутгаар бадар барьж яваа гэнэ. Намын дарга Н.Энхбаяр Ерөнхий нарийн
бичгийн дарга Н.Удвалыг, телевизийнхээ хамт дагуулан өнөөдөр Төв аймгийн
Цээл суманд очно гэсэн зар тараажээ. Уг нь тэд өнгөрсөн баасан гаригт
очих байсан ч хойшилсон юм байна. Цээл суманд өнөөдөр Уяачдын холбооноос
нэгэн өдөрлөг зохион байгуулах юм байна. Уг арга хэмжээнд тус сумын
иргэд, хөдөлмөрчид, хөдөөгийн хоёр багийн малчид оролцохоор болжээ.
Сумын төвд нутгийн иргэд олноор цугларч байгаа энэхүү завшааныг
МАХН-ынхан ашиглаж, иргэдтэй уулзалт хийгээд авахаар төлөвлөсөн
бололтой.

Одоогийн байдлаар Цээл суманд МАХН-д
албан ёсоор элссэн 100 хүн бий гэнэ. Намын анхан шатны байгууллагаа
аравт, зуутын зохион байгуулалтад оруулна гэж МАХН дүрэмдээ заасан.
Тэгэхээр тэдний зуутын болзлыг хангаж байгаа анхны сум нь Төв аймгийн
Цээл болж байгаа юм байна.Тиймээс МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр Цээл сумыг
онцгойлон авч үзэж өөрийн биеэр очиж ард иргэдтэй уулзаж байгаа нь энэ
аж. Өдөрлөгийн үеэр элсээд байгаа 100 хүнээс гадна шинэ гишүүд элсүүлэх
зорилго өвөртлөн яваа нь тодорхой биз ээ. Н.Энхбаяр болсон хойно нэлээд
хүнд намынхаа батлахыг бэлэглээд ирэхээ мэдэх байлгүй. Цээлийнхэн ч
намын дарга, Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярыг хэлсэн ёсоороо ирэх, үгүйг
тэсэн ядан хүлээж, ирэх замынх нь зүг рүү нүдээ чилтэл харж суугаа
бололтой.

БАТСҮМБЭРИЙН АН-ЫНХНЫГ МАН-ЫН ГИШҮҮН САНДАРГАЖ БАЙНА

Цээл сумынхан бараг тэр чигээрээ МАХН-ын
гишүүн болж буй мэдээ байхад Батсүмбэр суманд АН-ын даргаар МАН-ын
нөхөр сонгогдох гээд бажгадуулж байгаа сурагтай.

Өнгөрсөн наймдугаар сарын 3-нд тус сумын
АН-ын намын хороо хуралджээ. Энэ хуралд хуучин МАХН-ын гишүүн
Ц.Цоггэрэл ирж суугаад хамтарч ажиллах санал тавьжээ. Түүний саналыг Төв
аймгийн АН-ын намын хорооны дарга Д.Доржпүрэв дэмжсэн байна. Гэтэл уг
хурлын дараа Ц.Цоггэрэл Батсүмбэр сумын АН-ын дарга болохоор үхэн хатан
зүтгэж эхэлжээ. Түүний энэ үйлдлээс болж Батсүмбэр сумын Ардчилсан нам
хоёр хуваагдаад байгаа юм байна. Тиймээс тус сумын АН-ын гишүүд аймгийн
намын хорооны дарга Д.Доржпүрэвт гомдол гаргасан байх юм. Гомдол нэхсэн
энэхүү бичигт өгүүлснээр бол Ц.Цоггэрэл нь Ху намд 20 жил зүтгэж,
одоогийн парламентад сонгогдсон МАН-ын гишүүд болох М.Энхболд,
Н.Энхболд, Д.Дондог, Су.Батболд нарыг сонгуулиар сурталчлах ажилд
оролцож явсан, тэднийг тууштай дэмжигч гэнэ. МАХН-д үнэнч зүтгэснийхээ
хариуд эхнэр хүүхдээ гадаад, дотоодод амрааж чадсан зайтай эр аж.
Дээрээс нь суманд ирсэн зээлийг намын нэрээр авчихдаг зальтай нөхөр
гэнэ. Батсүмбэр сумын ядуурлыг бууруулах төслийн зээлийн ихэнхийг зөвхөн
Ц.Цоггэрэл аваад одоо болтол төлж барагдуулаагүй юм байна. Үүгээр
зогсохгүй Төв аймгийн сум хөгжүүлэх сангаас олгосон 50 сая төгрөгийг
хувьдаа зээлж авчхаад эргүүлж төлөөгүй аж.

Ардчилсан намын дүрэм, журмыг судалж
мэдээгүй, намын гишүүн биш хүнээр даргаа сонгохгүй хэмээн гомдол
гаргасан гишүүд хэлжээ. Ц.Цоггэрэлийн хуурамч занд итгэж, бохир мөнгөөр
нь гишүүдийнхээ толгойг угаалгахгүйн төлөө тэд тууштай тэмцэх гэнэ. Төв
аймгийн Батсүмбэр суманд нэг ийм улс төр өрнөөд эхэлжээ. АН, МАН хоёр
дээгүүрээ үгсэн, хамтарсан Засгийн газар байгуулж, нэг хөнжилд орсон нь
үнэн. Гэхдээ МАН-ын гишүүн С.Баяр АН-ын дарга болохдоо тултал найрлаагүй
санагдана. Харин хөдөөгийн сумдад АН, МАН нэг нь нөгөөгийнхөө намын
дарга болтлоо эвсэж, найрамдсаны жишээ энэ. Төв аймгийн АН-ын дарга
МАН-ын нөхрийг нэг сумынхаа АН-ын даргаар тавихаар найр тавин суугаа даг
шүү. МАН-ынхан яахав дээ АН-ын анхан шатны байгууллагад өөрийн хүнээ
шургалуулж, АН-ыг идэж эхлэх төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлж байгаа нь тэр биз.

Я.Мөнгөн

Ерөнхий сайд С.Бат­болд АНУ-д дөрөв,
тав хонож байгаа гэнэ. Чухам ямар ажлаар явж байгааг нь түүний тойрон хүрээ­лэгчид
тас нууж байна.

Төр, улсынхаа “эцэг” нь байх хариуцлагатай
үүрэг хүлээсэн төрийн өндөрлөгүүдийн гадаад, дотоод томилолтуудыг ард түмэн мэдэж
байх учиртай. Гэвч гүйцэтгэх засаглалыг толгойлж яваа эрхэм С.Батболд хаана, юу
хийж явааг ард түмэн битгий хэл УИХ-ын гишүүд ч мэдэхгүй байна.  Тиймээс хаашаа ямар зорилгоор явах гэж бай­гаа­гаа
хэзээ ч мэдэгдэх­гүй, сэмхэн алга бол­чих­дог Ерөнхий сайдыг шүүмж­лэх гишүүн олон
бий.

Албан эх сурвалжийн мэдээллээр бол Ерөнхий сайд С.Батболд АНУ-ыг хувийн ажлаар зорьжээ.
Гэхдээ гэр бүлийнхнийгээ дагуулаагүй цөөн хэдэн зөвлөхтэйгээ хамт очсон гэнэ. Төрийн айлчлал бишээс хойш уг нь
хувийн ажил хөөцөлдөх  хүнд зөвлөхийн
хэрэг байхгүй баймаар. Америкчуудтай
Оюу толгой, Таван тол­гойтой дүйцэхүйц өөрт ашигтай ямар нэгэн гэрээ байгуулах лоббигоо хий­хээр
зөвлөхөө дагуулав уу гэсэн хар төрөөд
бай­на. Ямартаа ч Ерөнхий
сайд төсвийн мөнгөөр туйлж яваа бололтой. Тэрээр өчигдөр эх орон­доо очно гэж наашаа хэл дуулгасан байна.
Гэвч нислэгийн хуваарь нь хэзээ гэдгээс түүний
ирэх хугацаа хамаарах тухай ойрын эх сурвалж нь хэл­сэн юм.

Өөр эх сурвалжийн хэлснээр Засгийн
газрын тэргүүн АНУ-д сургах хүүх­дийнхээ сургуулийн асуудлыг хөөцөлдөж бай­гаа юм
байна. Тэгэ­хээр Ерөнхий сайд АНУ-д амарч, амин хувийн ажлаа амжуулж байгаа нь үнэн
аж.

Социализмын үед ма­най дарга нар Хар
да­лайд амарч алжаалаа тайлдаг. Хариуд нь оро­суудын далласан газар нь ил гарч,
далайсан газар нь далд ордог бай­сан гэх юм билээ. Хар далайд тухлуулж, зугаа­цуулсных
нь  төлөө орос ах нарын үгнээс гаралгүй, ядарсан
ард түмнээ хэл­мэгдүүлэн, ёс бусаар аашилдаг байсан гашуун түүх бий.

Харин тэдний ший­рийг хатаах хүн нь
энэ цагийн Ерөнхий сайд С.Батболд болж таарав уу. Сиймхий гарвал га­даа­дад сэм
явчих гээд байдаг нөхөр юм. Мон­голд амрах газар мундсан биш заавал АНУ-д очиж алжаалаа
тайлдаг нь цаа­наа нэг учиртай биз ээ.

Намар цаг хаяанд ирж, юу юугүй өвлийн
дүн хүйтэн тачигнана. Улс түмэнд өвлийн бэлтгэлээ базаахаас эхлээд хийж, амжуулах
ажил их, санаа зовох зүйл олон байна. Ийм үед Засгийн газрын тэргүүнд амарч суух
зав байна гэж үү. Энэ улс орны хамаг ажлыг нугал­даг Засгийн газрыг тэр­гүүлж байгаа
хүн биеийн амар хараад, өртөг ихтэй гадны улсад тансаглаж суудаг цаг мөн үү. Сур­гууль
соёлынхон цуглаад, улс даяар уламжлалт их ажил өрнөх гэж байхад Ерөнхий сайд С.Батболд
АНУ-д юу хийгээд сураг алдарчихав аа. 

Ерөнхий сайд С.Бат­болд энэ зун аймгуудын
ойн баяр хэсэхээс өөр ажил хийсэнгүй. Очсон баяр бүртээ малилзтал инээж, өөрөөсөө
өгч бай­гаа мэт бөөн одон медаль гардуулав. Ээжийнхээ төрсөн нутаг Дундговьд
100 км засмал зам тавьж өгнө гээд ойгоор амлаж зогсоно. Төрийн хүн ин­гэж дураараа
авирлан, төсвийн мөнгийг зарцуу­лах эрхгүй санагдана.

Танхимын тэргүүн нь баяр наадам хөөцөлдөж
гүйгээд завгүй, сайд нар нь дагаж гэгэлзээд горьгүй тул энэ зун Зас­гийн газрын
хурал гур­вантаа тасалдлаа.  Ийм байхад Монгол
Улс яаж өвөлд өнтэй орж, хөгжил нь өөдөө явах билээ.

Найр наадам хэсч дуус­сан бол уг нь
Ерөн­хий сайд ажилдаа шуур­хайлан орох ёстой бай­лаа. Улс орны зуун зад­гай ажлуудыг
эмхэлж суух хэрэгтэй байв. Харам­салтай нь тэгсэнгүй, найр наадмынхаа ядаргааг тайлахаар
АНУ-ыг зорьсон байна. 

Уг нь монголчууд бид  уудам тал нутгийнхаа сэргэлэн агаарт гараад, уужим
амьсгаа авахад л дэлхийн ямар ч тансаг оронд очсоноос илүү амарч, алжаалаа тайлж
чаддаг. Харин Ерөнхий сайдад бол Монголынх нь салхи гэхээсээ Амери­кийн уур амьсгал
уужуу амьсгаа авах боломж ол­годог бололтой. Монгол Улс байн байн АНУ руу “гүйдэг”  Ерөнхий сайдтай болжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнгөрсөн хавар Төв аймгийн Жаргалант суманд тус аймгийнх нь татварын албаны дарга Ч.Адъяа­­сү­рэн
гэдэг нөхөр ан хийх гэж маяглаж байж буу алдан хай­ран сайхан залуугийн амийг бү­рэлгэ­сэн
ноцтой хэрэг гарсан би­лээ. Хуучны “ху” нам буюу Ардын на­мын дарга нарын зугааг гаргах гэж хичнээн ч ардын
амь нас, амьд­рал ахуй хохирч үлдэж байгааг гагцхүү бурхан тэнгэр л мэдэх биз.
Хамгийн сэтгэл эмзэглүүлсэн зүйл нь юү байна вэ
гэхлээр нөгөө хүний аминд хүрсэн хэргийн гол сэжигтэн Ч.Адъяасүрэн шүүхээс тэнсэн
харгалзах ял аваад өнгөр­чээ. Тэр хуучнаар “аймгийн намын дарга” нь байсан хүн л
дээ. Тэгэх­лээр Ардын намын гишүүн бол хүн “алсан” ч ял хэлэлцдэггүй аж. Тэд талийгаачийг эхнэр хүүхдээ хотод эмэгтэйчүүдийн
баяраар баярлуул­чихаад хариад амарч байхад нь анд хамт явж дарга нарыг зугаа­цуулахыг хүссэн байдаг.
Буу ший­дэм байдаггүй, дээр нь ан ав хийх сонирхолгүй түүнийг заавал авч явахаар
шаргуу хөөцөлдөж хамар хашааны хөршийнх нь утсаар хүр­тэл ярьж гуйжээ. Тэгээд дээрээс
нь өглөө эрт халуун хэвтрээс нь бос­гон авч яваад буу осолдож шарх­дуулсан гэдэг.
Улмаар талий­гаач шархаа даалгүй хот орох замдаа нас баржээ. Эмнэлгийн тусламж оройтож
хүргүүлсэн, дорви­той эмчилгээ хийгээгүй гэх зэрэг олон гомдол тухайн үед гарч байсан
ч энэ хэрэг тэгсхийгээд “тэнсэнгээр” дуусав.
Нэг ёсондоо хөдөөх эрийн амь нас тэнсэнгийн үнэтэй, ардын намын дарга хүн зугаагаа
гаргахын тулд яасан ч болдог гэдгийг нийгэмд харуулж байгаа гэсэн үг юм.
Эрх мэдэлтнүүд зугаагаа юугаар ч тайлж болдгийн
тод жишээг Ч.Адяъасүрэн даргын энэ хэрэг сануулж байна. Ер нь ХУ-гийн дарга нарын
хувьд үргэлж ийм л байсан түүхтэй гэдгийг бид мэднэ. Намын гишүүн хүн шоронд явдаг­гүй
байлаа. Арга байхгүй хүнд хэрэгт холбогдвол
намаа мултлаад ялгүй гардаг юм хэмээн тэр үед хэлэлцдэг байв. Тийм их эрх мэдлийг
нам олгодог байсан. Социализмын үеийн аймгийн
на­мын дарга нар яаж хөдөө явдаг байсан тухай одоо ярихад үнэм­шимгүй. Тэд орон
нутагтаа титэм­гүй хаад байсан юм. Кабиндаа
заавал эмч сувилагч, үсчин зураг­чин гэх зэрэг бүсгүйчүүд авч явна. Тэд нь царай
зүсээр гайгүй, нас хүйс залуу байх бичиг­дээгүй хууль­тай байлаа. Хөдөө сумандаа
очоод гайгүй дуулдаг бүсгүйчүүл, мөн буудлын үйлчлэгч, тэр сумынхаа бөх, анчин гэх
хүмүү­сээр хүрээ­лүүлэн дураараа дургиж, дунд чөмгөөрөө жиргэдэг цаг бай­лаа. Тэд
өвлийн хүйтэнд иргэдээ дулаан гэрээс нь хөөн босгож чоно үргээл­гэнд дайчилдаг байв.
Халуун хэвтрээс нь босгоод ба­ривч­лаагүй нь их юм, битгий маягла гэж захын дарга
загнадаг байв, наяад оны сүүл хүртэл. Энэ хуучин уламжлал Төв аймагт яг хэвээрээ
байгаа бололтой. Үүний баталгаа нь ч саяны болж өнгөрдөг Ардын намын дарга асан
зугаацсан нь гэсэн энэ хэрэг юм.
Ер нь ч Төв аймаг яг хуучнаараа байх бүрэн боломжтой
нутаг юм. Энүүхэн Айдасын давааны цаана Ардчилсан үзэл огт хөгжөөгүй байна гэдэг
үнэмшил муутай ч УИХ-ын бүхий л сонгуулиар ХУ нам дархан ялаад байгаа нь энэ үнэн
гэдгийг хэлээд өгнө. Төв аймгийн тойрог маш том тойрог. Тэнд УИХ-ын гишүүний дөрвөн мандат бий. Энэ бүх мандатыг
ардын намын гишүүн нь л байвал хэн ч хамаагүй авч байдаг. Харин яг үнэндээ үнэ­хээр
тийм олон хүн Төв аймагт оршин суудаг уу гэдэг нь маргаан­тай асуудал. Цаасан дээр
ная, бүүр зуугаад мянган хүнтэй гэдэг ч энэ бол худлаа тоо. Төв аймгийн хүмүү­сийн
лавтайяа дөчөөд хувь нь байхгүй.
Тэд зарим нь гадаад гараад явчихсан, зарим нь
хотод ороод ирчихсэн. Хотод байгаа хэдийн
зарим нь хороонд, зарим нь тран­шейнд амьдарч байгаа.Үлдсэн жараад хувийн
хэд нь сонгуульд орж хэд нь энэ намд санал өгдгийг хэн мэдлээ. Тэгэхлээр сонгуульд өгсөн санал болгон хуудуутай байх магадлал өндөр.
Хуучинсаг, дээр нь ху намд хайртайдаа энэ нам ялаад байгаа нь худал байх. Бусад
нам оршин тогтнох орон зай Төв аймагт байхгүй
байна гэдэгт олон хүн итгэдэггүй. Тэнд сонгууль гэдэг луйврын жүжиг л болж өнгөрч байдаг биз. Нэг ёсондоо
байхгүй хүмүүсийн саналаар л ХУ нам ялсаар өдий хүрсэн гэсэн үг. Энэ байдлаас гарах
арга бол Төв айм­гийн иргэдийн тоог үнэн
зөвөөр нь гаргах хэрэгтэй байна. Тус аймгийн
сумдын иргэдийн тал хувь нь хотод байдаг
бөгөөд харин тоо бүртгэл нь сумандаа байсаар ирсэн. Энэ аймагт ХУ-гийхны дийлээд
байд­гийн нууц ердөө л энэ. Тэд сонгууль болгоноор ялж төр барьж, тэгээд хүний амиар
наадаж байна. Тэгээд шүүхээр тэнсэн харгалзах ял авч түүнийгээ хэвлэл мэдээллээр
зар­лан гайхуулж байна.
Тийм ч учраас энэ аймаг ХУ буюу ардын намын бүрэн
даран­гуйлалд байна гэж хэлж болно. Нэг нам завсаргүй төр барьж байхад ард­чилал
хөгжиж байсан түүх байхгүй. Тийм ч учраас аймгийн хурган дарга өөрийгөө зугаацуула­хын
тулд гэмгүй ардын амийг үрж чадаж байна.
Ардчилал огт хөгжөө­гүй учраас л албатууд нь айхдаа хүзүүгээ хугалчихаа алдан гүйлдэж байгаа. Ардчилал
шинэчлэлийн үнэр ч байхгүй учраас л аймгийн шүүх энэ хэргийг шүүхдээ ардын амийг
тэнсэнгээр үнэлж тохуурхаж чадаж байгаа болов уу.

Нийслэл
хотод сүр нэмэн сүндэрлэсэн олон сайхан барилга байгууламжуудын нэг болох “Макс
центр” дэх “Макс молл” худалдааны төв, “Рамада” зочид бууд­лын нээлт өнгөрсөн долоо
хоногт болсон билээ. Яах аргагүй анхаарал татах энэ байгууламжийг “Макс”-ын ах дүү
хоёр мэдээж бариулсан. “Макс” группын захирал Д.Цэрэнжигмэдтэй ярилцлаа.

-Танай “Макс центр” бар жи­лийн шилдэг бүтээн
байгуулал­таар шалгарч байсан байх аа?

-Тийм ээ. 2010 оны шилдэг бүтээн байгуулалтаар
шалгарч байсан. Харин энэ төвийнхээ үйл ажиллагааг хэдхэн хоногийн өмнө албан ёсоор
нээж, “Grand opening”-оо хийлээ. Нийслэл хотод маань өнгө үзэмж нэмсэн сайхан барилга
босгож, ашиглалтад оруулсандаа сэтгэл хангалуун сууж байна.

-Сайхан барилгууд олноор босч байна л даа. Тэрэн
дундаа танайх ямар онцлогтой, ямар шинэ технологийг нэвтрүүлсэн юм бол гэдгийг сонирхмоор
байна?

-“Макс центр”-ийн барилгын зургийг нь Италийн
мэргэжилт­нүүдээр гаргуулсан. Агааржуулал­тын системээс эхлээд бүхий л зүйл нь тэндхийн
стандартаар хийгдсэн учраас манайд шинэлэгт тооцогдох зүйлс их байгаа. “Макс молл”
худалдааны төв гэхэд 43 мянган м/кв талбайтай. Бид бас дэлхий дахинд маш олон салбартай
олон улсын буудлын сүлжээг оруулж ирж байгаа. АНУ-ын “Виндэм” группын буудлын тоо,
өрөөнийхөө тоогоор дэлхийд толгой цохидог “Рамада” олон улсын буудлын сүлжээг оруулж
ирж нээлтээ хий­лээ. Буудлаар маань үйлчлүүлсэн хүмүүс сэтгэл тун хангалуун байна
лээ. Манай энэ буудал маань 128 өрөөтэй, дөрвөн одтой зочид буу­дал л даа.

-Гаднаас нь харахад ч, дотор нь ороод байж байхад
ч нүсэр барилга гэдэг нь анзаарагдаж байсан л даа. Энд шинээр яг хэдэн ажлын байр
гарч байгаа вэ?

-Энэ төв нээгдсэнээр 800 гаруй ажлын байр шинээр
нээгдэж бай­гаа юм.

-Манайд худалдааны төвүүд олон байгаа ч авто зогсоолоо
шийдээгүй нь олон байх юм аа. Харин танайхыг газар дор хоёр давхар авто зогсоол
барьсан гэх юм. Энэ үнэн үү?

-Тийм ээ. Манай энэ төв маань хоёр давхар авто
зогсоолтой. Италийн компани зураг төслийг нь гаргасан тухай дээр хэлсэн. Зурагт
байсны дагуу бүх барилгын ажил хийгдсэн. Дүү бид хоёр аливааг хамгийн сайнаар, чанартайгаар
хийхийг гол зарчмаа болгодог. Тэр ч алтан зарчмаараа энэ барилгаа босгосон. Худалдааны
төвөөр үйлчлүүлж байгаа хүмүүсийнхээ ч тав тухыг бодолцож хийсэн байгаа. Тэнд худалдан
авагч нар хүүхдээ харгалзуулах газраас эхлээд бүгд бий. Мөн фитнесс төв, спа, хоолны
сүлжээ газар гээд олон төрлийн газрууд байгаа даа.

Ер нь энэ төвийг ашиглалтад оруулсан нь дүү бид
хоёрын 20 гаруй жилийн хөдөлмөрийн үр дүн гээд хэлэхэд болно. Бодож явсан, эхлүүлсэн
зүйлээ үр дүнд хүрсний дараа хүн ямар сэтгэл хангалуун баяртай байдаг билээ, би
бас тийм л байна даа. Төслийг маань эхний өдрөөс дэмжин хамтарч ажиллаж ирсэн “ХААН”,
“Худалдаа хөгжлийн банк”-ны хамт олонд баярласнаа энэ дашрамд хэлмээр байна.

-“Нарны титэм” дээр байдаг худалдааны төвөө танайхан
нураагаад эхэлсэн байна лээ. Бас шинэ юм босгох гэж байна уу даа?

-Одоо хотын төвд аятай сайхан байрлал гэж байхгүй
болсон доо. Хуучин барилгуудаа нурааж ши­нээр барьсан нь дээр болж байна. Бид энэ
газар дээрээ дороо худал­дааны төвтэй, дээр нь орон сууцны зориулалттай барилга
барих гээд солонгосчуудаар зураг төслөө гаргаад ажилдаа орсон байгаа.

-Манайдаа тэргүүлэх компа­ниу­дын нэг “Макс” группыг
ах дүү хоёр босгосон гэж хүмүүс мэднэ. Дүү Д.Ганбаатарыг тань бол хүмүүс бас ч гэж
мэднэ. Харин та их даруу бас нууц­лагдмал нэгэн бололтой. Та хоёр компанидаа хэн
хэн нь ямар ямар салбараа хариуцдаг юм бэ?

-Би угаасаа нэг ийм хүн л дээ. Дотогшоо гэдэг
шиг. Бид хоёрын хувьд компанийхаа асуудалд адил­хан ороод явдаг.

-Та хоёрыг ерээд онд анх “Дөргөн” гээд ХЭАА байгуулж
байсан гэж сонсч байсан юм байна. Говь-Алтайн гаралтай хүүхдүүд яагаад Ховдын Дөргөн
нуураар хоршоогоо нэрлэж бай­сан юм бэ?

-Сайн мэдэж байна шүү. Тэр үед ганзагын наймаа
хийдэг байсан бид хоёр эндээ албан ёсоор бүрт­гэлтэй болж, хувиараа эрхлэх аж ахуй
байгуулахаар шийдлээ. Хүр­гэн ах маань тэгэхэд Дөргөн гээд их сай­хан нуур байдаг
юм гэж хэлэхээр нь бид хоёр нэрлэчихсэн юм. Янз бүрийн утга санаа байхгүй сайхан
нуур гэхээр нь өгчихсөн хэрэг.

Тэр үед хоршооны эзэн, захи­рал гэхээр их содон
сонстдог бай­лаа. Одоо бол захирал, компанийн эзэн гэдэг хэвийн мэт болж дээ. Удалгүй
хувиараа эрхлэх аж ахуй маань “Ган-3” гэдэг бүрэн бус хариуцлагатай компани болж
то­мор­сон.

-Яагаад “Ган-3” гэж?

-Өө, тэр үед “Ган” гээд авах гэхээр давхцаад байсан
учраас л гурвыг нэмж таарсан. Дараа нь шинэчилсэн бүртгэл хийгдэх үед одоогийн
“Макс” гэдэг нэрээ авсан даа. Одоо “Макс” групп маань 1500-гаад ажилтантай, нэлээд
олон салбар чиглэлд үйл ажиллагаа явуулж байна даа.

-Танайх италичуудаар зураг төслөө хийлгэсэн гэлээ.
Бас тэндхийн мебель эдлэл бор­луулдаг байх аа. Тийшээ ямар холбоо сүлбээ байна вэ?

-Бид анх машин оруулж ирдэг байхдаа, контейнертоо
мебель эдлэл хамт ачиж оруулж ирдэг байсан юм. Түүнийгээ анх хүүхдийн номын сангийн
хонгилын зааланд тавьж борлуулж байлаа. 1992 онд “Евро мебель” маань байгуу­лагдаж
байв. Одоо “Макс центр”-ийн дөр­вөн давхарт байгаа. Бид Италиас гадна Германтай
их хол­боо­той шүү дээ. Берлин бургер түргэн хоолны анхны сүлжээгээ 1996 онд бай­гуулж
байлаа. Одоо нэлээд олон салбар­тай болсон доо. Бас Герма­наас тоног төхөө­рөмжийг
нь оруулж ирж, герман мэргэжилтнээр суурийг нь тавиул­сан “Макс виндоу” гээд цонхны
үйлдвэр бий. Өөрийнхөө барьж байгаа барил­гадаа орон сууцны цонх, хаалга нийлүүлдэг. 

-Манайд бэлтэй хөрөнгөтэй хүмүүс морь уях нь их
болжээ. Одоогийнх шиг хошуурч, хуй­ларч эхлэхээс өмнө ах дүү хоёр морь уядаг байсан
байх аа?

-Хүүхэд байхаас л морь малд сонирхолтой хүүхэд
байсан. Бага­даа Говь-Алтайн Баян-Уул суманд өвөө эмээ дээрээ очоод  морь унаж, үхэр мал эргүүлдэг байсан. Яг хурдны
морь сонирхож эхэлсэн нь 1999, 2000 он. Дүү надаас арай өмнө сонирхоод эхэлчихсэн
бай­сан.

2002 оны наадмаар хязаалан насанд морь маань айрагдаж,
анх улсын наадмын айрагт хурд маань орж байлаа.

-Өнгөрсөн наадмаар хэр наадав даа?

-Өнөө жилийн наадам нартай, хуртай сайхан наадам
болсон. Энэ жилийн хувьд залуу уяачид, залуу бөхчүүд олноор төрсөн сайхан наадам
байлаа. Морьдыг эрлийз, монгол адуу гэж ялгаж урал­дуул­сан. Дүү бид хоёр “Тамирын
хурд”-д оролцож, бид хоёрын унаган хоёр морь хязаалан насанд ми­нийх хоёроор, Ганбаагийнх
гур­ваар орж ирсэн. Ах дүү хоёрын морьд дараалж орж ирээд сайхан л байлаа. Ер нь
Архангай нутаг надад ээлээ өгдөг сайхан газар. 2003 онд 80 жилийн ойгоор нь очиж
гурван түрүү, 2006 онд “Тамирын хурд-2”-т бас гурван түрүү авч байсан юм.

-Морины бай шагнал гэж улам бүр л нэмэгдээд байх
шиг?

-Морины бай шагнал өндөр ч түүнийг нь нутаг усанд
нь үлдээх, тараах бодол уяачдад их байдаг юм ш дээ. 2006 онд түрүү морины байнд
нь УАЗ-469 машин өгч байсан юм. Нэгийг нь гэхэд цаг­даагийн байгууллагад нь үлдээж
байлаа. 2009 онд Баянхонгороос гурван түрүү авсныхаа нэгийг нутаг оронд нь өгч байв.
Сая гэхэд бид хоёр суманд нь 100 охин хонь авч өгч, зуданд нэрвэгдсэн хүмүүст тусламж
болгож өгье гэж шийдээд албаны хүмүүстэй нь ярьчихаад л  ирлээ. Заримдаа байнаасаа дав­сан зүйл ч тараана
шүү дээ. Ер нь ард түмэнтэйгээ бай шагналаа ху­ваалц­даг нэг ийм жишиг бий бол­чих­лоо
л доо.

-Хурдан морь дагасан үнэ өртөг, жишиг, бас уядаг
хүмүү­сийн ч хүрээлэл тогтчих шиг боллоо. Бэлтэй хөрөнгөтэй, биз­нес, улс төрийн
хүрээнийхэн морь нэр дээрээ их уралдуулдаг болжээ?

-Залуу бизнесмэнүүд моринд шохоорхож, ийш мөнгө
хаяж бай­гааг би хөдөөгийн ард түмэндээ хөрөнгө оруулалт хийж байгаа сайн хэрэг
гэж хардаг. Хурдан морины өгч, авч байгаа ханш ч өндөр боллоо. Наадмаас өмнө Сүхбаатар,
Хэнтий тийш овоо хэдэн төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байх шүү. Тэр мөнгийг
гадагш гаргаад явуулчихаж байгаа биш, Монголдоо, малчин өрхөд хийгдэж байгаа сайн
хөрөнгө оруу­лалт. Ер нь болж байгаа, бүтэж байгаа хүмүүс л морь уяж байна шүү дээ.
Тэгэхээр тэр хүмүүсийн хөрөнгө нь малчдад хэрэг болж очиж байгаа нь болохгүй юу
байхав дээ.

-“Макс”-ын ах дүү хоёр л гээд байдаг. Ингэхэд
та хоёр эцэг, эхээс хэдүүлээ юм бэ. Танай­ханд та хоёроос өөр бизнес эр­хэл­дэг
хүмүүс байна уу?

-Бид долуулаа. Би дээрээ нэг эгчтэй, айлын том
хүү. Эгч маань өөрийн гэсэн бизнестэй. “Алтан ураг” гээд ресторан ажиллуулж байна.
Нэг эрэгтэй дүү маань бас хувийн компанитай. Заримдаа бид хоёрт тусалдаг. Охин дүү
нар маань АНУ-д амьдардаг.

-Таны ээж хоёр хүүгийнхээ өрөөгөөр ээлжилж ороод
гараад явж байхыг харлаа. Эх хүнд хүүхдүүд нь амжилттай ажил­лаж байгааг харахаас
илүү сай­хан зүйл юу байх билээ. Ээж, аав хоёр тань та хоёрын ажилд оролцдог уу?

-Манай аав, ээж хоёр маань бидний арыг даагаад
сууж байдаг юм. Жинхэнэ олонтойгоо хүмүүс л дээ. Гэрээр нь дүүрэн хүмүүс бужиг­наад
сууж байдаг. Бидэндээ бол ээж маань лам л гэсэн үг. Буян хурааж, ном уншуулаад арыг
маа­нь дааж суудаг юм. Бид тэдэн дээрээ очиж хааяа гарынх нь хоо­лыг нь идээд, ариулуулаад
л гарна шүү дээ.

-Танай хоёр ямар ажил алба хашиж ирсэн улсууд
вэ?

-Аав маань насаараа эмийн заводод, ээж Урт цагааны
гутал засварт ажилладаг байлаа.

 -Танай
гэр бүлийн хүнийг хэн гэдэг вэ. Хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Гэр бүлийн хүнийг маань Д.Эр­дэнэчимэг гэдэг.
Манайх хоёр охин, хоёр хүүтэй айл.Том хүү маань 20 настай ШУТИС-д суралц­даг. Дунд
хоёр нь сургуульд, бага нь цэцэрлэгт. Нэг ийм айл даа.

-Хүүхдүүд тань бүгд Мон­голдоо сурч байгаа юм
байна. Төгсөхөөр нь гадагшаа явуулах уу?

-Юутай ч эх орондоо сургуулиа төгсөг. Одоогоор
тэгнэ ингэнэ гэсэн юм алга. Өөрсдөө хүсвэл бас яах ч юм. Би хүүхдүүдээ Монголдоо
сурч боловсроод, ажиллаж, амьдраад яваасай гэж боддог. Ерээд оноос хойш олон хүн
харийг зорьж ажил­лаж амьдрах болсон. Дүү бид хоёр хүний нутагт очиж, наймаа худал­даа
хийж байсан ч гэсэн нутагтаа ажиллах ёстой гэсэн бодлоор эн­дээ компани байгуулж
ажиллаж үр дүнгээ үзээд өнөөг хүрлээ. Одоо бол Монгол улс эрчимтэй хөгж­лийнхөө
үе дээр байна. Солонгост очиж ажиллаад авч байгаа цалин эх нутагтаа гэр бүл үр хүүхдийнхээ
хажууд байгаад олох цалин бараг зөрүүгүй болж байна. Монгол нутагтаа сайхан ажиллаад
өндөр цалин аваад ажиллах боломж байгаа гэж би хэлнэ.

-Томоохон компаниуд өндөр цалинтай ажил байна,
харин ажиллах боловсон хүчин алга гээд байх юм . Энэ үнэн үү?

-Ажилгүй хүмүүс их байна л гэдэг. Нарийн мэргэжлийн
ажил­чин, удирдах албаны хүн авна гээд зарлаад шалгахаар тэнцэх хүмүүс алга байна
гэж манай ажилтнууд хэлж байна. Уг нь сурсан шиг сураад, мэргэшсэн шиг мэргэшвэл
ажлын байр бэлэн байна. Одоо монгол хүн гадагшаа гарч ажиллах биш, гаднаас ажилчин
авчирч ажлаа хийлгээд суух үе ойртсон гэж боддог.

-Бизнес эрхэлдэг хүмүүс, ажил нь амжилттай яваа
хүмүүс дараагийн алхмаа улс төрд орох гэж хараад байх шиг санагддаг. Та энэ талаар
ямар бодолтой явдаг вэ?

-Бизнесмэн хүн улс төрд орж болно л доо. Хийж
бүтээж байгаа салбартаа тодорхой амжилт гарга­чихсан хүмүүс мэдэж чаддагаа олон
түмэнтэйгээ хуваалцаж яа­гаад болохгүй гэж. Миний хувьд чаддаг, чаддагаа хийгээд
явсан нь дээр байх аа. Надад улс төрд орно гэсэн бодол байдаггүй. Ер нь хүн чадаж
байгаа юмаа л хийгээд явахаас сайхан зүйл байхгүй шүү дээ.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Э.ЭНЭРЭЛ

Сэгсгэр ч гэсэн ээж минь, сийм­хий ч гэсэн гэр минь гэдэг дээ. Энэ үгийг  эх орноо  голж харийг зоригс­дод хэлмээр бай­на. Сүүлийн хэдэн жил моод болсон Солонгост гэрээ­гээр ажиллана гэсэн нэр томьёотой боолын хөдөлмөр хийлгэхээр  хэ­дэн мянган залуусыг хом­роголон явуулах шалгалт гээч юм авах боллоо. Хийх ажил нь яах вэ. Хий­хээр явж буй залуус нь хайран байна. Манай залуус ч шөнө нойроо хугаслан Солонгосыг зо­рих урт дараалалд зогсох аж. 1990 онд картын ба­раанд дугаар­лаж байс­наас ч илүүтэй хэдэн арван метр урт дараалал бий болж, Солонгост очиж хар ажил хийвэл л амьдрал нь өөдөлж, ар гэр нь дэгжих мэт ойлгох юм. Тэнд очвол баян бол­но гэнэ, тэнд очвол аз жаргал ирнэ гэнэ. Тэгээд эх орноо,  ээжтэйгээ, үр­тэйгээ  орхиод явахаасаа огт сийхгүй. Тэр олон за­лууст өчүүхэн ч эх оронч сэтгэл алга. Дэндүү дав­чуухан бодол нь тэднийг хар амиа хичээхээс хэт­рэхгүй болгожээ. Эх ор­ноо та нар хэнд даатгаж үлдээнэ вэ.

Дээд мэргэжил эзэмш­сэн нь ч, дэмий тэнэж доншуучилдаг нь ч ялгаа
алга. Солонгосыг зорих   мянга, мянган залуусын
цувааг нэмсээр. Ард нь бүл
муутайхан хэдэн эм­гэд хөгшид,
нөхрөө хүлээ­сэн бүсгүйчүүд, бүлтгэр
үр нь, цаг ямагт үрээ гэж  сэтгэл өмрөх хөөрхий муу ээж нь үлддэг.
За тэгээд траншейныхан гэж нэр­лэгд­дэг нийгэмд нэмэргүй хэдэн нөхөд үлдэж таар­на. Тэдэндээ эх орноо үлдээгээд тээр холоос “хайрлаж байгаа”
гэдэг хоосон үг илгээх хэнд
хэрэгтэй юм. Харь эзний харцан дор бөхөлзөж, халтар хэдэн төгрөг хааяахан нэг илгээснээ хайр гэж
бүү бод. Аавын­хаа энгэрт,
ээжийн­хээ элгэнд эрхлэхийг үр
чинь хүсдэг юм. Хүүгээ хажууд нь байхад ээж нь тайв­ширдаг
юм.

Сайндаа л сар шинэ, шинэ жил, наадмаар ганц,  хоёр зуун доллар илгээнэ биз. Хүүгээ хүлээсэн эхийн сэтгэлийг тэр мөнгө дэвтээнэ гэж үү. Эх орон,  ээж аавдаа оруулж буй хөрөнгө оруулалт нь тэр юм байх.      Хүний нутагт очоод зүгээр нэг хэдэн төгрөг олчихгүй архи дар­санд ам ташиж, гэмт хэрэг хийн нутаг нэгтнээ зовоож чих халуу­цуулах нь олонтаа. Болооч үгүй тэнд очоод өөрийгөө жаргаахаа мартахгүй. Найзынхаа эхнэртэй хамтран амьдраад эхнэр, нөхрийн дүрд тоглоно.   Ард үлдсэн  авааль эхнэр, нялх үрээ мартана. Та нараас болоод эх орон чинь хөг­жихгүй, та нараас болоод Монгол Улсын хүн ам өсөхгүй байна. Идэр залуу хорин хэд, гучин хэдэн насаа харь эрийн харцан дор бөхөлзөөд хамаг мууг нь хийхээсээ ичихгүй хэрнээ эх орондоо хатуу хүтүү ажил хийнэ гэхээр толгойтой хэдэн сөөвгөр нь өрвийгөөд ирнэ.  Өөрс­дөө голж,  өрөөлд гологдоод бай­гаа сул дорой нялцгар, амьтад болохоороо л өөрийн нутгийн өвснөөс хүний нутгийн шороог илүүд үзээ юү. Өөдөсхөн үр, өр нимгэн  ээжийгээ орхио юу. Солон­гост ажиллаж амьдраад сайн сай­хан болчихно чинээ санаад эргэж ирээгүй нас барсан олон залуус бий. Гэмтсэн бэртсэн нь бий. Харь эртэй суугаад халаглаж харамссан нь бий. Яахав зарим нэгийнх нь амьдралд жаахан хэрэг болох нь бийг үгүйсгэхгүй. Гэлээ гээд тэрүүх­ний төлөө нутгаа орхиод байгаа нь л эмзэглүүлж байгаа юм.  

Монголын үрс маш олон болох­гүй байгаагийн буруутан нь нөхөн үржихүйн ид насаа харьд өнгө­рүүлж буй залуус. Ядаж л эх орон­доо хүн төрүүлж өгөх ёстой үүргээ мэдэх хэрэгтэй. 

Тийш тэгтлээ тэмүүлж байгаа юм бол эх орондоо заавал хийсэн юмтай байх ёстой. Дор хаяж гурван хүүхэд гаргасан, ядаж хашаа бай­шин барьж, хэдэн мод тарьчихаад эх орондоо үүргээ гүйцэтгээд замаа буруулна биз. Үхэн хатан Солон­гос руу тэмүүлж, тэнд л очвол аз жаргалын үүд нээгдэх юм шиг бодох биеэ оторлогч, нялцгай, унхиагүй амьтдын цуваанд жаг­сагч­дыг эх орноосоо урвасанд тооцмоор байна.

Монгол газар шороон дээр монгол хүн  болж төрчихөөд Монголоо голох нь тэгээд тэдний  зөв үү.   Ажил олдохгүй, цалин  бага байна гэж ам таглах биз. Үнэн хэрэг дээрээ Монголд ажлын байр тас­ралтгүй өсч, цалин өндөртэй газ­рууд нэмэгдэж байна. Хэвлэлийн хуудаснаа өндөр цалин амалсан ажлын байрны зар тасрахгүй бай­на. Голоод юм уу, гологдоод хийдэг­гүй л юм билээ. Тэд хүний газар тэгээд сайн сайхан ажил хийдэг юм уу. Хамаг мууг нь л хийж байгаа.  Нутгаа орхигсодын энэхүү армийн орон зайн дээр мянга мянгаараа хятадууд ирж ажиллаж байна.   Монгол нь Солонгос руу, хятад нь Монгол руу чиглэсэн энэ урсгал удаан үргэлжилбэл Монгол гэдэг хөөрхий болно. Манайхаас дээр хөгжилтэй орноос хэдэн мянгаа­раа ирээд байхыг бодоход ажлын байр байгаа нь тодорхой. Тэд ирээд эх оронд чинь эзэн мэт, эмэгтэй­чүүдийг чинь өөрийн юм шиг дураа­раа авирлаж  байна.

Үрээ тэвэрсэн эхнэр, хүүгээ хүлээсэн ээжийгээ орхиод хүний газар луу юунд ингэж бөөн бөө­нөөрөө цуварна вэ. Идэр залуу насандаа эх нутгаа орхиод харийн нутагт хүний өмнө бөхөлзөх гэж юунд  яарнам бэ. Амьдралынх нь хамаг утга учир Солонгосыг зорих л юм шиг, хүсэл мөрөөдөл нь тэрнээс илүү халихгүй залуу нас хайран. 

Нөгөө яруу найрагч, зохиолчид, элит хэсгийнхэн яагаад энэ талаар огт дуугарахгүй байна. Бие биенээ хэмлэж, бичиг цаас шидэхдээ гар­гууд хэрнээ гадагшаа чиглэх залуу­сын урсгалыг хараад хээвнэг хэнэг­гүйхэн өнгөрөх юм. Улстөрчид нь яагаад тэднийг уухайлан дэм­жээд байна. Эх нутгаасаа урвагса­дын бүхэл бүтэн үе хүний нутгийн тэнгэр дор боол болохоор зүглэж байна. Үүнд нэг анхаарал хандуу­лаач. “Яруу найрагчдаа яаж шүү орчлонг аврах вэ” хэмээн бичиж байсан М.Цэдэндоржийн шүлгийн мөр бий. Түүн шиг орчлонг аврах агуу сэтгэлтэй найрагч биш байлаа гэхэд Монголоо бодох сэтгэл үлд­сэн баймаар  юм, өнөөгийн найрагч­­дад. Улстөрчид нь залуу­саа гадагшаа ажиллуулахаар явуулж байгаадаа биш, Монголд нь ажил олж өгч байгаагаараа пиардмаар юм. 

Монгол орон уудам, хийх ажил их байна. Эх орон чинь та нарыг дуудаж байна. Эргэж харахгүй яваад өгч байгаа чинь л урвагч болгож байгаа юм, залуусаа. Буцаж ирээд Монголоо голж, эхнэрээ сольж жүжиглэхийг чинь хүлээх ёстой юу, эх орон чинь. 

Залуу идэр насаа
хүний нутагт
өнгөрөөгөөд адаг сүүлд нь эх
орондоо ясаа тавина гэж гон­шиго­нох хэрэг алга. Урвагчийн ясыг тавих газар ч олддоггүй юм гэсэн
шүү, явагсдаа.
Харин би Монгол­доо үлдэнэ ээ.

Зунжин наадлаа. Монголын зуныг наадмын  улирал гэж нэрлэмээр юм. Ажил хийдэг хүн энэ зун ховор байлаа. Наадам найр цэнгээнээр бялуурч хэдэн зуун саяын үнэтэй хүлэг морьд, машин, гял цал ганган дээлээр уралдац­гаалаа. Түрүүлсэн бөхдөө төрийн сайд нь хүртэл байр өгч, бизнес­менүүд нь машин бэлэглэж уралд­лаа. Бүр өгөх юмаа олж ядаад нэг бөхөд Онц хилчин цол тэмдэг өгөв. Бөх барилдсан хүн яагаад эх орныхоо хилийг манаж гавьяа байгуулсан хүнд өгдөг шагнал авдаг юм хэн мэдэхэв. Сайнаар бодъё гэвэл хэдэн хүн өвдөг шороодуулсан нь хил манаж, хил зөрчигч илрүүлсэнтэй адил гавьяа юм байлгүй.

Монгол төрийн албан ёсны ажил нь наадам мэт төрийн удирд­лагууд нь аймаг, сумын наадам хэсч зугаацаж байна. Намар, өвөл болдгийг зун нь мартчихдаг бид  өнөө утаа, зуд турхантайгаа дахиад л учирна.

Жүжиглэж хаширдаггүй хар толгойнууд юм аа.  Жүжгийн тавилт  нь яг адилхан энэ олон наад­муудыг аймаг, сум, улс орон тэр чигээрээ хийнэ. Сонирхолтой нь энэ наад­мыг хэн зохион байгуулаад хэн санхүүжүүлээд байна. Таван өрөө байрнаас эхлээд 500 саяын морь хүртэл наадмыг манлайлагчдад шагнал болгон хүртээх нь зөв үү. Өөрийн чадлаар хөлс хүчээ урсган байж олсон 500 сая бүү хэл 500 төгрөгийг ч ухаалаг бизнесменүүд хэн нэгэн хүний нүдний хужрыг гаргасны төлөө зарлагаддаггүй.  Төрийн төсөв гэж монголчуудын хийсэн бүтээсэн бүхний талыг хураадаг цадаж ханадаггүй машин байдаг. Гайхалтай нь тэр их мөнгийг улстөрчид,  түүн дотроо сайд нар зарцуулах эрх мэдэл илүү их бий. Энэ мөнгөнөөс хэд нь морь, бөхөд бай шагнал болон очиж байгааг хэн ч мэдэхгүй. Өндөр хөгжилтэй орнуудад төсвийн маш хатуу хууль байдаг. Түүндээ ямар сайдын га­раар хэдэн төгрөг орсныг олон нийтэд зарлахаас гадна сайдын гэр бүл албаны унааг хэрэглэхээс эхлээд нэр хүндийг ашигласан тохиолдолд огцрох хийгээд олон жилээр торны цаана суух хүртэл шийтгэл оноодог. Гавьяа байгуул­сан морь, бөх шагнал авах нь зүйн хэрэг боловч ард түмний хөрөн­гөөс татсан их хэмжээний мөнгийг үүнд зарцуулах нь шударга ёсонд нийцэхгүй.

Арваад мянган хүнийг ажлын байртай болгож буй “Нарантуул” захын эзэн Ш.Сайхансамбуу, тө­рийн төмөр замыг гацаахгүйн тулд хувиасаа мөнгө гаргаж байгаа Х.Баттулга, нэгэн гэр бүлийн  амийг уснаас аварсан Ч.Улаан, Рио Тинтогийн өндөр цалинтай ажлаас таталзсан С.Оюун  нарын гавьяа  ганц удаа уралдаад түрүүлсэн морь, бөхийн гавьяаны дэргэд бага гэж үү. Энэ мэтийн гавьяатай улстөрчид байна. Хажуугаар нь  наадмаар гавьяа байгуулж буй мэт жүжиглэх улстөрчид бас хааяагүй байна. Ингэхээр л наадам гэдэг баярын утга агуулга тэр чигтээ алга болчихож байгаа юм. 

Үндэсний баяр наадмаа тэм­дэглэх нь Монголын ард түмний буруу биш. Өндөр хөгжилтэй улс орнууд ч олон баяр тэмдэглэдэг. Манайхаас ялгаатай нь тэдний баяр наадам цэвэр хувийн өмчөөр санхүүжнэ. Зохион байгуулагчид нь парламентын суудал горилогч улстөрч байдаггүй. Ямар нэгэн тэмцээн өөрсдийн фэнүүдийн боо­цоо, тасалбарын үнэ, хандив зэр­гээс бүрддэг. Ийм тэмцээнүүдэд төрийн түшээд оролцох нь ховор бөгөөд хөлбөмбөгийн дэлхийн аваргын тэмцээнийг олон удаа үзсэн нэгэн Ерөнхий сайд огцрох шахсан тохиолдол бий. Гэтэл манайд улстөрчид нь түрүүлсэн морь, бөхийг урамшуулах нэрээр  өөрсдийгөө телевизээр реклам­даж, гадныхны гайхлыг төрүүлж байна. Тэд нар наадам үзэж байна гэхээс илүүтэй сонгуулийн пиараа хийж байгаа нь хараагүй, дүлий хүнд ч ойлгомжтой. Японы нэгэн жуулчны ярьснаар бол монгол­чууд маш сайн наадаж, бас улстөржиж чаддаг гэнэ.

Энэ олон наадмууд нь зарим үед сайхан мэт санагдана. Үнэн хэрэгтээ хууль батлах ёстой эрхэм гишүүд, хэрэгжүүлэх ёстой нөхөр сайд нар наадам мэтээр зугаацаж байгаа нь иргэдээ бүтээн байгуулах биш, зугаацан цэнгэхийг уриалж буй хэрэг юм. Оросууд крантаа хаахаар Түлш, эрчим хүчний сайд нь ажлаа хийдэг, зуд болохоор Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлд­вэрийн  сайд нь  ажлаа хийдэг ийм улстөрчид манайхаас өөр оронд байдаггүй. Улстөрчдийн хийж байгаа ажил нь бас л нэг хэлбэрийн наадам. Тэд жорлон барьж, өр  тавихдаа ч тууз хайчилдаг. Манай­хаас өөр оронд бол ийнхүү шоуд­сан улстөрчид дахин улс төрд хөл тавих нь бүү хэл удам судар нь амьдрах аргагүй болдог. Харам­салтай нь улстөрчдийн энэ шоу нь өөрсдийн пиарыг хийхээс гадна эгэл ардын амьдралыг ч хойш нь татдаг.    

Миний нэгэн найз Төв аймагт шинээр барилга барьж байгаа. Барилга барьж буй нөхдүүд нь арав хоног ажлаа хаяжээ. Архангайн бас нэг бизнесмэн их хэмжээний хадлан бэлтгэхээр багагүй хөрөнгө зарсан байдаг. Өндөр мэргэжлийн агрономич бас хөлсөлсөн юм билээ. Гэтэл өвсний сөл хамгийн өндөр байх үеэр нь ажилчин нь нутгийн ойн баяртаа оролцох гээд алга болсон байгаа юм.

Нэг үе наадмаар нэр бүхий хэдхэн хүн л зоолттой түрүүлдэг байсан нь өөрчлөгдсөнийг эс тооц­вол наадам нэг л хэвийн болдог. Цаашид яахыг хэн мэдэ­хэв. Морь уралдана, бөх барилдана, аймаг сум, улсын цолоор шагнана. Шагна­лыг нь төр засгийн тэргүүнүүд, улс­төрчид гардуулна. Нэг ёсны манай улстөрчдийн зуны ажлын гол хэсэг нь наадамд шагнал гардуулах, эсвэл бай шагнал амлах. Наадам гэдэг үгний утга чанар ч тэр наадах цэнгэхээс угшилтай. Ингэж  зунжин тоглож наадаад байхаар өвлийн хахир хүйтний хатуу араншин биднийг тойрохгүй, дайрна.

Ер нь  хувь хүмүүс өөрсдийнхөө мөнгөөр дангаараа энэ олон наад­муудыг хийдэг  бол яая гэхсэн. Гэтэл улсын мөнгийг  энэ их баяр цэнгэлд мөн их урсгаж байна. Олон хүн цугласан баяр наадмыг далимдуу­лаад их хурлын гишүүдийн өөрс­дийгөө рекламдах нэг боломж юм л даа.

Иймэрхүү маягаар хаваржин улстөржөөд,  зунжин наадамлаад байхаар өвлийг өнтэй давах ойл­голт ер нь байна уу. Өвөл ирэхээр өнөөх утаагаа ярьж “матрын ну­лимс” унагана. Наадмын маргааш намар гэдэг шиг наадмын нөгөө­дөр өвөл ирнэ ээ. Ирсээр ч байсан. Байгалийн янз бүрийн үзэгдэл болдгоороо л болно. Түүнийг харин наадам шигээ налайж давах л гол асуудал юм. Наадамлах яах вэ. Наадмын маргааш намар гэдэг сэн. Тэгвэл наадмын нөгөөдөр өвөл ирдгийг бас санах л  ёстой юм шүү.