DNN

Монголын зохиолч­дын эвлэлийн болон Ч.Лхам­­сүрэнгийн нэ­рэм­­жит шагналт яруу
най­рагч Лхагва­сү­рэн­гийн
Бат­цэнгэлтэй ярилц­лаа. Тэрээр “Ми­ний элсэн цаг” хэмээх яруу найргийн шинэлэг
бүтээлээ саяхан
хэв­лүү­лээд
байгаа юм. Уг номын баяр “Интер­ном” номын их дэл­гүүрт өнөө­дөр болно. Д.Энх­болд­баатар, Нам­барын
Пү­рэв, Эмүү­жин, Цэндийн Дорж­сэм­бэ, Д.Ган-Очир
нартай ерээд оны дунд үеэс
Монголын утга зо­хиолд  хөл тавьсан түү­­нийг Тангадын Гал­сан, Очирбатын
Даш­бал­бар нар тосч авсан байдаг шүү.
“Миний эл­сэн цаг” бол Л.Бат­цэнгэл найраг­чийн тав дахь бүтээл юм. Өмнө нь “Бүсгүй цэнхэр сал­хи” (2004 он), “Сэтгэл
минь тэнгэрийн уяхан шат” (2006), “Зүрх сэтгэ­лээ нэгжнэм” (2008), “Өр зүрхний хавар” бүтээ­лүү­дээ хэвлүүлж байсан. Мөн яруу найргаас гадна сэтгүүл зүйн талбарт хүчээ сорьж аян замын тэмдэглэл,
олон арван ярилцлага, хөрөг нийт­лэл, эсээ тэм­дэг­лэ­лийг
“Өдрийн сонин”-доо
хэвлүүлснийг
ун­шигч түмэн
мэдэх билээ.   

–Яруу найргийн тань шинэхэн бүтээл олны хүр­­тээл бол­лоо. Уран бү­тээ­лийн ганзага дүү­рэн хал­гиж, цалгиж л явна уу?

-Яруу
найрагч уран бүтээлчдэд л олддог баяр хөөрийг мэдрээд сайхан л явна. “Миний элсэн цаг” уран бүтээлийн минь тав дахь ном. “Бадрангуй сэт­гэ­лийн бадагс”, “Нутгаа санахын өвчин”, “Итгэл, хайр, хүлээлт… Энэ: Ми­ний элсэн цаг”, “Ерээд оны нимгэн дэвтрүүдээс” тэргүүт зургаан бүлэгтэй. Эх орон, ус нутгийнхаа тухай омог бардам шүл­гүүд, мөн хайр, итгэл, орь ганцаардал, уй гунигийн бадгууд, ерээд оны ахуй үе анд нөхдөө үгүйлсэн санаашрал зэрэг цөм багт­сан ийм л ном бол­лоо. Монгол Улсын тө­рийн шагналт яруу най­рагч, зохиолч Пүрэв­жа­вын Пүрэвсүрэн ах номыг минь ариутган шүүж, анхны уншигч нь болсон. Өөрөө хэдий хэвтэрт бай­гаа ч “Ах нь шүлгүүдийг чинь нэг хармаар байна” хэмээн хэлж санаа оноо­гоо нэмэрлэн, “Нутгаа санахын өвчин” бүлэг туурвилыг нулимстай унш­санд нь ихэд баярлаж байна аа. 

–Таны анхны ном “Бүс­­гүй цэнхэр салхи“. Хоёр мянган оны эхээр хэв­лэг­дэж байсан. Уг но­мын өмнөтгөлийг Тан­гадын Галсан багш тань бичсэн бай­­даг. Ингэхэд их утга зо­хиолын ер­төн­цөд хөл тавьж, но­мын багш нар­тай­гаа хэрхэн учирснаа ярихгүй юу?

-Миний
бие ерэн хоёр онд Баянхонгор аймгийн Заг сумандаа арван жи­лийн сургуулиа дүүргээд хөдөө малчин болсон. “Дипломгүй, зангиагүй сэхээтэн болно оо” гээд хөдөө гарсан байдаг. Мөн өвчтэй амьтан шүү. Тэгтэл тухайн жил Баянхонгор аймаг зудлаад байдаггүй ээ, хэдэн малаа тавиад туучихсан. Ингээд зангиа­гүй сэхээтэн болно гэдэг өнгөрч байгаа юм. Тухайн үед Галсан багш руугаа хэдэн халтар шүл­гээ за­хид­лын хамт дай­сан түүх­тэй. Бас болоо­гүй ээ, тэд­гээр халтар “юм”-нуудын ихэнх нь хай­рын шүлэг гэж байгаа. Тэгтэл багш маань хөдөөх товари­щийн бүтээл гэж гололгүй өмнөтгөл үг би­чээд ту­хайн үеийн “Хөдөл­мөр” сонинд гаргачихсан байж билээ. Тэгээд ерэн дөр­вөн онд аймгийн ойгоор очихдоо намайг хүн амьт­наас сурч байж уулзаад өнөөх сониноо өглөө. Миний баярлах, гайхах, айх, эргэлзэх зэ­рэгц­сэн нь мэдээж. Ингэж л багш­тай­гаа учирсан. Багш бид хоёр чинь Заг, Байд­рагийн Хүрэн бэл­чирийн найрагчид шүү дээ.

–С.Жамъянгаравын нэрэмжит Дорно да­хи­ны сургуулийг төг­сөгч­дийн нэг бол өөрөө. Уг сургуульд ирээд Очир­батын Даш­бал­бар багш­тай­гаа учирсан нь мэ­дээж. Оюутан ахуй ца­гийн дурсам­жаа­саа ху­ваал­цахгүй юу?

-Галсан
багшийн л буян. Мань хүн хөдөөний малчин эрийг хотод ав­чир­сан. “Утга зохиолын ямар нэгэн сургуульд ча­майг оруулмаар байна. Харин чи сургуулиа сон­го. Би оруулахыг нь ха­риу­­цъя” гэж билээ. Ингэж л би чинь Тангадын Гал­сан гэж аварга том уулын хормойноос зуурч их хотын бараа харж, ул­маар утга зохиолын гэ­рэлт ертөнцөд хөл алхсан азтай хүн дээ. Тэгээд л С.Жамъянгаравын нэ­рэм­жит Дорно дахины сургуулийн босго алхсан. Тэнд Очирбатын Даш­бал­бар багш минь ха­луун сэтгэлээр угтаж ав­сан. Шанжмятавын Гаа­дамба агсан, Шаравын Сүрэн­жав гуай, төвд хэл­ний Лхамсүрэнгийн Хү­рэл­­баа­тар багш, гавж Шаг­­­дар­сүрэнгийн Сонин­баяр гуай, доктор Чойсү­рэнгийн Дагвадорж гээд ханайсан амьтад, эрдэм оюуны нэвтэрхий толь, уулс тосч авсаан. Балбар багштайгаа эхний хоёр жил ойр дотно байгаагүй ээ. Уул нь бол ойр байгаа. Ухаандаа, бид баг­шийн­даа очно. Үймэлдэж шуу­гил­дана, шүлэг зохио­лоо уншина. Багшийн охин, манай нэртэй нийт­лэлч­дийн нэг Мөнгөндалай манай анги байсан ч бо­лоод тэр үү, багшийнхаар их очдог байж билээ. Гэх­дээ би гэдэг хүн баг­шаа­саа айна, сүрдэнэ. Оюут­ны эхний хоёр жилд ба­раг л зугтах нь холгүй явсан. Харин сургуулиа төгсөх жил багш маань миний дипломын ажлыг удирдаж, “Сэтгэлийн ариун сүмдээ залбирсан найрагч” хэмээн бичиж байлаа. Багш тэр үед Их хурлын гишүүн байсан.

–Багшийн тань бич­сэнийг “Бүсгүй цэн­хэр салхи” номноос тань уншиж байсан юм бай­на?

-“Орчлонгийн цэнхэр хавар шиг охидын тухай бичдэг энэ хөвгүүн өөрий­гөө “цагийн боол” хэмээн гүн ухааны үүднээс зөв ойлгож, амьдрахуйн үнэ­нийг эгэл боргил хоо­лой­гоор эр бор харцага шиг өгүүлж байна. Тансагхан бичлэгтэй хөдөөний эр “хувь заяа минь ариун тэнгэрийн эрхшээл” гэж ухааран, “хундага дарс­наас үнэгүй энэхэн амьд­ралаа бодохоор хув­хай мөчир дээр жиргэх өнчин болжмор шиг хөөрхий дөө” гэж дуун алджээ. “Цэцгийн сүрчиг анхи­луул­сан хаврын салхи”-ны сайхныг мэдэрч, “Ил­бийн хоосон чамайгаа үнсэж чадахгүй минь хөөр­хий дөө” хэмээн гуниг­лаж, “живаа живаа жилийн ариун гунигийн тодруулж”, “уйлж үзээгүй хүн нулимсны амт мэд­дэггүй” тухай өгүүлж энэ найрагч хүүг төгсгөж буй­даа Жамьянгаравын нэ­рэм­жит утга зохиолын сургууль баярлах ёстой” хэмээн халуун дотноор бичсэнийг хааяа уншаад нулимс гардаг.

–Балбар найрагчийг та бол эртнээс мэд­нэ биз дээ?

-Өө
мэдэлгүй яахав. Би чинь хөдөө малын захад Хонгор нутгийнхаа аараг толгодын дунд явах­даа тухайн үед хэв­лэгд­сэн бүхий л номыг элгийг нь элтэл уншиж байлаа. Шүлэг найргаар өвчилж явсан үе минь тэндээс эхтэй. Тийм ахуй цагтаа Балбар баг­шийн­хан “Оддын аялгуу”, “Зүүд­ний мөнгөн шувуу”, “Бурхны мэл­мий” гээд л номуудыг нь уншиж бус­дын адил би­ширч бай­лаа. Балбар багшийн шүл­гүүд Мон­голын утга зохиолыг наяад оны эхэн үед үнэн­дээ сэрээсэн шүү. За тэ­гээд “Мөнхийн бүтээл мөх­лийн ирмэгт”, “Номон дээр гишгэсэн алдас” гээд нийтлэлүүд нь байна. Нэг хөгтэй зүйлийн тухай хэ­лэ­хэд, багшийнхаа номыг өвөртөлчихсөн эмнэг үрээ­тэй шуугьж явлаа. Гэтэл өврөөс ном унаад өнөө үрээ чинь гэнэт бул­гиад шидчихэж билээ. Тэгэхээр миний бие эр­дэм номын өргөөнд ч, эмнэг хангалын нуруун дээр Дашбалбар баг­шийн­хаа номнуудыг ун­шиж явж дээ.   

–Таны шүлгүүдээс бадрангуй өнгө аяс мэд­рэгддэг. “Манай Бат­цэнгэл бол ха­луун сэтгэлтэй омог бардам найрагч даа” хэмээн үзэг нэгт нө­хөд чинь үнэлдэг. “Тэнгэрт өргөх шү­лэг” тэргүүт бүтээ­лүү­­дийг чинь унши­хуйд яалт ч үгүй тийм бодол төрөх нь бий. Мөн ган­цаар­дал ганихралын, уй гуни­гийн өнгө аяс ч мэд­рэгд­дэг. Тэгэхээр өөрийнхөө яруу найр­­гийн өнгийг то­дор­­хой­лооч?

-Яруу
найраг бол хү­мүү­ний сэтгэлийн ертөнц дэх баяр хөөр, догдлол, уй гунигийг багтаасан зүрхний бичээс шүү дээ. Тэгэхээр дотоод ахуй эд­гээр хувиралтын аль аль нь л миний шүлгэнд бий. Сүүлийн бүтээлд маань ч омог бардамнал хийгээд уй гуниг, ганцаардал зэ­рэг­цэж л байна. “Яруу найраг бол уйтгар гуни­гийн дурсамж” гэж Сергей Есенин нэгэнтээ хэлсэн байдаг. Тэгэхээр уйтгар гунигийн дурсамж хүнд сэтгэлийн гэгээ гэрлийг хайрладаг болов уу. Наа­наа шаналалтай, гуниг­тай юм шиг хэрнээ цаад мөн чанартаа хүмүүний орчлонгийн гэгээ гэрлийг л дуулж яваа хүмүүс шүү дээ, энэ найрагчид чинь. Түүнээс хэзээ ч үхэл хага­цал, өш хонзонгийн тухай бичдэггүй л байхгүй юу. Энэхэн амьдралын юунд ч болов ан цав үүсэхэд хамгийн түрүүнд яруу най­раг­чийн зүрхэн дун­дуур туучиж өнгөрдөг. Тиймийн учир л хөн­дүүр­хэн зүрхнийхээ уянгаар шүлгээ бичээд байдаг юм. Би тэдний л нэг. Цаг хуга­цааны хар цагааныг үнэн мөнөөр нь дэвтэрлэж л явна.

-“Сэтгэл минь тэнгэ­рийн уяхан шат“, “Өр зүрхний хавар” яруу найргийн шилдэг бү­тээ­­лүү­дээрээ МЗЭ–ийн шаг­нал, Буриа­дын Улаан–Үдэд бол­­сон Нам­жил Ним­буе­вын нэ­рэм­жит олон ул­сын яруу найр­гийн наа­дамд дэд байрын шаг­­нал хүртсэн гээд ам­жил­туудыг тань мэдэх юм аа. Харин “Миний элсэн цаг” номын шүл­гүү­дээс со­нирх­моор бай­на л даа?

-Номоо
нэрлэсэн шүл­­­гийг минь хүмүүс со­нир­хоод байгаа. Түүнээ уншъя.

“Итгэл, хайр, хүлээлт

Энэ гурван үг

Элгээ эгштэл санагалзсан

Энхрий түүнтэй минь учруулах

Элсэн цаг юм

Цаг хугацааны далавч

Цадиггүй бардмаар дэвсээр

Арав, хорь, зуун түмэн жил

Алсарч хулжлаа ч гэсэн

Элсэн цагаа эвдэлгүйгээр

Эндээс явна би“. Ийм нэг богино шүлэг юм.

-“Монголын мөнгөн үеийн яруу найраг” бо­тид таны шүлгүүд ор­сон. “Ми­ний элсэн цаг” номноос “Монголын мөн­гөн үеийн яруу най­раг ботийн хав­тас­наа ижийдээ бичсэн шү­лэг“-ийг тань олж унш­лаа. Эхний мөрүүдээс тань хараад л жинхэнэ яруу найрагч л ингэж бич­нэ дээ гэсэн бодол төрснөө нуух юун?

-“Гуч хүрээ ч үгүй байж

Гуниглаж юунд сурав даа

Орчлонг огоорно гэж зовлон үүрч

Од хийморио гундааж явна даа гэж

Эжий минь та санаж суугаа

Эвий муу хүү минь гэж шаналж суугаа

Ялгуун цагаан сарны дор

Яруу найрагч хүн гуниглаж суудаг

Яахын аргагүй эхийн цагаан сүүнээс

Яргаж ургасан үндэс учраас тэр дээ

Гуниглаж орчлонг хайрладаг энэ цөөхөн хүмүүс

Гундаж шанданхан, мандаж бадранхан

Эхнэртээ хаягдаж, элдвийг үзэвч

Ээж та нарыгаа л бурхан гэдгээ мартахгүй ээ…” гэж бий дээ. Ингэхэд хүүгийнхээ номын баярт оролцоор ижий минь Баян­хонгороос ирээд бай­гаа. Мөн хоёр охин минь ирнэ. Ах нь хоёр охиныхоо ээжид зориулж “Зүрх сэтгэлээ нэгжнэм” хэмээх яруу гунигийн дурсамж хэвлүүлсэн шүү дээ. За тэгээд номын баярт утга зохиолын хү­рээ­нийхэн мэдээж ирнэ. Мөн дизайнер Чойжил­сүрэнгийн Ууганбаяр, зу­раач Мягмарын Амархүү, “Мөнхийн үсэг” группын хамт олон ирнэ. Эдгээр эрхмүүд миний номыг бүтээлц­сэн хүмүүс ээ.

Ярилцсан Н.ГАНТУЛГА

-МОНГОЛ ТУУРГАТНЫ БӨХИЙН НААДМААС ҮҮДСЭН ЭРГЭЦҮҮЛЭЛ-

Дэлхийн монголчуудын үндэсний бөхийн холбооноос монгол туургатны бөхийн наадмыг өнөө жил тав дахь удаагаа зохион байгуулав даа. Элэг нэгтэн монгол ахан дүүс минь уулзан учирч, зүс царайгаа харалцан, бөхөө барилдуулж, уртын дуугаа шуранхайлуулсан шигээ хуу­чилж суулаа. Ямар бахтай байв аа. Алтайн хязгаар, Халимаг, Тува, Буриад, Өм­нөд Монголоос монгол туур­гатны наадамд зорьж ирсэн олноо хараад элэг бүлээсэх шиг болсон шүү. Он жилээр уулзаагүй садан төр­лүүд нэ­гэн дор цугласан юм шиг хөл хөөрцөг болохуйг харахад өөрийн эрхгүй бах­дал төрж омогшил бадраад ирж байгаа юм.

Манайхны хэлдгээр цээ­жээд нэг юм өгсөөд ирсэн. Ингэж л монголчуудыг огшоо­сон наадам болсон билээ. Үүгээрээ уг наадмын үнэ цэн, утга учир, мөн чанар нь мэд­рэгдэж байгаа юм. Монгол­чууд юуны түрүүнд бөхөө дагаж нэгдэнэ гэдгийг зо­хион байгуулагчид нь, Өмнөд Монголын Журамт эд нар маань ойлгосон байна. Зөв л дөө. Монгол туургатны бө­хийн барилдааныг зохион байгуулж, Монгол, Алтайн хязгаар, Буриад, Халимаг, Тува, Өмнөд Монголын идэр­мэг эрчүүд бөхийнхөө дэв­жээн дээр гар зөрнө гэдэг сайхан. Энэ бол товчхондоо, монгол хэмээх хийморь лун­даа нь багтаж ядсан, хүсэл тэмүүлэл нь бусдыгаа цаг үргэлж манлайлж байдаг тар­хиндаа, зүрхэндээ галтай бадарч явдаг үндэстний нэг­дэхийн илэрхийлэл билээ.

Тэгэхээр цаанаа ихээхэн утга учир агуулсан монгол туургатны бөхийн наадмыг бид дэмжих учиртай юм аа. Бүр бодлогоор дэмжих ёстой. Нэгдэхийн илэрхийлэл гэдэг утгаар нь шүү дээ. Түүхийн буурал улбаанд дэлхий да­хинд Монгол шиг олон за­дарч, бутарч, цацсан шагай шиг талаар нэг сарнисан улс үндэстэн байхгүй. Найман зууны тэртээх эзэн хааны өлгий гэж бид ярьдаг, бахад­даг. Гэвч долоон зуун жил задарсан улс гүрэн шүү дээ. Их өвгийг, шар сахалтай тэр өвгөнийг өнгөрснөөс хойш л монгол туургатан задарч эхэл­сэн юм. Эрхбиш өвгө­нөөс хойш инерциэрээ хоёр зуун жил болсон. Тэгээд л аргагүйн эрхэнд бутарсан байдаг. Өнөөдөр дэлхий да­хинд Монголиад ястан хүртэл байдгийн гол учир нь ийм юм. Тэгвэл одоо бид нэгдэх учир­тай. Нэгдэх цаг маань хэдийнэ болжээ гэдгийг монгол үн­дэстэн бүрийн сэтгэл зүрхний дуудлага хэлээд байна. Зад­ралын туйл гэж байдаг бол түүнд хүрчээ. Задралын туйлд хүрсэн улс гүрэн хүссэн ч, эс хүссэн ч эргээд нэгддэг нь ертөнцийн жам юм. Тэлэлт дуусахаар буцаад агшдаг байгалийн хууль бий шүү дээ. Тийм л жам, бичигдээгүй хуу­ль элэг нэгтэн монголчуудыг минь нэгтгэх хувь заяаны тохиол бүрджээ, янз нь.

Өнгөрөгч жил Эрх чө­лөө­ний хувьсгалын зуун жилийн ойгоор Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч Цахиагийн Элбэг­дорж дэлхийн өнцөг булан бүрт аж төрж, Монголынхоо хөх тэнгэр, хатан Туулынхаа усыг санагалзан, өвөг дээд­сийнхээ өлгий нутгийг чин зүрхнээсээ үгүйлэн байгаа монгол үндэстэн ахан дүүсээ эх орондоо ирэхийг уриал­сан. Монгол төрийн тэргүүний тэрхүү уриалга “Монгол эх орон минь” гэхээр л хоёр нүднийх нь нулимс сувдраад, харийн нутагт төрж өсч буй хөх нуруут үрсээ эцэг өвгөд элэнц хуланцынхаа нутагт дагуулан очихсон, тэгвэл амьд яваагийн хэрэг бүтнэ хэ­мээн сүсэлж суудаг олны голыг нь гогдох шиг, ирээдүйг нь гэрэлтүүлэн гийгүүлэх шиг болсон биз ээ. Үнэндээ мон­гол үндэстэн өнөөдөр хэл соёл, өв уламжлалаараа ба­хархдаг, монголоороо сэтгэж, монголоороо аж төрдөг бай­маар байна. Монгол туургат­ны гал голомт яахын аргагүй Монгол Улс билээ. Тулганд нь хөх галын дөл бадарсан туур­га тусгаар улс гүрэн нь байхад дэлхийн монголчууд минь юугаар дутах вэ дээ. Туулаад очих газаргүй, тү­шээд авах төргүй байгаа биш дээ. Үндсэндээ нэгдэн нийлж гал голомтоо бадраах улс гүрнийг шинээр байгуулах гэж байгаа биш. Монголын өргөн уудам нутаг энэхэн замбуу тивийн аль чиг бөөрөн дээр нь аж төрж буй бүхий л үн­дэст­нээ элбэгхэн багтаана. Дэл­хийн монголчуудыг бай­тугай дэлхий дахиныг тэжээж бай­на шүү дээ, энэ Монгол чинь.

Дэлхий хэмээх дэлгэсэн эсгий дээгүүр цацсан шагай шиг бутарсан үндэстэн одоо л  нэгдмээр байна аа. Үүний гол эхлэл нь Монгол үндэст­ний бөхийн барилдаан бол­лоо шүү дээ. Одоо бид цааш­даа яах вэ гэхээр Монгол үндэстний бөхийн наадам хийдэг шигээ морин хуурч­дын, уртын дуучдын, хөө­мийч­дийн, хөгжмийн зо­хиолч­­дын, яруу най­рагчдын наадмыг хиймээр байна. Мэ­дээж монгол туур­гатны гэсэн нэрийн дор шүү дээ. Ингэж соёл урлагаараа дагнан ганц хоёр жилийг ардаа үдэж, ухаандаа урлаг соёлоороо нэгдсэний дараа шинжлэх ухааны талбарт нэгэн цөм болох нь зүйн хэрэг. Нарийн мэр­гэжлийн, шинэ санаа, нээл­тийн томоохон тэмцээн урал­дааныг Мон­голдоо хийх ёс­той. Үндсэндээ шинжлэх ухаан, техник тех­нологи, на­рийн мэргэжил рүү бид гур­валсан морин тэрэг гэдэг шиг улс үндэстнээрээ орох хэрэг­тэй. Энэ маань юу вэ гэхээр, Монгол туургатны компью­терч­дын, програм­мистуудын, шатарчдын их наадам зэр­гийг зохион байгуулж, оюун ухааны талбарт мандаж дэлхийд гайхагдмаар байна шүү дээ. Жил бүр бөхийн наадам нэ­рээр хэдэн бөхчүүдээ барил­дуулаад түүндээ хамаг ан­хаарлаа, хүчээ тавиад байх биш. Бүхий л талбарт ингэж шат дараа­лалтай тэмцээн уралдаанууд элэг нэгтнүү­дийнхээ дунд хийж давалгаа үүсгэх цаг нь болжээ. 

Мөн Монгол туургатны шагнал гэж чанар чансаа, нэр хүнд бүхий л зүйлээрээ дана­гар том шагналыг бий бол­гохсон гэж бодох юм. Дэлхий дахинд урьд өмнө нь байгаа­гүй шинэ нээлт хийсэн, орчин цагийн шинжлэх ухаанд онц­гой гавьяа байгуулсан, авьяас билэг, алдар суугаараа то­войн тодорсон монгол хүн, монгол үндэстэнд олгодог тийм л шагнал. Нобелийн шагнал гэдэг шиг тийм өргөн цараатай, нэр хүндтэй шаг­налыг бий болгох нь зүйтэй болов уу. Яг ямар шалгуураар хэрхэн олгож байх талаар манай сэтгэгчид байр сууриа илэрхийлэхийг сэтгүүлч ми­ний бие хүсч буйгаа энэ даш­рамд дуулгая. Д.Урианхай, Баабар, Б.Цэнддоо, Дашийн Бямбасүрэн, Н.Жан­цан­но­ров, Лувсандамбын Дашням, Дашлхүмбийн Гал­баатар, Г.Аюурзана, Дара­мын Бат­баяр, Сорогдогийн Энхбаяр нарын сэтгэгчдэд дуулгаж байна аа. Уг шагнал болоод түүнийг тойрсон үйл явдалд дэлхийн бүх л монгол туур­гатан, улс үндэстэн хүссэн хүсээгүй анхаарлаа хан­дуулна шүү дээ.

Монголчуудыг хоорондоо эв түнжин муутай байхыг дэлхийн улс орнууд яагаад ч юм хүсээд байх шиг санагд­даг. Тэдний хүслийг биелүү­лэх мэт монголчууд бид хоо­рондоо дэндүү хагаралтай, хэн нэгнээ магтан мандуулж чаддаггүй, авьяастай нэг­нийхээ авьяас билгийг бах­даж, амжилт бүтээлээр нь бахархаж чаддаггүй. Сэтгэл­гээний хувьд дэндүү ядмаг. Улс үндэстэн, элэг нэгтнээ хүлээж авахдаа ч тиймхэн. Яагаав, хэзээний билээ дээ, цагаан сарын барилдаанд Тувагийн Мангуш ирж зо­доглоход юу боллоо доо. Бид тийм л жижиг хүмүүс шүү дээ. Тэгэхээр одоо ийм зангаа болих хэрэгтэй. Үүнд нэг зүй­лийг тодотгож хэлэхэд, мон­гол хүмүүсийг хоорондоо хэ­рэлдэхийг хориглосон, мон­голчуудыг настнаа хүнд­лэ­хийг эрхэмлэсэн хууль гар­гамаар байна. Биесээ хүнд­лээ­гүй нэгнийг нь шийтгэдэг хуультай болмоор байна. Ахмад наст­нууд нь тухайн өндөрлөгт хүрсэн шигээ ха­найж байх хэрэгтэй. “Би Мон­голын оюун санаа, зан зан­шил, өв соё­лын нэгэн том илэрхийлэл шүү дээ” гэж боддог байх учиртай юм. Тэ­гэхгүй юмны түрүүнд л шөвөл­зөөд уурлаж уцаарлаад, улс төржиж нам­чирхаад, талцаж хэрэлдээд байвал юу болох вэ. Үүнийг л зохицуулдаг хуультай боло­хыг сануулаад байгаа хэрэг ээ. Монголчууд эв нэгдэлтэй, нэгэн цул болж байж хүндийн жингээ улам нэмнэ. Хүндийн жин нэмэгдэх тусам дэлхийн татах хүч нэмэгддэг. Энгий­нээр хэлэх юм бол монгол туургатан дэлхийн улс орнуу­дыг нэг л өдөр соронзон гүр адил татна шүү дээ. Оюун санаагаараа ч, эрдэм мэдлэг, авьяас билгээрээ ч байлдан дагуулна. Тэгэхээр бүгдээрээ Монгол Улсынхаа сүр хүчийг дээшлүүлье. Үүнийг дээш­лүүлэхийн тулд бид эвлэлдэн нэгдэж, хүчээ нэгтгэж, нягт болох зайлшгүй шаардлага­тай байна л даа. Монгол туур­­гатны бөхийн наадмаас үүдээд энэ бүгдийг эргэцүүл­лээ. Сүүлд нэг зүйлийг нэмээд хэлэхэд монгол туургатны бүхий л наадам уралдаан зөвхөн Улаанбаатар хотод болох учиртай. Улаанбаатар хот бол Монгол Улсын нийс­лэл биш юм. Монгол туур­гатан олны, монгол үндэстэн угсаатны нийслэл юм.

Н.ГАНТУЛГА

Өнгөрсөн пүрэв
гари­гийн орой УИХ-ын чуул­ганаар Монгол Улсын 2013  оны төсвийг
батал­лаа. Энэ нь ирэх оноос хэрэгжиж эхлэх Нэгдсэн төсвийн тухай, Төсвийн
тогтвортой байдлын ту­хай хуулийн шаардлагад нийцэж байгаагаараа онц­лог юм. Ирэх
жил ма­най улс мөнгөний авдар­таа долоон их наяд
88 тэрбум 300 сая (7.088.3 тэрбум) төгрөг төвлө­рүү­лэхээр төлөвлөв.
Ха­рин үрж зарах мөнгөө бага зэрэг танасан байна. Ингээд до­лоон их наяд
444 тэрбум 600 сая (7.444.6 тэрбум) төг­рөгийг зарлага­дахаар шийджээ. Эндээс
тоо­цоод үзэхээр төсвийн алдагдал 356.3 тэрбум төгрөг гарлаа. Энэ нь ДНБ-ий хоёр хувьтай тэн­цэж байгаа
учраас Төс­вийн тогтвортой
байд­лын тухай хуульд тусгасан шаард­лагыг хангасан. Үүнд  сэтгэл
өег яваагаа улсын төсвийг боловс­руулан батлуулсан
дарга нар хэлж байгаа. Мэдээж орлого, зарлагын зөрүүг багасгаж, алдагдлаа бага гаргасан
болохоор ирэх жил мон­голчууд бүсээ
чангална гэж айлтгүй цээж
тэнэгэр алхаж болох гэнэ.

Гэхдээ ингэж санаа амрах эрт байна. Төсвийн төсөлд дурдса­наар гадаад дотоод хүчин зүйлээс хамаарч манай эдийн засаг хямарч магадгүй. Тухайлбал, энэ оны эхээр бараг 17 хувьд хүрээд байсан эдийн засгийн өсөлт одоогийн байдлаар буурч 13.2 хувьтай бол­жээ. Хятад улсын эдийн засгийн өсөлт удааширч, Монголоос нүүрс экспортлохоо зогсоочихсон нь манай эдийн засагт шууд нөлөөгөө үзүүлж байгаа нь энэ. Үүнээс болоод нүүрсний компаниудын улсад оруулах орлого мэдээж буурна. Дээрээс нь дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ буурсан үзүүлэлттэй яваа. Тэгэхээр манай ганц саалийн үнээ болсон “Эр­дэнэт” үйлдвэрээс орж ирэх орлого багасах төлөвтэй байгаа юм бай­на. Түүнчлэн ажилгүйдлийн түв­шин өндөр хэвээрээ, экспорт огцом буурч, гадаад худалдааны алдаг­дал өссөөр байна. Ийм үед тат­варын хамрах хүрээ олигтой нэ­мэгдэхгүй, хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж сайжрахгүйгээс төсвийн алдагдлыг нөхөх өөр ямар ч эх үүсвэр харагдахгүй  байгаа гэнэ. Энэ бүхэн нь энэ удаагийн төсвийг эмзэг гэж тодорхойлоход хүргэсэн тухай Сангийн сайд ярьсан байна лээ. Тиймээс төсвийн тогтвор­жуу­лалтын сангаа 500 тэрбум төгрөгт хүргэхээр зорьж байгаа юм байна. Хэрэв эрсдэл гарч төсвийн алдаг­дал ихээр нэмэгдвэл энэ сан­гаа­саа зарцуулж, төсвөө тогтвортой байлгах гэнэ. 

Үүнээс гадна инфляцийн түв­шин 14.9 хувьтай явна. Хүнс, ба­раа, бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгд­сэнтэй холбоотойгоор инфляцийн түвшин ийм өндөр болсон хэрэг. Гэхдээ инфляцийг  ирэх онд най­ман хувьд барихаар төлөвлөжээ.  Эндээс яаж гэдэг асуулт урган гарч таараа. Өмнөх жилийн төсөвт цалин тэтгэвэр, бусад төрлийн тэтгэмж олгохоор тусгадаг байлаа. Энэ нь инфляцийг хөөрөгдөх нэг шалтгаан болдог байв. Харин ирэх жилийн төсөвт ийм амлалт ороогүй­гээрээ онцлог болсон юм. Хүүхдийн мөнгийг эс тооцвол бэлэн мөнгө тараах асуудал  ирэх оны төсөвт байхгүй. Мах болоод шатахууны үнийг аль болох тогтвортой байл­гах бодлогыг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлнэ.  Ийм ийм үзүүлэлтийг үндэс болгож, инфляцийг нэг орон­той тоонд барина гэдэгтээ төсөв батлагчид итгэлтэй байгаа бо­лол­той. Гэхдээ энэ бол цаг ирэх цаг хугацаанаас хамаарч үр дүн нь гарах асуудал.

ОРЛОГО

Ирэх жил Оюу толгойн ордын үйлдвэрлэл эхэлнэ. Үүнийг дагаад уул уурхайн салбарт бодит өсөлт гарах байдал ажиглагдаж байгаа юм байна. Дээрээс нь Оюу толгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулж, хөрөнгө оруулагч компаниас роялтын тат­вар авахаар болж байгаа. Тэгвэл 2013 оны төсөвт 445.8 тэрбум төгрөгийн орлого орж ирнэ гэсэн үг. Нийтдээ уул уурхайн салбараас улсын  төсөвт 1702.8 тэрбум төгрө­гийн орлого оруулахаар байна.  Мөн Архи, тамхины онцгой албан татварыг нэмэгдүүлсэн нь төсөвт тэр хэрээрээ орлогыг арвижуулна. Үүний зэрэгцээ газрын тосны зориулалтаар оруулж ирэх им­портын бараа бүтээгдэхүүнийг татвараас чөлөөлдөг болсоор арван жил өнгөрч байгаа билээ. Тэгвэл энэ удаагийн төсвөөс эхлэн үүнийг хүчингүй болгож байна. Ингэвэл ирэх жилийн төсөв 10.2 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ.  Мөн Атрын гуравдугаар аян нэгэнт үр өгөөжөө өгөөд, газар тариа­лан­гийн салбар хөл дээрээ босчихсон учраас энэ чиглэлийн төхник тоног төхөөрөмжийг татваргүй оруулж ирэхийг зогсоохоор шийдсэн. Ин­гэс­нээр улсын төсөв найман тэр­бум төгрөгөөр өснө. Оёмол сүлж­мэл бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилготой татварын чө­лөөл­тийг хүчингүй болгосноор төсвийн орлого 1.3 тэрбум төгрө­гөөр нэмэгдэхээр болж байна. Төс­вийн орлогыг нэмэгдүүлэх шийд­вэрүүдийг улсын төсөв бат­лахдаа ийн зохицуулжээ.

Ирэх 2013 онд зөвхөн Өмнөговь, Орхон аймаг болон Улаанбаатар хот улсын төсөвт орлого төвлөрүүлнэ. Бусад нь төсвөөс татаас авахаар болжээ.  Улсын төсөвт ирэх жил Өмнөговь аймаг гэхэд 23 тэрбум 612.5 сая төгрөг оруулахаар төлөвлөсөн байна. Харин нийслэл хот  гурван тэрбум 634.8 сая, Орхон аймаг хоёр тэрбум 698.4 сая төгрөгөөр улсын төсвөө арвижуулах аж.  Мөн өрөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга ирэх оны төсөвт 20 сая төгрөг төвлөрүүлэх үүрэг хүлээжээ. УИХ-ын дарга 100 сая төгрөгийг орлого оруулахаар болсон байна.  Гүйцэт­гэх засаглалын тэргүүн долоон тэрбум 53.8 сая төгрөг, Шадар сайд 15.8 тэрбум төгрөгийн орлого олох гэнэ.  Тэднээс хамгийн их орлогыг төсөвт оруулах үүрэг авсан хүн нь Сангийн сайд Ч.Улаан. Тэрээр дөрвөн их наяд 646.9 тэрбум төгрөгийг улсынхаа мөнгөний ав­дарт хийх юм байна.

ЗАРЛАГА
 
Ирэх оны төсвийн урсгал зард­лын 70 гаруй хувь нь нийгмийн салбарт хуваарилагдаж байна. Ингээд төсвийн өрөнхийлөн захи­рагчдын багцад хуваарилсан мөн­гийг  тоймлон хүргэө. Ерөнхий­лөгчийн Тамгын газар ирэх жил 11 тэрбум 951,3  сая төгрөгийг зар­цуулахаар болжээ. Ерөн­хий­лөг­чийн мөрийн хөтөлбөрийг хэрэг­жүүлэх хүрээнд хоёр тэрбум 370 сая төгрөг зарцуулахаар төсөвт тусгасан байна. Тэгвэл УИХ-ын дарга 18 тэрбум 78.9 сая  төгрөгийг захиран зарцуулна. Ерөнхий сайд 165.1 тэрбум, Шадар сайд 128.7 тэрбум төгрөг зарах эрхийг авлаа. Сангийн сайд 1.5 их наяд төгрөг зарцуулна. Ерөнхий сайдын баг­цад багтсан мөнгөний 50 тэрбумыг шинэчлэлийн  хөтөлбөрийг  хэ­рэг­жүүлэхэд зарцуулахаар төлөв­лө­сөн нь задаргаагүй мөнгө оруулж ирлээ гэдэг шүүмжлэлд өртөөд байсан билээ. Гэвч энэ мөнгийг нийт 10 чиглэлийн үйл ажилла­гаанд зарцуулахаар сүүлд задар­гааг нь оруулж ирсэн билээ.  Үүний да­раагийн их зарлагатай салбар бол Боловсрол, шинжлэх ухааны яам.  Боловсрол, шинжлэх ухааны сай­дын багцад зарцуулах  ирэх оны зардлыг 1.1 их наяд төгрөгөөр баталлаа.  Хүн амын хөгжил, нийг­мийн хамгааллын сайд 402.5 тэр­бум, Зам тээврийн сайд 602.03 тэрбум төгрөгийг мэдэж зарцуулах нь ээ. Харин Уул уурхайн сайд 24.3 тэрбум, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд 70.5 тэрбум төгрөгийг төсвөөс хуваарилж авсан нь багад тооцог­дож байгаа юм. 

Эднээс гадна Засгийн газрын тусгай сангуудад төсвийн нэлээд хувийг “залгиж” байна.  Жишээ нь Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэм­жих сан гэхэд 50.1 тэрбум,  Засгийн газрын нөөц санд 20.1 тэрбум, мал хамгаалах санд 27.4 тэрбум,  авто замын санд 862.7 сая төгрөг өгө­хөөр шийджээ. Шинжлэх ухаан төхнологийн санд өсөн тэрбум 254.7 сая төгрөг, Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн санд 16 тэрбум 682.4 сая төгрөг төсөвлөсөн нь өндөрт тооцогдож байгаа юм.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ

Ирэх оны нийт хөрөнгө оруу­лалтын дийлэнхийг  дэд бүтцийн салбарт, 20 гаруй хувийг нийгмийн салбарт, арав гаруй хувийг хүний хөгжил, хөдөлмөр эрхлэлтийн сал­барт зориулахаар шийдсэн. Ирэх онд хийх нийт хөрөнгө оруулалтын ажлуудын талаас илүү хувь нь  өмнөх оноос дамжин хэрэгжих арга хэмжээнүүд юм байна.   Зөвхөн 20 хувь нь шинээр эхлэх төслүүд байгаа.  Тухайлбал, зам тээврийн салбарын бүтээн байгуулалтын ажилд 361.7 тэрбум, барилга бай­гууламжид 31.4 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөөд байна.  Хөшгийн хөндийд Олон улсын нисэх онгоцны буудал барина,  газрын тосны үйлдвэрийн ТЭЗҮ боловсруулахад 1,4 тэрбум төг­рөгийг улсын төсвөөс гаргахаар болоод байна. Гэх мэтчилэнгийн бүтээн байгуулалтын ажилд зар­цуулах төсвийг дурдаад байвал олон.
                                      
ОРОН НУТГИЙН ТӨСӨВ

Орон нутгийн төсвийн эрх мэдэл ирэх жилээс нэмэгдэж байгаа. Орон нутгийн төсөв нэг их наяд 813.6 тэрбум төгрөг болж байна.  Орон нутаг төсвийн хувьд биө дааж, захиран зарцуулах эрх нь ч тэдэнд очиж байгаа билээ. Аймгуудад олгох санхүүгийн дэмжлэгийн ял­гаа­тай байдал нь төсвийн хэлэл­цүүлгийн үөэр гишүүдийн дунд нэлээд маргаан дагуулж байлаа. Тухайлбал, сайдтай аймгуудад их мөнгө төсөвлөсөн байна гэдэг гомдол гарч байсан юм. Архангай, Баян-Өлгий, Өвөрхангай зэрэг аймагт өгөх санхүүгийн дэмжлэг нь 11, 12 тэрбум гаруй төгрөг байна. Харин Хөвсгөл аймаг дангаараа 20 гаруй тэрбум төгрөгийн дэмжлэг авахаар тусгагджээ. Тэгвэл Улаан­баатар, Орхон, Булган, Өмнөговь, Дорноговь аймагт санхүүгийн дэмж­­лэг үзүүлэхгүй гэнэ. Орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангаас 2013 онд орон нутгийн хөгжлийн санд шилжүүлэх орлогыг  аймаг тус бүрээр гаргавал Баянхонгор аймагт хамгийн их буюу 12 гаруй тэрбум төгрөг очихоор байна. Өмнөговь, Говь-Алтай, Архангай, Хөвсгөл, Ховд зэрэг аймгуудад арваас дээш тэрбум төгрөгийн орлого шилжих аж. Говьсүмбэр, Сэлэнгэ аймгуудад бага орлого шилжихээр тусгагджээ.

Я.МӨНГӨН

Орон нутгийн сонгуультай холбоотой намуудын улс төрийн амьдрал идэвхижжээ. Намуудын дотоодод юу болж буй талаар уншигчдадаа хүргэе.  

МАХН–ЫН БАГА ЧУУЛГАНЫ ГИШҮҮД Д.ТЭРБИШДАГВАА ДЭД ДАРГААС НЬ ОГЦРУУЛАХ ГЭЭД БҮТЭЛГҮЙТЭВ

МАХН-ын Бага чуулган нэлээд хэд хоногийн өмнө хуралдав. Д.Тэрбишдагвыг намын дэд даргаас нь огц­руулахаар намын хэсэг нө­хөд нь тохироод байсан ч чадаагүй байна. Намын дар­га нь хоригдож байх зуур дөнгөж бүрэлдэж бий болсон МАХН  дотооддоо зөрчилдөж эхэлжээ. МАХН-ыг байгуу­лахад анхнаасаа дэмжиж, үйл ажиллагаанд нь оролцож байсан хүмүүсээ биш МАН-аас ирсэн П.Хангал, О.Лхаг­ва­цэдэн, У.Барсболд нарыг   нарийн бичгийн даргаар шууд томилжээ. Ийнхүү томи­лох­доо шийдвэрээ эхлээд гаргасны дараа Бага чуул­ганд танил­цуулсан зэрэг нь МАХН-ын гишүүдэд таалаг­даа­гүй болол­той. Мөн өөрийн ах дүү, танил тал, найз нөхдийг ажил албанд томилж байхад анхнаасаа  хар бор ажлыг нь хийж, сайн, муу нэр сонсч явсан жирийн гишүүдээ таагүй хандаж бай­гаа аж. Тиймээс ч хоёр тал болон талцаж дотооддоо үймээн ихтэй байгаа гэнэ. Мөн тус бага чуулганаар за­рим нэг хүн Ц.Оюунбаатарын  УИХ-д суух ёстой суудлыг “Хэлмэгдэгсдийн суудал” гэж зарлан Н.Энхбаяр даргадаа авч үлдье гэсэн санал ч хэл­жээ. Гэхдээ энэ санал төдий­лөн дэмжлэг авсангүй. Ц.Оюун­баатарын хувьд  ямар ч тохиолдолд УИХ-ын гишүүн болно гэдгээ албан ёсоор хэлчихээд байгаа. Дотооддоо иймэрхүү байх зуур  УИХ-ын сонгуульд гар барилцан ор­сон МАХН-МҮАН-ын эвслийн удирдагчид түнжин тааруу байна. Тохирсон ёсоороо албан тушаалыг тэнцүү ху­ваа­рилж очих ёстой атал МАХН-ынхан хэлснээсээ буц­санаас болж МҮАН-ын дарга М.Энхсайхан хоосон хоцор­сон. Үүнд хорссон М.Энх­сай­хан Н.Энхбаярыгаа “Шүүх Энхбаярыг буруу шүүгээгүй байх” гэсэн утгатай үг хэлчих­сэн. Энэ үг Н.Энхбаярын уурыг барж, М.Энхсайханыг зайлуулаач гэж нэгэн томоо­хон албан тушаалтанд  хэл­сэн байгаа юм.   

МАН–Д ГАДНЫХАН ХИЧЭЭЛ ЗААЖ,  ЖИГҮҮР, ХОЛБООД НЭМЭГДЖЭЭ

МАХН, МҮАН иймэрхүү   зөрчилтэй байх зуур МАН, МАХН хоёрыг алсдаа дахин нийлүүлэх зорилготой яриа хөшигний цаана ярилцах болжээ. Олны гайхлыг төрүүл­сэн У.Хүрэлсүхийн шийдвэртэй хамт энэ яриа сөхөгдөх болсон нь мөн л анхаарал татаж буй юм. Дээр нь  боловсон  хүчин ихтэйгээ гайхуулдаг энэ нам  Ерөн­хий­лөгчийн сонгуульд МАН-аас нэр дэвшиж өрсөлдөх хүн олдохгүй байгаа аж. Мэдээж цаг нь ирэхээр хэн нэгэн өрсөлдөх л байх. Одоогоор  яриа хэлцлийн түвшинд  л яваа болохоос тодорхой товлосон нь үгүй байна.

УИХ-ын сонгуулийн ялагд­лын шоокноос гарч ча­даа­гүй хүндхэн байгаа Ардын нам “Жолоогүй төрд хазаар хэрэгтэй” гэсэн уриаг орон нутгийн сонгуульд дэвшүүл­жээ. Орон нутгийн сонгуу­лийн­хаа агуулгыг ойлгоогүй юм уу, эсвэл 1996 оных шиг улсын ажил явуулахгүй улс­төржиж суухаа зарласан юм уу, нэлээд ойлгомж муутай уриа аж. 

Орон нутагт гарч ирлээ гэхэд хууль баталж байгаа УИХ-д юм уу,  Засгийн газарт тээг болох юм байна гэж энэ урианаас нь ойлгогдож бай­гаа юм. Ямар ч байсан өөрс­дийнх нь явуулсан судалгаа­гаар бол нийслэлд  рейтинг тааруу байгаа учир хөдөөд илүү ажиллах ёстой хэмээн баг томилж тал бүр тийш илгээжээ. Нутгийн өөрөө удир­дах ёс гэдэг шиг л тухайн газар орноо өөд татах асуу­дал болохоос УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагааг хазаарлаад ажил хийлгэхгүй байхыг хэлээгүй. Нэг үгээр хэлбэл төрийн ажлыг чөдөр­лөөд суух юм байх аа. МАН-ын хувьд гаднаас баахан хүмүүс авчирч сонгуульд хэр­хэн ажиллах талаараа Нүх­тэд сургалт явуулжээ.  Тэд нь чухам юу зөвлөснийг хэн мэдэхэв. 

Сонгинохайрханд гэхэд “Төрийн хяналтыг сонгино­хайр­ханчууд тогтооно” гэж яриад яваа.  Үүнээс нь хара­хад дүүрэг, нийслэл, аймаг, сумаа хөгжүүлэх биш төрийн ажил руу хошуу дүрээд ажил хийлгэхгүй санаатай болол­той. Мөн “Парламентчдын нээлттэй холбоо” гэж МАН-ын гишүүдээс голдуу бүрдсэн холбоо байгуулагдаж тамга тэмдгээ авчээ.  Энэ холбоо нь хуучин УИХ-ын гишүүн асан,   МАН-ын Бага хурлын гишүүн байсан хүмүүс багтаж байгаа аж. Өөрсдийнх нь хэлснээр өөр намын гишүүд ч энэ төрийн бус байгууллагад нь орж болох гэнэ. Одоогоор АН-ын Л.Гүндалай нэгдэхээ илэрхийлээд байгаа гэсэн. Тэд хууль зүйн зөвлөгөө өгөх,  лобби хийх, бүр цаашлаад улс төр хийхээ ч  нуусангүй.

Ардын намын хувьд “Ардын жигүүр”
хэмээх залуу­сын байгуулсан жигүүр
ур­галаа. Засаг барьж байх үед   албан тушаалгүй
хоосон хоцорсон хүмүүс  жигүүр
бай­гуулж шантаажилдаг байсан бол засаглалгүй  үед
чухам яах гэж байгуулагдав. Нэг­мөсөн томчуудаа унасан дээр нь нам
дарж авч, өд жигүүр ургуулж өөдөөс нь өрвөлзөж, өөрсдийн
байр сууриа бий болгох гэсэн хувил­бар байж болох. Ер нь ч тэгээд орон нутгийн сон­гуульд
унавал чиг унаг, тэрэн дээр нь дөрөөлж нэгмөсөн намаа шинэчилж авъя гэсэн санаа бодолтой залуус
ч МАН-д бас байдаг болсон байна лээ.

Төрийн сангийн зээлээр гадаа­дын их, дээд сургуульд элсэн су­рал­цана гэдэг оюутан залуусын өмнө нэлээд өндөр шалгуур тавигд­даг. Тоо хязгаартай учраас хүссэн болгон нь аваад ч байдаггүй.  Улс  ч гадаадад чанартай боловсон хүчин бэлдэхийн тулд ийнхүү за­луу­саа харж үзэн төрийн сангаас зээл олгодог. Гэхдээ төрийн сан­гийн зээл олгохын тулд гадаадын 500 шилдэг их, дээд сургууль гэж заасан байгаа юм. Харамсалтай нь гадагшаа явсан болгон нь шилдэгт суралцдаггүй. Мөн гадаадад сурах нэрээр төрийн сангийн зээл авсан хэрнээ Монголд салбартай гадаа­дын их дээд сургуульд сураад байгаа нь анхаарал татна. Энэ нь шууд хууль зөрчиж байгаа хэрэг юм.  

Гэтэл жирийн иргэдийн  хүүх­дүү­дийн арай гэж  хамрагддаг төрийн сангийн зээлд МАН-ын гишүүдийн охид, хөвгүүд ямар ч шалгуургүйгээр багтдаг. Энэ та­лаар манай сонин өмнө нь ч бичиж байсан. Хэдийгээр сурлагын чанар, сургуулийн чанарыг нь харгалзан үзэж явуулдаг гэх ч үнэн хэрэгтээ тухайн үед эрх барьж байсан МАН-ын албан тушаалтнуудын хүүхдүүд л төрийн сангийн зээлд хамрагдах нь их байжээ. Нэг ёсондоо өөрийн­хөө хүүхдүүдийг албан тушаал, эрх мэдлээ ашиглан төрийн сангийн зээлд хамруулан явуулдаг байж. Тэр ч байтугай МАН-ын залуус, бүр УИХ-д суугаа гишүүн Ж.Энхбаяр, Г.Занданшатар нар ч төрийн сан­гийн зээлээр сурсан байх юм. Үүнийг нотлох баримт байна. 1997-2011 онд төрийн сангийн зээлээр гадаа­дад суралцсан хүмүүсийн нэрс дунд МАН-ын гишүүдийн хүүхдүүд цөөнгүй харагдлаа. Су­рал­цагчдын судалгааг гадаадын дээд боловс­ролын сургалтын бай­гуул­лага гаргажээ. Дээрх хугацаанд нийтдээ 1342 хүн хилийн чанад дахь их, дээд сургуулиудад суралц­жээ. Нийт суралцагчдаас 111 нь төрийн сангийн зээлээс чөлөө­лөгдсөн байна. Гадаадад сурал­цагчдын 300 гаруй нь эх орондоо ирж, төсвийн байгууллагад ажил­лаж байгаа аж. Мөн долоон хүн гадаа­дад суралцах явцдаа золгүй байд­лаар нас барсан бол 16 хүн сур­гуулиа төгсч чадаагүй ажээ. Харин 202 хүн гадаадад  сургуулиа төгс­сөн боловч эх орондоо эргэж ирээ­гүй гэнэ.  

Манайхаас АНУ, Австрали, Япон, ХБНГУ, Солонгос, Энэтхэг, ОХУ, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг дэлхийн 30 гаруй улс руу мэргэжил дээшлүүлэхээр суралцдаг юм бай­на. Гэхдээ нөгөө шаардлагад нийц­сэн шилдэг 500 сургууль руу явдаг нь цөөн. Харин хүслээрээ л яваад байж. Тэр шаардлага энэ тэрийг харгалзахгүйгээр. Австралид гэхэд Шийрэвдамбын Маргад, Пүрэв­доржийн Хулан, Раднаагийн Ариун­билэг, Эрдэ­нэсүрэнгийн Амга­лан нар суралц­жээ. Тэд худал­дааны эрх зүй, эдийн засаг, бай­галь орчны шин­жээч, боловсролын удирдлагын мэргэжлээр суралцаж төгсчээ. Харин Баделханы Галия, Цанжидын Дэлгэрмаа, Бэгзжавын Мөнхбаатар, Сандалханы Бакат­жан нар Англид суралцсан байх юм. Тэд олон улсын харилцаа, бизнесийн удирдлагын чиглэлээр мэргэжил дээшлүүлжээ.

Нидерландад Далайгийн Эрдэнэ-Отгон, Жадамбаагийн Энхбаяр, Зэнээмядарын Батбаяр, Пүрэвдоржийн Хангал, Гомбожавын Занданшатар нар Маастрихтын удирдлагын сур­гуульд бизнесийн удирдлагын чиглэлээр суралцсан гэнэ.  Угтаа энэ сургуулийн Монгол дахь сал­бар Улаанбаатарт бий шүү дээ. Нэгэнт салбар сургуульд нь Мон­голд сурчихаад үүнийгээ гадаадад сурсан гэж төрийн сангийн зээлд хамрагдсан нь бас  гайхал төрүүлж байгаа юм. 

Мөн АНУ-д МАН-ын гишүүдийн үр хүүхдүүд цөөнгүй суралцжээ. Хотын мэр байсан Т.Билэгтийн Лхагвасүрэн, Аудитын газрын дар­гын албыг хашиж байсан Жавзмаа­гийн Мөнхцэцэг тус улсад суралцсан байна. Тэднээс гадна МАН-ын гишүүн Лувсанжавын Жавхлан, М.Энхболдын Одмөнх, Рашийн Оргилмаа, Дэмбэрэлийн Одмягмар, Энхтүвшингийн Зол­боо, Дэмбэрэлийн Нямцэрэн, Насан­­жаргалын Отгонболд, Цолмон­гийн Нарангарав, Баярт­сайханы Хулан, Содномдоржийн Санасэр, Базархүүгийн Даажамба, Бателханы Арна, Гунгаадоржийн Тунгалаг, Лхагваагийн Ганбат нар төрийн захиргааны болон бизне­сийн удирдлага, хууль эрх зүйн мэргэжлээр суралцан төгсөгчид байх юм.

МАН-ын гишүүдийн, тэр тусмаа албан тушаалтны хүүхдүүд гадаа­дад сурч болохгүй гэсэн хууль байхгүй. Төрийн сангийн зээлд ч бас хамрагдаж болох талтай. Арын хаалга хэрэглэснийг нь эс тооцвол шүү. Гэхдээ тэрийгээ эргүүлэн төлсөн эсэх нь анхаарал татаж байгаа юм. Учир нь тэр мөнгө чинь өнөө л ард түмний халааснаас гарсан татварын мөнгө шүү дээ.  Гэвч ихэнх нь төлдөггүй, тэр байту­гай гадаадад сурчихаад эргэж ирэхгүй байгааг юу гэж тайлбарлах вэ. Улсын төсвийг үрлэгэн зарла­ган ашигласан дээрх хууль бус үйлдэлд холбогдох байгууллагууд анхаарал хандуулбал яасан юм.

Сүүлийн хэд хоногт улс төрийн үйл явдлын гол төв нь У.Хүрэлсүх байлаа. Чухам яагаад УИХ-ын гишүүнийхээ эрхээс тэрээр татгалзах болов.  Эхнэрийнхээ эрүүл мэндийн байдлаас болж  ийм  алхам хийсэн гэж тайлбарлаж байгаа  ч энэ бол шалтаг төдий  юм. Тэр ч байтуай Ардын на­мын­хан үүнийг “Эх­нэ­рийнх нь бие муудлаа гээд улс төрөөс тат­галз­даг хүн байдаггүй” гэж ирээд л бахтай нь аргагүй дотооддоо ярьж байна  лээ. Бидний олж мэд­сэ­нээр түүний эхнэрийн эрүүл мэнд асуудалтай байгаа юу гэвэл, тийм юм билээ. Хувь хүний нууц­тай холбоотой учраас энэ тухай дэлгэрэнгүй  мэдээ­лэх шаардлагагүй байх. Харин УИХ-ын гишүүнээ­сээ татгалзах болсон   цаад шалтгаан нь улс төртэй холбоотой.   Гэхдээ У.Хүрэлсүх шиг адар­маатай, анхаарлын төвд байдаг хүний хувьд одоо­гийн болон ирээдүйд хийх акцынх нь талаар намын түүхтэй холбож дурдъя гэж бодлоо.

МАН  гэдэг  нам хувьсгалт гэдэг үгийг анх авахдаа цэвэр гадны шахалтаар болсон. Энэ нэрийг авснаар   гадны шахалттайгаар  их хэлмэгдүүлэлт өрнөсөн  гэж  тайл­барладаг. МАН-ыг МАХН болоход лам нар  тухайн үед энэ бол бурх­ны шашинд маш том гарз авчирна гэж ярьж байсан гэцгээдэг. Тэр ч  үнэн болж толгой тоолон лам нарыг устгаж, сүм хийдийг олноор нь үгүй хийсэн түүхийг бид мэднэ. За энэ ч яахав. Одоогийн МАН-ынхны дунд сэм ярилцдаг, нэгэн хууч яриа шиг зүйлийг бас сөхье. Үнэндээ лам нарыг   аймшигтай­гаар хэлмэгдүүлэх үед тэд үүрээ эвдүүлсэн юм шиг  сандралдан  баахан мэргэ төлөг, зурхай зурж энэ намын ирээдүй, хойчийн та­лаар үзэж харсан юм байх. Энэ явдлын үнэн худлыг баталж мэдэх­гүй ч  нэгэнт МАН-ынхны дунд яригдсан сэдэв учраас  хөндөж  байгаа юм. Ингээд лам нар  МАН-ыг  хэд наслах вэ гэж үзэхэд буруу зөрүү харсан зургаагийн тоо га­раад байна гэж  мэргэ төлөгт буусан гэдэг. 6 буюу 666-г англичууд чөтгөрийн тоо гэдэг. Манайхан бол түүнийг нь муу ёр гэж хөрвүүлсэн байдаг. Хэрэв буруу харсан бол  9-ийн тоо ч байж болох талтай. Нөгөө 90 наслах тухай яриа үүнтэй давхцаж байгаа юм. Мөн Богд ч энэ намыг 90 наслана гэж хэлсэн тухай яриа  бий.  Тохиолдол гэмээр ч юм уу  намын  Онц их хурлаар  С.Бая­рыг намын дарга болгохоор санал өгсөн хүний тоо 666 байсан гэдэг. Тооллогын комиссын дарга нь У.Хүрэлсүх байсан. Гэвч нэг их удалгүй С.Баяр  Ерөнхий сайдын­хаа  ажлыг эрүүл мэндийн шалт­гаантай гэж өгч байсан. Одоо У.Хү­рэлсүх УИХ-ын гишүүнээсээ тат­галзлаа. Муу ёрын тооны нөлөө­лөл гэх нь хаашаа юм зүгээр давх­цал, тохиолдол ч байж болох л доо.

Лам нарын зурхайн зурлагын талаарх түрүүчийн яриандаа эр­гээд оръё. МАХН-ын (одоогийн МАН) талаар цааш зурлага хийхэд  морины сүүлэнд молцог занги­даг­даж, хэвтээ хонь хивж,  босоо бич модны орой дээр гарсан цаг  байх нь гэсэн гэдэг. Инээдэмтэй нь одоогийн Ардын намын логог харвал  цаашаа харсан сармагчны бөгс харагдаад байдаг шүү. Зүгээр давхцал ч байж болох. Мөн 2007 онд Ц.Хулан  УИХ-ын гишүүдийг амьтантай зүйрлэсэн нэгэн ёгт нийтлэлдээ   “Хүрэлсүх шиг овлиго­гүй бич улаан хошногоо улал­зуу­лан хамаг амьтныг сэрээж орхив” гэж бичсэн нь бас санаанд буулаа.

Тэгээд нөгөө лам нар цааш нь энэ намын ясыг барих хүн нь  данхар толгойтой, урт шар дээлтэй хүн байна гэж буусан гэдэг. Бүр нүдний өнгийг нь хүртэл хэлсэн гэж байгаа. 2004 онд УИХ-ын  чуулганд үг хэлэхдээ Н.Багабанди “урт шар дээлтэй хүний учруулж болох   гай, түйтгэр”-ийн тухай битүү утгатай үг хэлсэн нь  Н.Энхбаярын шар дээл өмсдөгийг дайруулснаас гадна энэхүү лам нарын зурлагын тухай давхар хэлсэн байж болох талтай.

У.Хүрэлсүхийг тойрсон үйл явдлыг ярихын өмнө тэдний на­мынхны дунд яригддаг зүйлээс ганц нэг иш татлаа. Мэдээж Хү­рэл­сүхийн дотор улс төрийн амьд­ра­лаа ингээд дуусгах хүсэл байхгүй нь тов тодорхой. Тэр бүү хэл тэрээр намын дарга,  Ерөнхий сайд, Ерөн­хийлөгч болохыг хүсдэг нь дам­жиг­гүй. Хэдийгээр савла­гаатай хачин гэмээр, биеэ барьж дий­лэхгүй үйлдлүүд гаргадаг ч улстөрчийнх нь хувьд хэн ч хүлээн зөв­шөө­рөхөөс аргагүй. Гэвч бас түүний УИХ-ын гишүүнээс нэрээ татахад нь жигтэйхэн хурдан шуурхай таатай хүлээж авсан нь намын дотоод асуудал хурцадмал,  түү­нийг зайлуулах сонирхолтой хүн олон байсныг бэлхэнээ ха­рууллаа.

У.ХҮРЭЛСҮХ УИХ–ЫН ДАРГААС Г.БАЯРСАЙХАНЫГ ЦОХИСОН ХЭРГЭЭ АНХААРЧ ҮЗЭХИЙГ ХҮСЧЭЭ

“Намын
нэр сольсноор буруут­даг юм бол би хар толгойгоороо хариуцна. Хариуцлагаа үүрнэ”  гэж У.Хүрэлсүх хэлж байсан. Ингэж хэлснийг нь захын Должин эмээ ч мэдэх учраас тайлбар хэрэггүй биз. Яалт ч үгүй нэрээ сольсон нь,   хуучин нэрийг нь Н.Энхбаяр авсан зэрэг нь МАН-д гай авчирсан нь тодорхой.

Тиймээс эхний ээлжинд  У.Хү­рэлсүхийг УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзахад хүргэснийг сайнаар  харъя гэвэл  хариуцлагаа үүрч байгаа нь энэ гэж ойлгоё.  Шударга, мундаг, улс төрийн соёлтойгоо харууллаа гэх мэтээр намдаа ашиг­тайгаар тайлбарлахаа МАН-ынхан бас мартахгүй байх. Уг нь Д.Бямбасүрэн, Улсын Бага хураас Дамдин, УИХ-аас Ц.Элбэгдорж нар тухайн үеийнхээ нөхцөл байдлаас болж гишүүнээсээ татгалзаж байсан тохиолдлууд бий. Тэгэхээр У.Хүрэлсүхийн үйлдэл анхных биш л дээ.

Эхнэрийнхээ эрүүл мэндийн төлөө санаа тавьсан сайн нөхөр У.Хүрэлсүх улс төрийг үүрд орхино гэвэл горьдсоны гарз. Түүнд айдас бий. УИХ-ын даргад нэрээ татахаар болсон тухай өргөдлөө өгөхдөө  “Прокурор дээр байгаа миний асуудлыг бодолцоно биз дээ” гэж хэлсэн байгаа юм. Г.Баярсайхан гишүүнийг заамдаж, шанаадаж  унагадаг  явдал бол үйлдэл  дээрээ баригдсан хэрэг. Тэгэхээр яалт ч үгүй асуудал үүсэх нь тодорхой. Тэрээр үүнийгээ амьхандаа гуйсан бололтой. Харин УИХ-ын дарга  энэ хүсэлтэд нь тодорхой хариу хэлээгүй  талаар  У.Хүрэлсүхийн ойрын эх сурвалж нь ярьсан байна лээ. Ер нь тэгээд УИХ-ын дарга тэр асуудлыг нь яаж зохицуулах билээ дээ. Хуулийн байгууллагынхны л шийдэх хэрэг шүү дээ.  Угаасаа У.Хүрэлсүх Сүхбаатар дүүргийн прокурорт дуудагдаж байцаалт  өгч байгаа юм билээ.

СҮ.БАТБОЛД ТЭГЭЭД ЯАХАВ?

Хүрэлсүх ингэж нэрээ тат­са­наар Сү.Батболдод дүүжлүүрийн олс бэлдчихэв үү гэлтэй. Өөрөөр хэлбэл Хүрэлсүхтэй хамт  намын нэрээ сольж,  намаа унагасан хариуцлагыг С.Батболд ч бас үүрэх нь дамжиггүй. Хамтран өөрчилсөн хүн нь яалт ч үгүй мөн. Түүнд  УИХ-ын гишүүнээс нэрээ татах, үгүй бол УИХ-ын халхавчинд улс төрийн амьд үхдэл болох хоёр зам  байна. Ийм байдалд орох замыг нь  У.Хүрэлсүх бэлдчихлээ л дээ. Дээр нь Сү.Батболдын асуудал саяхан хуралдсан Засгийн газрын ху­ралдааны үеэр хөндөгдөж.   Тэрээр Ерөнхий сайд байх үедээ MCS-ийн  захиалгаар   төмөр замыг Мон­голын эрх ашигт нийцэхгүйгээр шийдсэн  талаар ярьж, цааш нь шалгуулах хэрэгтэй гэсэн байна.      Тэрээр У.Хүрэлсүхийг дагаж гишүү­нээсээ татгалзлаа гэхэд шоронд явах магадлал өндөр болоод бай­на. Мөн Чингэс зочид буудлаа 65 сая доллараар зарсан, түүнийгээ аваад Монголоос зугтах  нь гэж нэг хэсэг нь хардаж байгаа бол  Ерөн­хийлөгчид өрсөлдөх сонирхолтой байгаа тухай зарим нь өгүүлэв. 

ТЭР ГИШҮҮНЭЭСЭЭ ТАТАЛЗСАН Ч УЛС ТӨРӨӨС ЯВАХГҮЙ

У.Хүрэлсүх УИХ-ын гишүүнээс таталзсанаар улс төрөөс бүрмө­сөн ангижирчихаж байгаа хэрэг биш юм. Түүн шиг улаан хам­гаалагч хайрт намаа хөндлөнгөөс хараад зүгээр суухгүй. Тэрээр Төрийн ордонд биш байлаа гэхэд гудамжны улс төр хийнэ. Угаас МАН-д байгаа цорын ганц жагсагч шүү дээ. Араас нь дагах хүмүүсийн тухай энд дурдсангүй. Оройлон оролцогч гэдгээр нь хэлж байна. Түүнд Зүүний хүчний холбоо, НАМЗХ, намын дэргэдэх оюутны байгууллага, тэр бүү хэл мотоцикль унаж давхидаг  залуусын холбоог  тэргүүлдэг  гэж байгаа. У.Хүрэлсүх ингэж  шоу хийгээд зогсож байвал гайхах зүйлгүй. Энэ бол У.Хүрэлсүхээс элбэг гарах үйлдэл.  Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өөрөө биш хүн бэлтгэж гаргах зорилгоор ингэж шоудна. Үр дүнд нь өөрийн гэсэн Ерөнхийлөгчтэй болох гэж зүтгэх гэнэ.

У.ХҮРЭЛСҮХ ЯАГААД Н.ЭНХБАЯРТАЙ УУЛЗАХ ХҮСЭЛТ ТАВИВ

Баахан дуулиан тарьж орхиод, утсаа салган намынхантайгаа ч холбогдохгүй чимээ алдарч орхи­сон У.Хүрэлсүх  Н.Энхбаяртай уулзах хүсэлтээ таван удаа тавьсан байна. Улс төрөө орхиж гэргийнхээ эрүүл мэндэд анхаарал тавих гэж буй хүн юунд Энхбаяртай уулзах гэж ийнхүү улайрав. Өөр нэг эх сурвалжийн мэдээлснээр өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд тэднийг уулзсан гэх мэдээ бий. Уулзсан байх магадлал бий. Учир нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын дарга, генерал  Ганхүү  У.Хүрэлсүх хоёр нэг нутаг усных, сайн яривал садан төрөл болохоор хүн учир энэ хүсэлтийг нь биелүүлсэн байх магадлалтай.

Улстөрчдийн нэг сонин чанар бол нэг өдөр дайсан байсан ч хэзээ нэгэн цагт анд нөхөд болж хувирах нь бий. Магадгүй дахин гар барьж Энхбаяраар туг хийж тохирох гэсэн байх магадлалтай. Мөн МАН, МАХН хоёрыг нэгтгэх тухай яриа байдаг. Энэ тухай ч тэд ярьсан байж болох юм. 

Эцэст нь хэлэхэд дээр дурдсан МАН-ынхны ярьдаг  түүхээр бол урт шар дээлт нь Н.Энхбаяр юм бол, модонд авирсан бич нь У.Хүрэлсүх ч юм билүү. Мэргэ төлөгт итгэсэндээ биш тэдний өөрсдийнх нь ярьдаг хачин яриа үйл явдалтай нь давхцаж байгааг сануулах гэж холбож  бичсэн юм шүү.  

Манайхан ч энд тэндгүй л нефтийн үнэ нэмэгдэх нь гэж ам амандаа шивэр авир гээд яриад эхэллээ. Оросууд неф­тийнхээ үнийг нэмж байгаа бололтой юм, дагаад манай импортлогч нөхөд ч нэмэхээр төлөвлөж. Үүнийгээ хэв­лэл мэдээллийн байгууллагуу­даар ил далд мэдэгдээд эхэл­чихлээ. Оросууд дээрэлхэж байна, үнээ нэмэхээс аргагүй  гээд л  пиар нь явж өгсөн. Хүмүүс ч шатахууны үнэ нэ­мэг­дэх нь гэдгийг тэндээс нь хэдийнэ ойлгочихоод өөр зуураа мэдээлэл солилцоод эхэлчихжээ.

Шатахууны үнэ нэмэгдэх нөх­цөл байдлыг харахаар оросууд ч нөлөөлж байгаа байх нөгөө талд нь үгсэн хуйвалдаж үнэ нэм­сний­хээ торгууль 17 тэрбумыг төлөх болсондоо шатахуун импорт­логч компаниуд шаралхаад нэмж бай­гаа юм шиг харагдаж байгаа юм. Өнгөрсөн нэг­дүгээр сард шатахуун им­порт­логч компаниуд хэрэг­лэгч­дээ годрой­тож унатал шатахуу­ныхаа үнийг нэмсэн билээ. Үүнийг нь Шударга бус өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газраас хянаж үзээд 17 тэрбум төгрөгийн торгууль тавьж харин удалгүй хоёр дарга нь ажлаасаа халагдсан байдаг. Үүний дараахан очсон дарга нь зөвлөлөө хуралдуулаад 17 тэрбум төг­рө­гийн торгуулийн мөнгийг импортлогч компаниудаас авах шаардлагагүй гэсэн шийд­вэр гаргаж бүх зүйл амар тайвандаа орсон билээ. Гэтэл “гайхал” О.Магнай очоод торгууль авах ёстой гэсэн шийдвэр гаргачих­сан. О.Магнайгийн хийсэн ажил бүр нь хэрэглэгчдэд таалаг­даж, бас тэр нөхөр хэнээс ч айхгүй гэдэг нь тодорхой учраас торгууль төлөх нь бодитой асуудал болж ирсэн гэж болно. Иймээс л шатахуун импорт­логч компаниуд шар­хаа нөхөхөөр үнээ нэмж байх шиг байна. Тор­гууль тавьж байгаад нь дургүйцсэндээ үнийн өөрчлөлтийг хөндсөн ч бай, оросууд нь үнээ нэмэх болсон ч бай эцсийн бүлэгт хэн нэгнээс хараат байгаа нь л өөрөө асуудал юм. Москва найтаахад Монголд ханиад хүрдэг гэдэг худлаа үг биш. Ерөөсөө л ийм хамааралтай явж ирлээ. Энэ нь Орос, Хятад­даа ч бус ерөөсөө бид өөрийн хийж чаддаг зүйлгүй ирж, хэн нэгнээс хараат бол­сонтой маань холбоотой. Хийж чадахгүйдээ биш хийх хүсэлгүй явж ирсний маань буруу.

Нэгэнт Монгол Улс ОХУ, БНХАУ гэдэг хоёр том гүрний дунд оршдог. Хөршөө том байна, хөршдөө дургүй бай­на гээд нүүгээд явж чадах­гүй­гээс хойш энэ хоёр хөрштэй­гөө зөв сэтгэлээр ойлголцож амьдрах нь зөв. Аялдан да­гал­дахгүй бас муудалцчихгүй алтан дунджаар бодлогоо тодорхойлж бас цаанаа са­наа­тай явах нь бидний хувьд ямар ч гуравдагч хөршийн бодлогоос чухал биз. Манай­хан яахав дээ, нефтийн үнэ нэмэгдэх сургаар оросуудад жигтэйхэн дургүй болж, тэд­нээс муу хүнгүй болдог нь гэм биш зан. Тэглээ гээд өөрсдөө юуг ч өөрчлөөгүй, юуг ч хийж амжаагүй. Нэг орноос, нэг колонкоос хамааралтай мөрт­лөө юу ч хийхгүй. Неф­тийн үнэ нэмэх сургаар нөөцийн савны тухай ярьж, олон газраас шатахуунаа авдаг болох тухай хөндөж, нефтийн үйлдвэр барих төс­лөө салхи оруулж, нүүрснээс шууд нефть нэрэх асуудлыг ярьж эхэлдэг. Таг хаясан асууд­лаа яг л энэ үед ярьж, оросуудаас муу хүнгүй мэт тодорхойлох болсоор удлаа. Одоо бас жүжгийн энэ үзэгдэл давтагдаж байна. Үнэндээ асуудал нь хүн чанаргүй оросууддаа биш, бидэнд бай­на. Тэгээд ч оросууд тэгтэл хүн чанаргүй улсууд биш гэдгийг ханилж нөхөрлөж ирснийхээ хувьд манайхан мэддэг. Харин манай үе, үеийн хэл­сэн­дээ хүрдэггүй, хулхи дарга нараас болж тэд ингэж ха­туурхдаг болсон. Манай том дарга нар Уралаас цаашаа явахаараа урваганаж шарва­ганаж гүйгээд юу хүссэнийг нь өгөхөөр болчихоод ирдэг, Сибириэс наашаа гараад ирэхээрээ сэрвээн дээрээ сүүлээ хаячихаад хэлж амлаж байснаа мартчихдаг. Ийм хоёр өөр зан гаргаад байхаар хэний ч дургүй хүрнэ ээ дээ. Өгнө өгнө гээд амла­чихсан байхад авна л гэх нь хэр шүү дээ. Авахын тулд чангалдаг ч байх. Урьд өмнөх дарга нар дандаа л ингэж ирлээ. Тэглээ гээд хийж бүтээ­сэн нь алга. Ямар нэгэн эрх ашиг, сонирхол зөрчил бай­даг л байлгүй. Одоо оросууд шинэ Засагт, шинэхэн дарга нарт ойлгуулах гээд ганцхан манайд шатахууны үнээ нэмж мэдрүүлж байна. Одоо­гоос сарын өмнө нэг тонн дизелийн түлшээ 90, А-92-ыг 44, А-80-ыг 32 ам.дол­лараар нэмнэ гэж байсныгаа төрөл бүр дээр 50 ам.дол­лараар нэмэхээр болсон гэх. Моно­поль газар монополь байхаас яахав. Тэд дөнгөж найтаах төдийд манайх хэ­дийнэ ха­ниад хүрчихээд үнээ нэмэхээс аргагүй гэж байна. Бас л монополь эрхтэй оруулж ирдэг газрууд тэрий­гээ ма­ниус­таа ойлгуулахаас яахав. Тэдэнд гомдож гонш­гонож суухын оронд нөөцийн саваа гагнаад эхэлмээр бай­на. Юу байна, хамгийн их байгаа нүүрснээс шатахуун нэрдэг технологио хэрэг­жүүлж, ийм ололттой техно­логи нэвт­рүүлж байгаа газ­руу­даа дэм­жээд өгмөөр бай­на. Ганц хойноос биш эндээс, тэндээс оруулж ирдэг бол­моор байна. Он жилээр салхи оруулаагүй нефтийн үйлд­вэрийн төс­лүү­дээ эргэж нэг хармаар байна. Ингэхийн тулд өмнөх Засгийн газрын үед яригдаж байсан асуудал гэж хойш хаялгүй, урьд хой­дынх гэж ялгалгүй ажил бол­гож эхлэх ёстой. Төрийн зал­гамж чанар гэж юм байх ёстой доо. Тэгэхгүй бол хамгийн эмзэг энэ асуудал маань хам­гийн топ сонгуу­лийн шоу бо­лоод удлаа. Оросууд үнээ өсгөөд ирэхээр нэг хөндөнө, сонгууль дөхөөд ирэхээр бас л ёс мэт чухал­чилна. Бусад үед нь жам ёсоороо хаягдана. Одоогийн Засгийн газар үүнийг л бүрэн эрхийнхээ хугацаанд ажил хэрэг бол­гохгүй бол мянга сайхныг хийгээд хэрэг алга. Бид зам­наж ирсэн шигээ ийм өөдгүй төр, ийм өөдгүй төр засагтай баймааргүй байна.

Эх орон минь галзуу хү­мүүсийн цугларалт шиг са­нагдах боллоо. Дэлхий дээр хачин хэргүүд гарч дуулиан тарьдаг ч тэр нь ихэвчлэн сэтгэцийн өвчтэй, эсвэл шаш­ны хэт мунхаг үзлээсээ болж үйлдсэн байх нь элбэг. Ма­найд бол өдөр тутам аймшигт хэргүүд гардаг. Эмнэлгийн дүгнэлтээр эрүүл гэх ч эрүүл хүнээс гарамгүй галзуу хү­мүүсийн аймшигт үйлдэл хийц­­гээх юм. Үүнээс гадна бүх л салбарт, бүх л шатан­даа, хөдөө хээр малчны хо­тонд ч, хотод Төрийн ордонд ч энэ галзуурал газар авлаа.   

Усны хөвөөнд хэдэн нө­хөр муудалцаж үхрээ усалж  байсан нэгийгээ зодож алаад уулан дээр аваачаад бензин асгаж шатаан, нүх ухаж булах гэж байснаа гэнэтхэн цагдаа дуудаад “Энэ нөхөр өөрийгөө шатаах гэж байсан байна” гэж  хэлээд өөрсдийгөө бариад өгчих жишээтэй. Иргэд нь галзуурчихсан хэрэг бус уу, энэ чинь. Ханилж суусан эхнэ­рээ хардаж, байшингийн буланд хутга барьж зогсож байгаад аймшигтайгаар там­лаж аллаа. Дараа нь өөрийн­хөө амийг егүүтгэх гэж үзнэ. Энэ галзуурал биш гэж үү.

Хүүхэлдэй, машинаараа тоглодог насан дээрээ хүүх­дүүд нь улс төр ярьж,  насны намбагүй эмгэд хөгшид нь садар самуун зүйл ярин саваа­­гүйтэж,  яруу найрагчид нь яруу сайхныг биш, ядмаг­хан мөрүүд хэлхэж, урлаг соёлынхон нь хүртэл улс­төржиж, бөө, удган болчихсон дөвчигнөнө. Тайзан дээр яруу найрагч хэмээх нэгэн “…Говь-Алтайн Бигэр суманд олон мянган нинжа нар газар шороо бусниулж байна”     “…Жан­­цанноровын хөгжмийг сонсоход тэр гуайн охины онгон биеэ алдсан нь са­наанд бууна” гэдэг юм ун­шаад “Болор цом”-ын эзэн гээд зогсож байх жишээтэй.   Дуучид нь алаан хядаан, цус, буу болсон аймшигт клип хийлгэж, эрээгүй хараал урс­гаж дураараа дургина. Хаа сайгүй галзуурал.

Бүх салбарт бөө төрж, бүгд эцэг өвгөдийн сүнстэй ярьдаг боллоо. “Би Чингэс хаан байна” гээд ороод ирдэг нэгэн ч байна. Дээр нь бас Чингэс хаан ирчихээд байхад итгэсэнгүй гэж загнахыг нь яана. Арван хэдтэй жаахан хүүхдүүд бөө болж архи уух нь энэ нийгмийн галзуурал.  Зарим нь дэлхий сөнөх тухай ярьж тэрэнд нь хөдөө,  хотгүй итгэж,  малчид нь галзуурсан мэт малаа хядаж байна.  Яа­гаад ингээд байдаг юм бол.

Улс төр нь бас хачин. УИХ-ын дарга байсан гурван нөхөр, Ерөнхий сайд байсан хоёр нөхөр, чуулганы тан­химын хаалгыг диванаар дараад хэвтчихнэ. Өөрсдийг нь эрх барьж байхад иргэд гадаа үзэл бодлоо илэр­хий­лээд жагсахаар баривчилж хориод сүйд болно. Хаалга дарж суудаг хэд нь “Ялагд­чихлаа, ялах байсийм” гээд хээвнэг бичиг бариад суух нь  хошин шогийн үзүүлбэр мэт. Энэ эрүүл үзэгдэл мөн үү. 

Клинтон эцэг, хүү Буш бүгдээрээ  Конгрессоо, Путин Медведевтэйгээ Думаа хурал­­дуулахгүй гэж хаалгыг нь дараад хэвтвэл ямар байхав.

Хот гэж байшин дотор байшин барьсан эмх зам­ба­раагүй, чанар муутай барил­гуудын бөөгнөрөл. Нэг сая 500 мянган хавтгай дөрвөл­жин километр газар нутагтай  хэрнээ хаа дуртай газраа бөөгнөрөлдөөд, газраа бу­лаа­­цалдаж биенээ ад үзнэ.  Эсвэл бөөрийг нь наалдуу­лаад хажуугийн барилгынхаа цонхыг таглаад байшин барьчихна. Агуу уудам тал нутагт  гурван сая хүрэхгүй хүн  нь багталцахгүй, таг битүү явах замгүй болтлоо шахцал­даад хэрүүл тэмцэл хийхийг нь яана. Хотыг ингэж бай­гуул­даг юм уу. Барилгын сал­барын олон жилийн далд   байсан идээ бээр нь сая ил гарч, өдөрт хичнээнээрээ барил­гын ослоос болж эрдэ­нэт хүн амиа алдаж байна. Энэ эрүүл үзэгдэл үү.

Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга байсан хүн шүүх дуудахаар очдог­гүй. Аргаа бараад гурван зуун цагдаатай очиж байхав. Ганц хүнд гурван зуун цагдаа шүү.  Том дарга байсан учраас шүүхэд очихгүй гэсэн ёс хаа­на байна. Шүүх буруу хэрэг хийжээ гэж ял оноохоор аял­дан дагагчид нь шүүх рүү дайраад, шүүгчээ барьж чирээд сүйд болно.

Дэлхийд тэгвэл яадаг билээ. Италийн Берлускони гэж байнгын хэл ам таталж явдаг нэг улстөрч бий. Хүнд гарын нөхөр ч  шүүх дуудсан цагт очоод байгаа биз дээ. Харин  намайг хэлмэгдүүллээ гээд давж заалддаг. Дэлхийд алдартай одууд  ч хууль зөрч­сөн ял шийтгэлээ авч л бай­даг. Манайд бүгд эсрэгээр.

Тэртэй тэргүй зуд болж,  өвөлдөө -40 градус хүйтэрч, 50 см цас ордгийг мэдсээр атлаа малчид нь зунжин архи­­даж, пин дээрээ ганц өвс түүж тавьдаггүй.  Тэгээд  нэг ч өвс түүгээгүй хэрнээ 1000 малтай өвлийг өнтэй давна гэж байх уу. Сая гаруй хүнтэй  нийслэлдээ л гэхэд 50, 60 телевиз, хорь, гучин өдөр тутмын хэвлэл байна. Энэ олон хэвлэл мэдээллийн бай­гууллага нь бизнес явуулж байгаа хэдхэн компанийнхаа тамирыг тасартал шулна. Рекламаа өгөхгүй бол муулна шүү гэж айлгана. Энэ эрүүл ёс уу.

Гүүрэн дээр  эсрэг урсга­лаас орж ирээд хүн амиа алдаж л байдаг. Замын хө­дөл­гөөний дүрэм зөрчих бол хэвийн үзэгдэл. Халь­тир­гаа­тай зам дээр хурд хэтрүүлж яваад хэдэн арван машин гэмтэнэ.

Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирээд юм хийе гэхээр бүгд ад үзнэ. Өөрсдөө тэгсэн мөртлөө юу ч хийж бүтээхгүй. Энэ бүхнийг та бүхэн эрүүл гэж бодож байна уу. Өөрий­гөө дэлхийн төв гээд ойлго­чихсон хүмүүс Монголоор нэг.

Бүгд өөрсдийгөө дэлхийн төв агуу ихийг бүтээгч гэж боддог учраас шагналын төлөө улайрдаг. Хийж байгаа ажлаасаа зүгээр л таашаал авна гэж үгүй. Үүргээ гүйцэт­гэж байна гэж бодохгүй. Араас нь заавал шагнал горь­доно. Бүгд агуу ихийн дэмий­рэлд автчихсан.  Ямар сайн­даа албан байгууллагуудыг шагналд битгий тодорхойлж бай гэсэн журам гарч байхав. Олон жил ажилласан хүмүүс нь бүгд л гавьяа шагнал авах гэж зүтгэдэг монгол сэтгэлгээ.  Энэ бүхнээс хараад дэлхийн бүх галзуучууд нэг дор цуг­лаад Монгол Улс бий болчих­сон юм шиг санагдах болов.

Бүх дэлхий
намайг тойрон эргэдэг, би дэлхийн төв
гэж боддог улс олон болсон та­лаар төрийн
шагналт, ардын жүжигчин Н.Сувд
гуай хэлсэн байна лээ. Яг үнэн
хэлжээ. Монголоор нэг өөрсдийгөө дэлхийн төв гэж боддог ул­сууд байна. Өөрөөсөө
бусдыг хайрладаггүй, өөрөөсөө
бус­дыг хүлээн зөвшөөрдөггүй, бүгдийг үзэн
ядаж бусниул­даг, зөвхөн би, би, би. Энэ бүхнээс үүдэн  эх орон
минь галзуучуудын цугларал  бол­чих­сон юм
уу гэж эмзэглэхэд хүрч, ийнхүү эргэцүүллээ.

Гаалийн Баатарын ярилцлага болон тэр үеийн үйл явдалтай холбоотой хүмүүсийн дурсамж ярилцлага манай сонин дээр гарч байгаа. Уг дурсамжинд шоронгоос бичсэн захиа гэж нэг шуугиантай үйл явдлын талаар тал талаас нь ярилцсан нь бий. Баатар болохоор миний захиа өдөр тутмын нэгэн сонин дээр гарсан. Би уул нь дарга нартаа зориулж бичсэн тэр захиаг сонин хэвлэл дээр гаргамааргүй байсан юм. Ц.Оюунбаатар өмгөө­лөгч миний захиаг сонинд худалд­сан. Хүний мөсгүй байхын сонгодог жишээ бол тэр мөн гэх маягийн юм ярьсан. Хэргийн эзэн болох Ц.Оюун­баатар би сонин хэвлэлд тэр захиаг өгөөгүй. Гэтэл өдөр тутмын нэг сонин дээр гарсан. Миний өмгөөлж байсан хүн болох Арслан гэдэг иргэний хөдөлгөөний тэмцэгч миний компьютерээс хул­гай­лаад авчихсан. Тэгээд л сонинд захиаг зарсан гэх зэргээр ярьжээ. Нөгөө өдөр тутмын нэг сонин гэдэг нь ямар сонин байсан юм бэ гэсэн асуулт гарч байна. Яагаад ч юм энэ ярил­цагч нар нөгөө захиаг нийтэл­сэн сонины нэрийг огт дурдахгүй юм. Санаа­тай тэгээд байдаг юм уу, аль эсвэл нэрийг нь хэлчихвэл болох­гүй байх гэж бодсон ч юм уу.

Захидал бичигдэж байх үе буюу 2000-2005 онуудад Монголд ганц “Өдрийн сонин” л эрх бариг­чдын луйвар булхайг илчилж бичдэг байсан. Тэгэхлээр “Өдрийн сонин”-оос өөр ямар сонин тэгж Х.Баа­тарын захидлыг нийтэлж зүрхлэх билээ. “Өдрийн сонин” Х.Баатарын захидлыг олж түүнийг сонин дээрээ тавьж нийтэлсэн юм.

Гаалийн Баатарын захидал гарсны дараа тэр үеийн МАХН буюу одооны МАН ямар ч захидал байгаагүй гэсэн кампанит ажил өрнүүлж байсан. Бүхий л хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Өдрийн сонин” ээлжит худал мэдээллээ тарааж манай нам болон Х.Баа­тарыг гүтгэж байна хэмээн гомдол­лож байлаа. Тэгээд мэдээж дараа нь нэр төрд халдаж гутаан дором­жилсон хэргээр шүүх цагдаа бол­сон доо. Одоо тэгвэл өөрсдөө захидал бичсэн, захиагаа манай сонинд алдсан талаар ярилцлага өрнүүлж байгааг уншицгаалаа. Монголд ганц “Өдрийн сонин” л үнэн хэлдэг гэж дэмий ч нэг бичээ­гүй юм шүү.

МАХН буюу одооны МАН-ыг төр барьж байх 2000-аад оноос хойш Монголын чөлөөт хэвлэлийн нэр нүүр туг нь “Өдрийн сонин” байсаар ирснийг манай олон мян­ган уншигчид андахгүй. Зөвхөн чөлөөт хэвлэлээр тогтохгүй ард­чил­­лын бат цайз бэхлэлт байж зарим үед сүүлчийн ганц найдвар түшиц болон дэнжигнэх ч үе биш­гүйдээ тохиолдож байсан. 2000 онд УИХ-ын сонгуулиар ардчилаг­чид хуйгаараа ялагдан улс төрийн тавцангаас арчигдаж, гадаад дотоо­дод таран одсон. Тэр хүнд үед ардчиллын төлөөх сонин болох “Өдрийн сонин” ганцаараа ард түмний найдвар, өмөг түшиг болон үлдэж байв. Ардчиллын төлөөх өөр сонин байтугай ард­чиллын төлөөх ганц нам нь хүртэл МАХН-ын барьцаанд орчихсон яахаа мэдэхгүй дэнжигнэж байсан. Эдгээр он жилүүдэд нийгэмд ард­чиллын голыг тасалчилгүй хамгаа­лан авч гарсан гавьяа бол “Өдрийн сонин”-ых гэдгийг хэний ч өмнө нүүр бардам хэлэх эрхтэй юм. Ер нь ардчилсан нийгэм бий болоход оруулсан манай сонины хувь нэмэр улс төрийн намаас ч, ард­чил­сан хувьсгалын партиза­нуу­даас ч дутахгүй их билээ. Хувьс­галчид яг жинхэнэдээ гурван цуг­лаан хийж хоёр өлсгөлөн зарла­чихаад л таран одсон. Хувьс­галыг гүйцээгээгүй дутуу хаясан гэдгийг бид мэднэ. Харин одоо л тэр үеийн­хээ дутуу болгоныг гүй­цээх сайхан цаг ирсэн байна гэд­гийг үгийн дашрамд хэлмээр санагдаад байна.

Хувьсгалчид энэ үед зарим нь дарга болон зарим нь партизан болон гавьяа шагналаа дуудуулц­гааж байгаа. Энэ буруу ч биш, ингэх ёстой. Гэхдээ манай сонин 1997 оны хавар байгуулагдсанаасаа хойш ардчиллын төлөө ардчил­сан нийгэм, ардчилсан үзэл бодол Монгол оронд тогтоохын төлөө сүүлийн арван тав зургаан жил хүч тэнцвэргүй үнэн хэцүү хүнд тэмцэл явуулж иржээ. Энэ олон жил “Өдрийн сонин” шүүх цагдаад байсхийгээд л дуудагдан шал­гагдаж өчнөөн олон удаа шүүгдэж байв. Ардчилсан үзэл санаа, ард­чиллын үндэс болсон чөлөөт хэв­лэлийг Монголд бий болгохын тулд ямар ч улс төрийн намаас илүү эрх баригчдын дарамтад орж өдөр бүр халуун чулуу тэвэрч явж дээ гэж одоо бодогдож байна. Тэгээд яаж энэ их дарамт шахалтан дунд манай сонин тэсч үлдэж чадав аа гэсэн асуултыг бид өөрсдөдөө өдөр бүр тавьж байдаг. Энэ бүхэнд олон арван мянган захиалагчдын, олон мянган уншигчдын халуун дэмж­лэг л биднийг тэсч үлдэхээр барах­гүй сонин хэвлэлийн талбарт тэр­гүүлж Монголын нэр нүүр брэнд болгож чадсан. Ингэж хэвлэл мэ­дээл­лийн салбарт тэргүүлж ард түмний хүсэн хүлээдэг сонин бол­гож чадсан гол гавьяатай хүн бол манай сонины ерөнхий эрхлэгч Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ж.Мягмарсүрэн яалт ч үгүй мөн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз ээ.

“Гаалийн
Баатарын хэрэг” “Бурхны телевизийн хэрэг”, “Их өр төлсөн гэх хэрэг”, “Германаас хүн хулгайлсан хэрэг”, “Ц.Нямдоржийн тагнуултай холбоотой хэрэг” гэх зэрэг одоо ч нэрийг нь дурдахаас яс шархирам хэргүүдийг нийгэмд ил тодоор баримт нотолгоотой нь мэдээлж чадаж байсан. Манай сонины ерөнхий эрхлэгчийн уран бүтээлийн хамтран зүтгэгч бага залуугийн анд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Дашрэнцэн тоймч энэ бүгдийг бичиж нийтэлж байсан. Энэ хоёр хүн хар залуугаасаа утга зохиолын, уран бүтээлийн хамт­рагчид юм. Тэр хоёр Монголд анх удаа Төв аймгийн намын хороо, захиргааны төв хэвлэл болох “Анхдугаар таван жил” сониныг нам захиргааны мэдлээс салгаж “Ардын элч” хэмээн нэрийг нь өөрчлөн эрхлэн гаргаж байсан хүмүүс билээ. Монголд анх удаа сонин дээр зар мэдээ нийтэлж, сонин дээр анх удаа реклам тавьж, сониноо анх удаа хот оруулж ирэн бэлэн мөнгөөр борлуулж байсан хүмүүс юм. Энэ бүхэн ерээд оны сүүлээр болж байгаа хэрэг шүү дээ. Мөн Төв аймагт Ардчилсан холбоо, Шинэ дэвшил холбоог үүсгэн бай­гуулсан хашир туршлагатай тэм­цэгчид билээ. Байгуулаад зогсохгүй хөдөө орон нутагт анх удаа засаг захиргааны хүнд суртлын эсрэг өлсгөлөн зохион байгуулж, түүнийг нь Ж.Мягмарсүрэн удирдан амжил­­­тад хүрч улс төрийн шинэч­лэл хийлгэж чадаж байсан юм. Ийм л хүн манай “Өдрийн сонин”-ыг эрхлэн, ийм л тоймч манай сонинд эрэн сурвалжлах нийтлэл бичиж байсан учраас ард түмэн олон түмэн уншигчдын урам хугарч байгаагүй билээ. Ардчиллын хүнд жилүүдэд энэ сонин, энэ хоёр хүн л Монголын ардчиллыг нуруун дээрээ үүрч явсан даа. Энэ бүхнийг судалдаг хүн байдаг бол судалж тодруулж баймаар санагддаг.

Түүхийг мартагнуулахыг орол­дох мэт Х.Баатарын захиаг
ний­тэл­сэн сонины нэрийг хэлэхгүй
байгаа нь энэ бүгдийг дурдахад
хүргэлээ. Дашрамд сонирхуулахад
захидал нийтлэгдэх тэр үед
би сониндоо сэтгүүлч байсан.
Хаагуур яаж дамжиж ирсэн юм бүү
мэд нэг өдөр Ерөнхий эрхлэгч намайг дуудан “Гаалийн Баатарын захидлыг
нэг хүн өгнө. Түүнийг
очоод аваад ир” гэсэн үүрэг
өгч байсан. Би ч тэр хүнтэй нь уулзаад аваад л ирж байлаа.
Лав л би мөнгө төгрөг
өгч байгаагүй юм даг. Ер нь манай сонинд мэдээлэл
ирэх, мэдээлэл авах асуудлууд маш оньсого шиг нууц байдалд болж өнгөрдөг.
Хэн ч мэдэхгүй хэний ч санаанд
орохгүй хүн зүгээр л хуучин сонин өгч байгаа юм шиг л энийг эрхлэгчид аваачаад өгчих
гээд л ямар нэгэн бичиг цаас, флаш диск оруулж өгчихөөд л явдаг. Нөгөө материал
нь хэвлэгдэх хүртлээ
хэнд ч мэ­дэгд­дэггүй. Олон
тохиолдолд л лав тэр цаас оруулж өгч
байгаа хүн яаж ч бодсон
дамжуулагч л байдаг байх. Харин өглөө босоод сониноо унши­хад шуугиан
тарьсан мате­риал байж байдаг нь манай сонины нэр нүүр юм даа.
Жирийн уншигчдаас авахуулаад төрийн
томчуудын хэнийх нь ч байж мэдэх нууц луйвар булхай тэнд нийт­лэгдэж байдаг. Энэ
бүх оньсого хэзээ тайлагдах
юм бүү мэд. Бараг тайлагдахгүй өнгөрөх биз ээ. Яагаад гэвэл манай сонинд
нэг хатуу журам байнга мөрдөгдөж байдаг. Тэр
нь хэнээс ямар мэдээ­лэл авсан нь хэнд ч хамаагүй.
Гагцхүү мэдээлэл нь үнэн бодитой байх ёстой гэсэн журам.
Мэдээл­лийн эх сурвалжийг мэдээлэл бичигч тоймч л ганцаараа мэдэж байдаг. Хэн ч тэрийг тодруулах
гэдэггүй. Хэн нэгэн нь тэрнийг
сонирхох, хэн нэгэнд тэр тухай хэлэх зэрэг нь манай сонины хатуу хориотой ёс заншил
юм. Бид яагаад үргэлж шуугиан
тарьсан, үнэн зөв мэдээл­лийг мэдээллийн зах зээлд
ний­лүүлж чаддаг юм бэ гэдгийг
танд бичлэгийнхээ төгсгөлд дуулгах гэсэн юм. Яагаад гэвэл ард түмэн
болон олон мянган уншиг­чид бидэнд найддаг учраас, манай эрхлэгчийг мэддэг учраас манай нийтлэлчдэд
итгэдэг учраас ийм нарийн нандин мэдээллийг бидэнд дуулгадаг юм. Бид ч олон түм­нийхээ итгэлийг алдаж бай­гаагүй гэдгийг бэлээхэн та мэдэх билээ.

Дэлхийн монголчуудын үндэсний бөхийн холбооны
хүндэт ерөнхийлөгч Д.Дагвадорж, тэргүүн Б.Журамт

Дэлхийн
монголчуудын
үндэсний
бөхийн холбооноос жил бүр уламжлал болгон зохион явуулдаг монгол туур­гатны бөхийн наадам хоёр мянга есөн онд манай улсад анх удаа болсон түүхтэй. Тэгвэл өнөө жил тав дахь удаагаа зохион байгуулаг­дахаар болоод байгаа билээ. Тодруулбал, ирэх сарын дөр­вөнд “АСА” циркт болно. Мон­гол туургатан олон, элэг нэгт­нээ хамруулсан уг наадам үндэсний бөхийн наадам гэхээсээ илүүтэйгээр соёл, зан заншил, өв уламжлалын 
нэгэн том баяр гэж хэлж бо­лох билээ. Цаад зорилго нь товчхондоо, монгол угсаатан үндэстнээ нэгтгэхэд оршиж буй хэмээн Бөхөөгийн Жу­рамт нэгэнтээ хэлж байсан. Өмнөд Монголын нэртэй биз­несмэн Журамтыг манайхан сайн мэднэ. Тэрээр Дэлхийн монголчуудын үндэсний бө­хийн холбооны тэргүүнээр ажилладаг. Харин хүндэт ерөнхийлөгч нь Асашёорюү Д.Дагвадорж. Г.Өсөхбаяр, Д.Сумъяабазар нарын авар­гууд дэд ерөнхийлөгчид нь гэж байгаа. Төрийн хошой шаг­налт, ардын жүжигчин Наца­гийн Жанцанноров гуай мөн л тодорхой үүрэгтэй оролцдог юм. Мань хүн Мон­гол туургат­ны соёл, эрдэм шинжилгээний тэргүүн гэх албатай санаг­дана. Түүх соёл, өв уламж­лалыг нь ха­риуц­даг нэгэн. Тэрээр Журам­тын хамгийн эрхэм дотны хүмүүсийн нэг гэдгийг олон түмэн гадарлаж байгаа болов уу.

Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотноо болсон анхдугаар наадмын түрүү бөхөөр цэргийн хурц арслан (одоогийн улсын заан) Чи­мэдрэгзэнгийн Санжаадамба тодорч хорин сая төгрөг гар­даж байсан билээ. Үзүүрт улсын арслан До.Ганхуяг, их шөвгийн дөрөвт улсын арс­лан Д.Азжаргал, улсын начин Ш.Уламбаяр нар шалгарч байсан юм. Манайхаас шиг­шээ жаран дөрвөн бөх, Өм­нөд Монгол, Буриад, Хали­маг, Тувагаас нийлээд мөн жаран дөрвөн бөх зодоглож олон улсын жишгийн дагуу сугалаагаар барилдаж байв. Гадны бөхчүүдээс тухайн жил хамгийн сайн барилдсан нь Буриадын бөх Санжиев Ринчин байлаа. Тэрээр гур­вын даваанд улсын харцага Ө.Даваабаатарыг орхиж ол­ныг шуугиулж байсан юм. Даваабаатар харцага тус ба­рилдааны өмнөх өдөр бол­сон Монголын 128 бөхийн үзүүлэх барилдаанд түрүүлж байсан түүхтэй.

Дараагийн
наадамд
хоёр мянга есөн оны намар байна уу даа, Өмнөд Монголд зо­хиогд­сон. Хоёрдугаар наа­дамд мөн л 128 бөх хүчээ сориход их шөвгийн дөрөвт Завхан аймгийн арслан хар­цага Элбэгийн Баасандорж, Сэлэнгэ аймгийн Мандал су­мын харьяат улсын начин Г.Эрхэмбаяр (одоогийн ул­сын арслан), Архангайн Ха­шаат сумын харьяат цэргийн хурц арслан Ч.Сан­жаа­дамба (одоогийн улсын заан), Өвөрхангай аймгийн уугуул улсын арслан Д.Ган­хуяг нар шалгарч байлаа. Дахиад л Монголын бөхчүүд хүч түрэм­гийлэн шөвгөрсөн байдаг. Үзүүр түрүүнд Ч.Сан­жаа­дамба Г.Эрхэмбаяр нар үл­дэж Ч.Санжаадамба тү­рүүлс­нээр Монгол туургатны үндэсний бөхийн наадамд хоёр дахь удаагаа түрүүлсэн түүхтэй. 2010 онд ОХУ-ын Буриад улсад болсон наад­маас эхлэн Монгол туургатны үндэсний бөхийн их наадмыг -75, +75 гэсэн хоёр жингийн ангилалтай болгож дүрмийн өөрчлөлт хийсэн билээ. Ийм өөрчлөлт хийхгүй бол Мон­голын бөхчүүд л манлайлаад монгол туургатны бус Монгол Улсын наадам болоод бай­сан билээ.

-75 кг-ын шөвгийн дөрөвт Х.Мөнхбaяр (Монгол), Иван Гармаев (Буриад), М.Батмөнх (Монгол), Сэлдыс Монгуш (Тува) нар шалгарснаас үзүүр түрүүнд Тувагийн бөх Сэлдыс Монгуш Монголын бөх Х.Мөнх­баяр нар үлдэж, ул­маар Сэлдыш Монгуш аварга болж байв. +75 кг-ын жингийн шөвгийн дөрөвт улсын заан Ч.Санжаадамба, улсын хар­цага Т.Өсөх-Ирээдүй, улсын гарьд Д.Рагчаа, улсын хар­цага Д.Батболд нар шалгар­сан. Тэгээд үзүүр түрүүнд Д.Рагчаа, Ч.Санжаадамба нар үлдсэнээс улсын заан Ч.Санжаадамба цэргийн арс­лан цолтойдоо гурав дараа­лан түрүүлсэн юм. Монгол туургатны бөхийн наадам гэхээр л “Өө, өнөө Санжаа­дамбын л түрүүлээд л, хорь гучин саяар нь мөнгийг ха­лааслаад байдаг наадам уу” гэх яриа гарсан нь тийм учир­тай. Бөхөөгийн Журамт Мон­гол туургатны наадам зохион байгуулж Монгол үндэстэн угсаатнаа нэгтгэх гэсэн биш Монголын бөх Санжаа­дам­бад л жил бүр хорь, гучин сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийх юм гэсэн хоржоонтой яриа ч ам дамждаг.

2011 оны наймдугаар сард ОХУ-ын Тува улсын Кызыл хотноо зохион байгуу­лагдсан дөрөвдүгээр их наад­мын -85 кг-ын жингийн шөв­гийн дөрөвт Буянжаргал (Монгол), Эртине Лопуй-Оол (Тува), Андре Монгуш (Тува), Сайын-Белек Тюлюш (Тува) нар үлдэв. Үзүүр түрүүний барилдаанд Андре Монгуш, Сайын-Белек Тюлюшаар давж аварга болсон юм. +85 кг-ын жинд улсын харцага А.Бямбажав, улсын начин Ч.Баянмөнх, аймгийн начин Т.Хайдав, Тувагийн бөх Алдын Очуртан нар шөвгийн дөрөвт үлдэн, үзүүр түрүүний барилдаанд Бямбажав хар­цага Баянмөнх начныг давж түрүүлснээр анх удаа тус наадамд Санжаадамбаас 
өөр бөхийн нэр сонсогдож эхэлсэн юм. 

Сонин болгож өгүүлэхүйд, анхдугаар наадамд Өмнөд Монголоос 40 бөх ирж хүч бяраа сорьж байсан. Тэдгээр хүчтэнүүдийг Шилийн гол аймгийн уугуул Б.Цагаанзаан ахалж ирж байв. Энэ удаа мөн ялгаагүй Цагаанзаан аварга ирэх юм билээ. Тэрээр Өмнөд Монголынхоо наа­дамд арванхоёр удаа түрүү түрүүлж, 15 жилийн хуга­цаанд дэвжээн дээрээ босоо байсан алдарт бөх. Манай Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай нас чацуу, жаран дөрвөн оны луу жилтнүүдийн нэг түүнийг Өм­нөд Монголын зон олон “Ца­гийн эзэлсэн их аварга” хэ­мээн ихэд хүндэтгэдэг гэж дуулдсан шүү. Эл эрхэм “Мон­гол зон олон нэгэн дор цуглаж, халуун дотноор найр­сан нэгдлээ. Монгол үндэс­тэн, угсаатан ямар хүчтэйг дэлхий дахинд харуулсаар байгаа ч ингэж нэгдэж, бусад улс орныхоо зан заншилтай танилцан өв уламжлал, хэл соёлынхоо талаар харилцан ойлголт авч байсан нь ховор. Тиймээс монгол туургатны бөхийн наадам аль ч та­лаараа маш үр дүнтэй, мон­гол үндэстэн зон олны амьд­ралд хэзээ ч давтагдахааргүй онцгой сайхан үйл явдал болж байна. Монгол, Өмнөд Монгол, Буриад, Тува, Хали­маг аль ч нь ялгаагүй өөр өөрийн гэсэн онцлог, өв соёл­той улс орнууд. Бөхийн ба­рилдаан нь ч өвөрмөц сонин. Ер нь монгол туургатан олонд бөх гэдэг ямар их эв нэгдлийн илэрхийлэл болохыг сайтар мэдэрлээ. Бид бөхөөрөө л нэгдэж чадлаа шүү дээ” хэ­мээн анхдугаар наадмын үеэр сэтгэл догдлон өгүүлж байсан юм.

Нэгэнт л монгол туургатны бөхийн наадмын тухай өгүүлж буй учир Өмнөд бо­лоод бусад монгол үндэст­нүүд болох Буриад, Тува, Халимагийн бөхийн онцло­гуу­дын талаар одоо өгүүлье. Өмнөд Монголын 
бөхийн барилдаан монгол үндэсний бөхөөс хэд хэдэн зүйлээр ихээхэн онцлогтой. Юун 
тү­рүүнд Өмнөд Монголд ма­найх шиг аварга, арслан, гарьд, заан, харцага начин гэсэн цол байдаггүй. 128 бөхийн барилдаанд гурав түрүүлсэн бөхөд зангиа ол­годог юм билээ. Цаашдаа монгол үндэсний бөхийн хэл­лэгээр бол шөвгөрөх бүрт нэг зангиаг нэмж олгодог байна. 
Тэгэхээр
олон зангиатай бөхийг том цолтой гэж ойлгож болох юм. Барилдах бөхчүүд арслангийн дэвэлтээр дэвэн, буурын шогшоогоор гүйж наадмын дэвжээгээ нар зөв гурав эргэнэ. Тайлбарлагч нэрийг нь дуудахад баруун зүүн гараа өргөж хоорондоо барилдана. Үндсэндээ ба­руун гараа өргөсөн хоёр бөх, мөн зүүн гараа ижил өргөсөн бөхчүүд хоорондоо барилд­даг. Барилдааны явцад мон­гол бөх шиг гар хөлөө орол­цуулахгүй. Гар нь гартайгаа, хөл нь хөлтэйгээ барилддаг гэсэн үг. “Өмнөд Монголын бөхчүүд өрсөлдөгчийнхөө хоёр хөлөнд хөл мэх хийж явснаас хөлөө хамгаалж сураагүй. Энэ нь барилдаанд нөлөөлсөн. Монгол бөхчүүд манай бөхчүүдийг суйлах, хонгодох мэхээр ихэвчлэн давж байсан. Хөлөө хам­гаалж чадахгүй гэдгийг нь мэдээд тэр биз ээ” гэсэн яриа монгол туургатны наадмын үеэр гарч байсан удаатай. Тувагийн кураш бөхийн ба­рилдаан гэхэд бас сонин. Учраа хоёр бөхийн хэн нэг­нийх нь гар газарт хүрлээ л бол тухайн бөхийг унасанд тооцдог. Харин манай үндэс­ний бөхийн дүрэм ёсоор, үндсэндээ монгол туургат­ны бөхийн наадмын баримталж буй гол дүрмээр өвдөг, тохой, толгойн аль нэг хэсэг нь газарт хүрч байж унасанд тооцог­доно. Манайхан гараараа газар тулж байгаад уран барилдаан гаргах тохиолдол цөөнгүй. Үүнийг бөх сонир­хогч олон унаж яваад давлаа гэж ярьдаг билээ.

Өнөө жилийн наадам -85 кг, +85 кг буюу 85-аас доош, 85-аас дээш гэсэн хоёр жин­гийн дагуу явагдана. Гэхдээ өмнөх жишгийн дагуу монгол бө­хийн дүрмээр явагдана. Жин­гийн дагуу гэхээр зарим хү­мүүс чөлөөт, самба мэтээр ойлгоод байгаа. Тэгвэл үгүй ажээ. Удахгүй болох наадамд хүчээ сорих Буриадын бөх­чүүдийн нэрс тодорч эхэлсэн байна. Тус улсаас хоёр жинд нийт 16 бөх оролцох бөгөөд -85 кг-ын жинд ОХУ-ын чөлөөт бөхийн спортын мастер, сам­бо бөхийн дэлхийн аварга, Буриад үндэсний бөхийн үнэмлэхүй аварга Эрдынеев Баясхалан, чөлөөтийн спор­тын мастер, Буриад үндэсний бөхийн таван удаагийн авар­га Гармаев Иван, спортын мастер, Буриад үндэсний бөхийн гурван удаагийн авар­га Цырендондоров Зо­рикто, спортын мастер, Бу­риад үндэсний бөхийн ба­рилдааны аварга Гармаев Саян, Базаров Вандан, Бад­маев Сергей нарын зургаан бөх оролцох аж. Харин +85 кг-ын жинд спортын мастер, Буриад улс болон Москвад зохион байгуулагддаг олон улсын аварга шалгаруулах тэмцээний аварга, Буриад үндэсний бөхийн үнэмлэхүй аварга Санжиев Ринчин, Буриад үндэсний бөхийн үнэмлэхүй аварга Максаров Цыбик, спортын мастер, Бу­риад үндэсний бөхийн аварга Цыренов Батор, мөн спортын мастер, Буриадын залуучуу­дын үндэсний бөхийн аварга Гармаев Батор, Дамбаев Бал­дан нарын таван бөх оролцох мэдүүлгээ ирүүлжээ. Өмнөд Монгол, Тува, Хали­маг, Алтай аймгийн бөхчүүд удахгүй мэдүүлгээ ирүүлэх биз ээ. Уг наадмын шагналын нийт сан тавин сая төгрөг гэж байгаа. Жин тус бүрт авар­галсан бөхчүүд хорь, хорин сая төгрөг гардах гэнэ. Элэг нэгтэн, монгол зон олон минь дэлхийн өнцөг булан бүрээс цугпаж эх нутгийнхаа өлгий болсон Монгол Улсынхаа нийслэлд хуран чуулах наад­мын бөхийн сонин хачин хийгээд, үүх түүхээс өгүүлэ­хүйд ийм байна.

Н.ГАНТУЛГА