Оюу толгой тойрсон олон жилийн маргаан эцэслэгдээд хоёр сарын хугацаа өнгөрч байна. Гэхдээ эцэглэгдсэн эсэхийг нь хэн ч мэдэхгүй. Энэ бол зөвхөн эрх баригчдын л хэлж байгаа тайлбар. Оюу толгой төслийн Монгол Улсын Засгийн газрын эзэмшлийн 34 хувьд ногдох 2.3 тэрбум ам.долларын өрийг тэглэж, ногдол ашиг хүртэх хугацааг наашлуулж, Дубайн гэрээг цуцалж, гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад шаардлагатай санхүүжилтийг хөрөнгө оруулагчид дангаараа хариуцахаар болсон. Мөн Монгол Улсын эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнээс цахилгаан эрчим хүчээр хангах гэрээ байгуулснаас гадна төслийн байгаль орчин, нийгэм, засаглалыг сайжруулах чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохиролцсон. Олон жилийн турш гэдийж ирсэн хөрөнгө оруулагчид ийнхүү огцом буулт хийсэн нь өөрийн эрхгүй хардлага төрүүлнэ.
Одоо Оюу толгой Засгийн газартай гэрээ хэлэлцээр хийж, хоорондоо учраа олчихсон гэж үзэн ажилдаа орчихсон яваа. Угтаа Засгийн газартай хамтарч ажиллана гэдэг бол Засгийн газрын хамгаалалтад орсон л гэсэн үг. Улс төрийн хамгаалалттай болсон гэсэн үг. Оюу толгойн гэрээг байгуулсан цагаас нь л хойш бараг Монгол даяараа маш ихээр шүүмжилж ирсэн. Тэр дундаа Оюу толгой шүүмжлэлээр мэргэшсэн Б.Бат-Эрдэнэ, Ц.Даваасүрэн, С.Ганбаатар, Х.Болорчулуун зэрэг улстөрчид байлаа. Байлаа гэхийн учир нь тэд ч бас гэнэт Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчдыг буулгаж авсан баатрууд хэмээн өөрсдийгөө тодруулан , цаашдаа хөрөнгө оруулагчидтай тууштай хамтран ажиллах түншүүд болж хувирснаа зарласан. Уг нь тэд Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчдад зориулсан шүүмжлэлээрээ сонгогчдын тархийг угааж УИХ-д хамгийн багадаа хоёр удаа улиран сонгогдсон улстөрчид. Ирэх сонгуулиар тэд юу ярьж, хуйхаа маажих юм бүү мэд. Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчдыг үзэж чаддаггүй байсан тэдний одоогийн байр суурь их өөр болсон.
Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ “Хөрөнгө оруулагч тал та бүхэн ямар ч хатуу үг хэлсэн бид хүлээж авна гэдгээ илэрхийлсэн. УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч нэг ойлголт, байр суурьтай байж улс орныхоо эрх ашгийн төлөө бат зогссоны үр дүн гарлаа” гэсэн байр суурьтай байгаа бол Х.Болорчулуун гишүүн “Рио Тинто” компанийн ерөнхий захирал Якоб Стаусхолм, “Туркойз хилл” компанийн гүйцэтгэх захирал Стив Тибоутой Ерөнхий сайд болон УИХ-аас байгуулсан ажлын хэсгийн гишүүн бид уулзсан. Бидний хүссэнээр буулт хийлээ. Анх ихэмсэг байсан ч сүүлдээ асуудлыг ойлгож хүндэтгэлтэй хандсан” гэсэн юм. Мөн УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн “Монголын ард түмэн үнэтэй авч байсан байгалийн баялагтаа эзэн болж чадлаа. Хоёр тал харилцан бие биенээ хүндэтгэсэн нөхцөл бүрдсэн. Бид нэг завин дээр сууж чадсан учраас ийм үр дүнд хүрлээ” гэсэн юм. Асуудлыг шийдэж 10 хувийг нь авдаг гэгддэг “10 хувийн” Ц.Даваасүрэн гишүүний хэлж байгаачлан тэд үнэхээр үзэн яддаг байсан хөрөнгө оруулагчидтайгаа нэг завинд суужээ.
Энэ бүхнээс харвал Засгийн газар, хөрөнгө оруулагчид, шүүмжлэгчид бүгд хүзүү сээрээрээ холбогдсон бололтой. Хаана ч явсан шүүмжилж явдаг улстөрчдийн амнаас ерөөлийн сайхан үг л гардаг болсон нь үүний илэрхийлэл. Тэд энэ том төсөл дээр Засгийн газартай хамтарч ажилласан гэдэг нь намын даргынхаа хамгаалалтад орсон гэсэн үг. Магадгүй удахгүй Засгийн газрын зарим
гишүүнийг шинээр томилох явцад тэдний нэг нь сайд болж ч мэднэ. Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчдыг буулган авч бүрэн ялалтаа тунхаглаад буй Засгийн газар, тэднийг дэмжиж ажилласан УИХ-ын гишүүд ирээдүйд буруудахыг ч үгүйсгэхгүй. Үнэхээр зөв зүйл болсон эсэхийг цаг хугацаа л харуулна.
Бадарчин баярлах болоогүй гэдэг шиг Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчдыг буулгаж авлаа гээд бардамнаад, баярлаад сууж болохгүй. Ялангуяа, олон нийт, иргэний нийгмийн байгууллагууд, улс төрийн намууд үргэлж хяналтаа тавьж байх ёстой. Яагаад гэвэл Оюу толгойн эсрэг дуугарч байсан гишүүд нь хүртэл хүзүү сээрээрээ холбогдож, найз болж, түүнийг дэмжигчид болж хувирснаар яваандаа Дубайн гэрээгээр хэрэгт ордог шиг хэрэгт орох вий. Өнөөдөр зөв гэж байсан зүйл маргааш буруу болж, нөгөөдөр бүүр толгойороох зүйл болоод явчихдаг нь бидний араншин хойно.
Оюу толгойгоос шалтгаалж Монголын хоёр ч Ерөнхий сайд буруутан болж, зүхүүлсээр ирсэн. 2015 онд Дубайн гэрээг байгуулахад “Асуудлыг гацаанаас нь гаргалаа” гээд тухайн үеийн Ерөнхий сайдыг магтах хүн олон байлаа. Харин одоо Ч.Сайханбилэг шиг муу хүн алга. Тэр хүн эх орондоо ч ирж чадахгүй алс холын Америкт бүгэж сууна. Тэр байтугай энэхүү гэрээг байгуулсан Ерөнхий сайд Санжийн Баяр ч хэрэгт татагдаж аавын хаалга татаад гарч ирсэн.
Монголын эдийн засгийг тэтгэх Оюу толгой төсөл үнэхээр зөв голдиролдоо орсон бол сайн хэрэг. Гэхдээ ямар ч сайн үйл хэрэг хяналтгүй бол бурууддаг, буруу тийшээ явдаг жишиг бий. Мөн өнөөдөр маш зөв юм шиг санагдаж байсан зүйл маргааш харахад буруу байх тохиолдол амьдралд зөндөө. Тиймээс анхааруулах үүднээс ингэж бичээд байгаа юм. Олон түмний шүүмжлэлд 20 жил өртсөөр ирсэн Оюу толгойн төслийг одоо л нэг цэнгэлийн манлайд хүрлээ гэж дүгнээд байх шиг. Угтаа тийм биш. Дөнгөж л Оюу толгойн гүний уурхайн нэг л ажил эхэлж байна. Цаашид зөв, буруу, хаашаа явж байгааг нь хянаж байх л хэрэгтэй болчихоод байна. Үүнд улс төрийн намууд, төрийн бус байгууллагууд, иргэд оролцоо хамгаас чухал. “Бүх зүйл сайхан болжээ” гээд хэзээ ч тайван сууж болохгүй. Харин ч энэ үед л хяналт хамгаас чухал байдаг юм. “Зүггүй хүүхэд, зүгээр суудаггүй улстөрч хоёр чимээгүй болохоороо л аюултай” гэж хошигнодог болсон байна лээ. Ортой л үг. Одоо Оюу толгой гэж дуугарч байгаа улстөрч байна уу. Тэд бүгдээрээ дуугаа хураасан нь нэг зүйлийг л хэлээд байна даа.