Монголын Ногоон намын дарга Олзодын Бум-Ялагчтай ярилцлаа.
-Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуулиар Монгол Улс иргэдээс эрчим хүч худалдаж авах үүрэг хүлээсэн. Гэтэл уг хуулийн журмыг өдийг хүртэл гаргаагүйгээс хууль хэрэгжихгүй байна гэх юм. Энэ хуулийн гол агуулга, ач холбогдол нь юу бол?
-Газрын тухай хуулиар монгол хүн бүр 0.07 га газар өмчлөн авах эрхтэй. Дэлхий дээр иргэддээ газар хувьчилж өгдөг улс цөөхөн. Иргэн бүр газартай болно гэдэг олон талын ач холбогдолтой. Түүний нэг нь Сэргээгдэх эрчим хүчний хуулиар зохицуулагдах ёстой юм. Энэ хуулиар иргэнээс нэг кВатт эрчим хүчийг 350400 төгрөгөөр худалдаж авахаар байгаа. Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хууль 2007 онд батлагдсан боловч өдийг хүртэл журам нь гараагүй. Харин хувийн компаниудаас худалдаж авах журам нь гарсан ч, хувь хүнээс авах журам нь гараагүй байна. Тэгэхээр иргэнээс эрчим хүч авах боломж бий. Түрүү нь газар ярьсан. 0.07 га газрын тал дээр нь нарны эрчим хүч хураах хавтан зоочихъё.
Ингэхээр нэг айл хашаандаа 30 кВаттын нарны хавтантай болчихож байгаа юм. Үүнээс эрчим хүч гаргаж аваад улсад худалдахад сар бүр багаар бодоход нэг сая төгрөгийн орлоготой болно. Үүнээс илүү гарсан орлогоороо хөрөнгө оруулагчдаа хүүг нь тооцон мөнгөө буцааж төлнө гэж тооцвол найман жил болж байгаа юм. Өнөөдөр Монгол Улсад эрчим хүч хэрэгтэй байна. Жил өнгөрөх бүр зургаан хувийн эрчим хүчний нэмэгдэл хэрэглээ бий болж байдаг гэсэн судалгаа бий. Үүнийг нөхөх бололцоог Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуулиар зохицуулаад өгчихсөн. Гэтэл яам нь өдийг хүртэл иргэнээс эрчим хүч худалдаж авах журмаа гаргаагүй байна. Уг нь журам батлагдчихвал нийгэмд олон талын эерэг өөрчлөлт бий болно.
-Тухайлбал, ямар өөрчлөлтүүд гарч ирэх юм бэ?
-Уг хууль бүрэн хэрэгжээд эхэлбэл ядууралтай тэмцэхэд жинтэй хувь нэмэр оруулах юм. Ажилгүйдэл, ядуурал бол манай нийгэмд тулгамдаж буй хамгийн хүнд асуудал болоод байна. Ядууралтай тэмцэх гол аргачлал бол ажлын байр бий болгох. Уг хуулиар иргэн бүр өөрийн өмчилж авсан газартаа нарны хавтан суурилуулж, гаргасан эрчим хүчээ улсад худалдах боломж, эрх зүйн орчин нь байна. Одоо яамнаас уг хуулийг хэрэгжүүлэх журмаа хурдан гаргах хэрэгтэй. “Өрх бүр үйлдвэрлэгч” гэсэн манай намын бодлого бий. Хөрөнгөний эх үүсвэрийг шийдвэл нарны хавтан иргэдийн эзэмшлийн газар нь зоочихно. Ингээд иргэн бүр эрчим хүч үйлдвэрлээд улсдаа борлуулаад байвал эдийн засаг өсч, амьжиргаа сайжирна. Цаашлаад айл бүр уг цахилгаан эрчим хүчээр дулааныхаа асуудлыг шийдчихвэл Улаанбаатар маань утаагүй болно. Манайд жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжихгүй байгаагийн гол шалтгаан бол борлуулалт, маркетинг дутмаг байгаад, дээр нь төр засгаас борлуулалтад нь хангалттай анхаарахгүй байна. Нэг жишээ санал болгоё, Монгол Улс 24 сая хонь, 23 сая ямаатай. Нэг хониноос 4 килограмм ноос гарна. Хойд хөршид жил бүр 100 сая эсгий гутал шаардлагатай байдаг. Үүнийхээ аравхан саяыг л хангаж чадаж байгаа. Тэгэхээр хойд хөршид эсгий гуталны асар том зах зээл байгаа нь ойлгомжтой байгаа биз. Манайх 50 сая орчим эсгий гутал үйлдвэрлээд хойшоо гаргачих бололцоотой. Үүнийг өрхийн үйлдвэрлэлээр хийчихэж болно. Энэ мэт эдийн засагт ач холбогдолтой зүйлийг Төр анзаарч харахгүй байна. Харсан ч ажил хэрэг болгох сэтгэл алга.
-Манай улсын эдийн засаг сүүлийн үед өсөлттэй байгаа талаар салбарын сайд нь ярьж байгаа. Эдийн засгаа улам өсгөж, өргөжүүлэхийн тулд яах ёстой гэж боддог вэ?
-Хамгийн чухал байгаа зүйл бол ухаалаг менежмэнтийн бодлого явагдах ёстой. Монгол Улсын эдийн засаг жижиг, гэтэл унаж байна гэж шүүмжилдэг. Арга ч үгүй биз, 17 тэрбум ам.доллар гадагшаа гараад оффшорт орчихоор яах ч билээ. Монголын эдийн засаг хяналтгүй. Хяналтаа сайжруулах шаардлагатай. Мөн халамжийн эдийн засаг гэх зүйлийг бий болгох ёстой. Учир нь манай улсын нийт хүн амын гуравны нэг нь ядуурчихаад байна. Тэгэхээр дээрх хуулийн хүрээнд ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ухаалаг менежмэнтийн бодлогыг явуулж чадвал энэ улсын эдийн засаг эрс сайжирна. Манай нам ч энэ талын бодлого барьж, мөрийн хөтөлбөрөө тусгаад хэрэгжүүлэхийн төлөө явж байгаа. Бидний зүгээс эдийн засгийг өсгөх, иргэдийн амьжиргааг бодитоор дээшлүүлэх бодлогыг үе үеийн Засгийн газар, эрх барьж буй намд санал хүргүүлдэг. Гэвч бидний санал, санаачилгыг өдийг болтол аль ч Засгийн газар хүлээж авч, ажил хэрэг болгоогүй байна.
-Эрх барьж буй нам бодлогоо гаргаж явах нь тодорхой. Гэхдээ бусад улс төрийн хүчний санал санаачилгыг хүлээн авч, хамтран ажиллах талдаа тааруу байдаг асуудлыг олон хүн шүүмжилж ярьдаг л даа…
-Энэ Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуулийн хүрээнд хийгдэх боломжтой ажлуудыг зургаан жил Засгийн газарт танилцуулсан боловч өдийг хүртэл ямар ч хариу алга. Аль ч Засгийн газарт иргэдийнхээ амьдрал, амьжиргааг дээшлүүлчих юмсан гэсэн хүсэл эрмэлзэл алга. Өнөөдөр Монгол Улс эрчим хүчнийхээ системд томоохон өөрчлөлт хийхгүй бол болохгүй болчихлоо. Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хууль хэрэгжээд айл өрхөөс эрчим хүч худалдаж авах юм бол тогтмол эрчим хүчний эх үүсвэртэй болчихно. Эрчим хүчийг хурааж, хадгалах цаашлаад тогтмол чадлын эх үүсвэртэй болох зэрэг ажил гарна. Ингэхийн тулд Германы технологиор нарны эрчим хүчээр устөрөгч бий болгоод түүнийгээ метанжуулаад жирийн газ болгочихож болно. Ингэснээр ахуйн газаа өөрсдөө үйлдвэрлэх боломж гарч ирж байгаа юм. Германчууд уг технологио эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд өгье л гэж байгаа. Хэрэв үүнийг Засаг дэмжээд өгвөл монгол хүн өөрсдөө эрчим хүч гарган авдаг тоног төхөөрөмжүүдийг засварлах, цаашлаад үйлдвэрлэх боломжтой болно. Гэтэл улс төрчид Засгийн газар байгууллахаасаа өмнө дэмждэг боловч байгуулсныхаа дараа үүнийг таг мартчихдаг. Ер нь ажил хийнэ гэдгээ Засгийн газар байгууллахаас өмнө баахан ярьдаг шүү дээ. Харин дараа нь нөгөө ярьж, амлаж байсан ажлуудаасаа нэгийг нь ч хийдэггүй.
-Яагаад эрх мэдэлд очихоороо амлаж байсан, ярьж байсан ажлаа хийдэггүй юм бол. Үүнийг та юу гэж харж байна?
-Эрх мэдэлд очсон хүн ажил хийхгүй, бодлого гаргахгүй байгаа юм биш. Бас ч улс орны төлөө гэсэн сэтгэлтэй сайд, дарга нар бий. Гэвч тэднийг мафи, бүлэглэл хүрээндээ оруулчихаад ажлыг нь хийлгүй байгаа юм. Тухайлбал, эрчим хүчний салбарт Ц.Даваасүрэн сайд Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуулийн хүрээнд иргэнээс эрчим хүч худалдаж авах боломжийг судлаад ажил хэрэг болгоё гэж бодъё. Тэгвэл гурав, дөрөвдүгээр цахилгаан станцуудад байнга гэмтэл, аваар гарна. Өвөл бол “За сайдаа, тогийг чинь тасаллаа, Улаанбаатар хот чинь хөлдөнө шүү!” гэж анхааруулж, айлгана. Өөрөөр хэлбэл ямар ч салбарт цаана нь тодорхой хэмжээний айлган сүрдүүлдэг мафи бий болчихож. Засгийн газрын гишүүд салбартаа тулгамдсан асуудал, шинэ шинэ шийдэл ажлуудыг хэрэгжүүлье гэсэн сэтгэл байв ч нөгөө мафижсан бүлэглэл үүнийг нь сүрдүүлгийн хэлбэрээр таслан зогсоодог. Энэ жишээ сая эрчим хүчний салбарт тодорхой харагдлаа. Ц.Даваасүрэн сайд эрчим хүчний салбарт шинэчлэл хийе гээд ажил явуулах гэтэл ДЦС-4 дээр аваар гарч, хот тоггүй болсон. Ийм нэг салбар бүрээс мөнгө идээд сурчихсан тогтолцоо аалзны тор шиг Монгол Улсыг бүрхчихсэн байна. Өөрөөр хэлбэл салбар бүрийг хариуцаж байгаа сайд цаашлаад Засгийн газар ямар нэгэн мафи, бүлэглэлийн барьцаанд орчихсон гэсэн үг. Тэгэхээр ажил яаж явах вэ. Улс яаж хөгжих вэ. Тэр бүлэглэл, мафийн хамааралд хууль хүчний байгууллагууд бүгд орчихсон нь хамгийн аюултай. Улстөрчдийн ард түмнээ гэх хүсэл эрмэлзэл хэдий байв ч улс төрийн карераа бодох уу, эсвэл огцрох уу гэдэг сонголттой тулчихдаг. Засаг авахаасаа өмнө нийгмийн болохгүй байгаа юмыг өөрчлөнө, үүнээс айгаад байх юу байна гэж боддог. Гэтэл Засгийн газрын гишүүн болсныхоо дараа өөр болчихож байгаа юм.
-Эрчим хүчний салбарт ямар алдаа дутагдал байгаа болоод өөрчлөлт ярих болов?
-Эрчим хүчний салбарт нэг зүйл болохгүй байна. Багануурын нүүрс дээр суурилсан эрчим хүч нэг кВатт цахилгаанаа 68 төгрөгөөр үйлдвэрлэдэг. Энэ нь хэрэглэгч дээр очихоороо 196 төгрөг болчихдог. Энэ хоорондох мөнгө хаашаа алга болоод байна вэ. Манай улс нэг цагт мянган МВатт цахилгаан зарцуулдаг. Үүнийг зөрүү 128 төгрөгөөр үржүүлбэл нэг цагт 128 сая төгрөг хаашаа орсон нь мэдэгдэхгүй алга болж байна. Ингээд 24 цагтаа үржүүлбэл хоногт эрчим хүчнээс ямар их хэмжээний мөнгө алга болж байна вэ. Энэ мөнгө нэг зүйл рүү л орж байгаа. Ямартаа ч улсын төсөв рүү энэ мөнгө орохгүй байгаа. Тэгэхээр гадагшаа оффшор данс руу л орчихоод байна уу даа гэж хардагдахаар байгаа юм. Тиймээс эрчим хүчний салбарт томоохон өөрчлөлт хэрэгтэй. Үүнийг ил болгохын тулд Сэргээгдэх эрчим хүчний тухай хуулийн хүрээнд ард иргэд улсдаа эрчим хүч худалддаг нийлүүлэгч болж хөндлөнгийн хяналтыг баталгаажуулах ёстой юм. Хувийн компаниас төр эрчим хүч авч болж л байгаа юм чинь иргэдээс авч болно. Иргэд маань хоорондоо нэгдэж нэг хоршоолол болчих хэрэгтэй. 100 айл нэгдээд хоршоолол болоод нарны эрчим хүчээ улсад борлуулж болно. Газар нь байна. Хөрөнгө оруулагч нь байна. Хууль эрх зүйн орчин нь ч байна. Гол нь иргэдийн идэвх, төр засгийн дэмжлэг, зохион байгуулалт, хэрэгжилт шаардлагатай байна.
-Төрийн тогтолцоо болохгүй байна, гажигтай болчихлоо гэж ярих хүн олон. Тогтолцооны гажиг гэдэг зүйл үнэхээр байдаг бол хэзээнээс бий болчихсон юм бол. Танай намын хувьд энэ асуудлаар ямар байр суурьтай байна?
-Монгол Улсад хандивлагч орны уулзалт гэж болдог байлаа. Энэ хүрээнд Монгол Улсад их хэмжээний хөрөнгө орж ирдэг байсан. Энэ их хөрөнгийг ямар ч хяналтгүй зарцуулдаг байснаас болж Төрийн тогтолцоонд гажиг сууж эхэлсэн. Авлига, хүнд суртал, танил тал гэдэг зүйл цэцэглэн хөгжихөд гол түлхэц болсон доо. Төрийн тогтолцоо болохгүй байгаа нь үнэн. Улсын төсвийг зохион байгуулалттай иддэг бүлэг сүлжээ бий болчихлоо. Тэгэхээр манай нийгэм одоо нэг тохиролцоонд хүрэх ёстой. Тэр нь улс төрийн тохиролцоо байх болно. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө мөнгө иддэг хүмүүстэй “Та нарын өдийг хүртэл идэж уусан хөрөнгийг хурааж авахгүй. Харин цаашид хөрөнгө завшдаг асуудлаа боль!” гэдэг тохиролцоог хийх хэрэгтэй. ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путин авлигач бүлэглэл, улсын төсвөөр баяжсан хөрөнгөтнүүдтэй уулзаж тохиролцож байсан. Зарим нэг эсэргүүцсэн хүмүүсийг шууд шоронд хорьж байсан. Идэж, уудаг хүмүүстэй одоо иймэрхүү улс төрийн тохиролцоог хийх хэрэгтэй байна. Олон жил л татвар төлөгчдийн мөнгийг хувьдаа завшлаа. Одоо болно шүү дээ.
-Хоёр нам олон жил ээлжлэн төр барилаа. Нэг үе эрх баригч намынхаа алдаа дутагдлыг сөрөг хүчний зүгээс идэвхтэй дуугарч, тэмцэж байсан бол одоо хэн хэндээ хатуухан үг хэлж, шаардлага тавьж чадахаа байчихлаа гэж ярьдаг улс төрчид олон. Таны хувьд энэ асуудлыг юу гэж харж байна вэ?
-Сонгуулийн системд л байгаа. Гэхдээ сонгуулийг шударга бус болдог гэж хэлэхгүй. Хамгийн гол шалтгаан нь сонгогчид л байна. Сонгогчид хоёр том намаа ээлжлэн сонгоод л байна. Манай сонгогчид гишүүн олонтой намд итгэл үзүүлдэг. МАН 360 мянган гишүүнтэй, АН 180 мянган гишүүнтэй. Тиймээс энэ хоёр намыг ээлжлэн сонгоод байгаа хэрэг. За энэ жил энэ нам нэг юм хийчих байх даа, өнгөрсөн удаа яахав алдсан, гэхдээ болчихно доо гэсэн итгэлээр ханддаг. Гэвч хоёр намын аль нь ч болохгүй байна. Нийлж үзээд ч дийлэхгүй байна. Ард түмний итгэлийг алдсаар л байна. Хоёр намын ахмад үеийг сонгож Төрийн эрх бариуллаа болсонгүй. Дунд үеийнхнийг нь сонгосон ч бас л болсонгүй. Бүр аргаа бараад залуу үеийг нь сонгосон боловч улам ч хэцүү байдалд ард түмнийг орууллаа. Одоо ирэх 2020 оны сонгуулиар энэ хоёр намын юуг нь харж, хэнд нь итгэж сонгууль өгөх вэ. Тэгэхээр одоо манай сонгогчид сонгуулийн хувьсгал хийх цаг нь болсон. Өөрөөр хэлбэл Засгийн эрхийг шинэ улс төрийн хүчинд өгье гэсэн үг.
-Хэнтий аймагт товлогдсон нөхөн сонгуулийг ҮХЦ-ээс Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн. Үүнээс болоод уг сонгууль болох болохгүй нь эргэлзээтэй боллоо. Нөхөн сонгуультай холбоотой асуудлыг танай нам хэрхэн дүгнэж байна?
-Сонгууль хууль эрх зүйн хүрээндээ л явагдах ёстой. Гэтэл СЕХ Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг айхавтар хүлээн авч байна. Улмаар ирэх сард явагдах ёстой сонгуулийг түдгэлзүүлчихлээ. Энэ тухай албан бичиг улс төрийн намуудад ирүүлчихсэн байгаа. Угтаа СЕХ нь УИХ-ын шийдвэрийг шууд хэрэгжүүлэх ёстой байгууллага. Түүнээс биш ҮХЦ-ийн гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ёсгүй юм. УИХ-аас гаргасан 62 дугаар тогтоол хүчин төгөлдөр байгаа. Тиймээс СЕХ хийх ёстой ажлаа хийгээд л явж байх ёстой байсан. Гэвч тэгсэнгүй. Хэрэв УИХ ээлжит бусаар хуралдаж 62 дугаар тогтоолоо хэлэлцэж ҮХЦ-ээс гаргасан шийдвэрийг зөв гэж үзсэн бол СЕХ нөхөн сонгуулийн бэлтгэл ажлаа зогсоож болно. Гэвч УИХ уг тогтоолоо хэлэлцээгүй байтал СЕХ дур мэдэн уг ажлыг зогсоос нь хууль зөрчсөн үйлдэл. Өөрөөр хэлбэл УИХ-аас илүү эрх мэдэлтэй байна гэсэн үг юм. Ийм байж болохгүй. Ирэх долоо хоногт УИХ-ын намрын чуулган эхлэх гэж байна. Эхний хэлэлцэх асуудал нь нөхөн сонгууль байх. Хэрэв УИХ ҮХЦ-ийн гаргасан шийдвэрийг буруу гэж үзэн 62 дугаар тогтоолоо хэвээр нь үлдээвэл яах вэ. Сонгууль ирэх сарын 7-нд болно. Тэгэхээр хоёрхон хоног үлдэнэ гэсэн үг. Мэдээж сонгуулийн хугацааг шинээр тодотгох байх, намууд нэр дэвшигчээ тодруулж, СЕХ-нд хүргүүлэх болно. Хэрэв 7-ндоо хийнэ гэвэл цаг хугацаа нь тулчихаж байгаа юм. МНН-ын хувьд миний нэрийг Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт нэр дэвшүүлэхээр албан ёсоор СЕХ-нд зөвлөмжийн дагуу хүргүүлсэн байгаа. Уг нь УИХ ард түмний эрх ашгийг хамгаалдаг бол ээлжит бус хурлаа ҮХЦ-ийн хурлын дараа зарлан хуралдуулах байлаа, гэтэл харамсалтай нь ийм ухамсар нэг гишүүнд нь ч алга!