АН-ын УТЗ-ийн гишүүн, Үндэсний баялгий н сангийн тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүн М .Чимэд доржтой ярилцлаа.
– УИХ дах ь АН – ы н бүлэг Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг боловсруулж, өргөн барихад бэлэн болсон гэл үү. Хуулийн төсөлд ямар шинэлэг зохицуулалтуудыг тусгасан бэ?
-Ардчилсан нам Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийг Монгол Улсын эдийн засгийн бие даасан байдлыг бэхжүүлэх цогц бодлогын хүрээнд “Тусгаар тогтнол” гэсэн тодотголт о й г о о р боловсруулсан. Хуулийн үзэл санаа нь авлигын үүр уурхай болсон сангуудыг цэгцлэхээс гадна урт хугацааны хөгжлийн баталгаа бий болгох, уул уурхай, ашигт малтмалын салбарын реформ, эдийн засгийн бодлогын салшгүй хэсэг гэж авч үзсэн.
-Уул уурхайн баялгаа зөв ашиглах, удирдах, ил тод болгох асуудлыг цогцоор нь шийднэ гэж байна. Ямар шийдэл байна вэ?
-Юуны өмнө газрын хэвлий дэх баялагт төрийн нэрээр нам эзэн суучихдаг, уул уурхайн салбарын орлогыг авлигын уут болгодог байдлыг таслан зогсоох шаардлагатай. Хуулийн төсөл ч үүнд чиглэгдэж байгаа. Өнөөдрийн төрийн өмчит гэгддэг ч үнэн хэрэгтээ намын өмч болчихсон шүү дээ. Ийм компаниудыг олон нийтийн болгох замаар бизнесийн зарчмаараа ажилладаг, ашиг алдагдлаа дэнсэлж шийдвэр гаргадаг байгууллага болгон өөрчлөх реформын шинжтэй бодлогод үндэслэж байгаа. Ардчилсан намын үзэл баримтлал ч тэр. Төр бизнес хийх биш нийгэм эдийн засгийн зөв бодлогодоо төвлөрөх ёстой. Ингэж байж бид авлигаас сална. Өнөөдрийн хамгийн т о м х у л г а й н ү ү р с н и й х у л г а й х а а н а а с г а р а в . Төрийн өмчтэй “Эрдэнэс Тавантолгой”, “Эрдэнэс Монгол” компаниудын охин компаниудаас гарч байна. Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр ч эрх баригчдын х а л а а с ы г т ү н т и й л г э д э г хэрэгсэл болсон.
-Баялгийн сан улс төр, эрх баригчдын нөлөөллөөс яаж ангид байлгах юм бэ?
– Б а я л г и й н с а н д хуримтлагдсан хөрөнгийг ирээдүйн өв сан, төсвийн т о г т в о р ж у у л а л т ы н с а н , хүртээмжтэй өсөлтийн сан гэсэн гурван бүрэлдэхүүн сантай байхаар зохицуулсан. Тогтвортой хөгжлийн суурь зарчим нь өнөө үеийнхний хөгжлийн замнал нь ирээдүй ү е и й н х н и й х э р э г ц э э г э э хангах чадамжид сөргөөр нөлөөлөхгүй байх явдал юм. Үүнийг Монгол хөрсөнд буулгавал өнөөдөр газрын хэвлийг хөндөж байгаа эксваторын шанага болгоны тодорхой хэсэг нь ирээдүй үеийнхэнд зарцуулагдах ёстой шүү гэсэн үг юм. Т и й м э э с и р э э д ү й н ө в сан бол маш чухал сан. Ардчилсан нам ирээдүйн өв санг санаачлан хуримтлал үүсгэж ирсэн. Харамсалтай нь өнөөгийн эрх баригчид ирээдүйн өв сангийн хуулийг өөрчилж халамж болгоод тараачихлаа. Ардчилсан нам хойч үеийнхээ боломжийг хулгайлахгүй учраас энэ сангаа бэхжүүлэх саналыг д э в ш ү ү л ж б а й г а а ю м . Төсвийн тогтвортой байдлын сан нь макро эдийн засгийн мөчлөг сөрсөн бодлогыг х э р э г ж ү ү л э х з о р и л г о о р б а й г у у л а г д с а н . Э р д э с баялгийн салбар бол үнийн хэлбэлзэлд өртдөг эрсдэл өндөртэй салбар. Бараа үйлчилгээний зах зээлд гарсан эрэлтийн өчүүхэн жижиг өөрчлөлт түүхий эдийн зах зээлд цунами болж уламжлагддаг. Үүнийг ухаардаггүй, мэдсэн ч үл тоодгийн гайгаар өнөөдөр б и д ө р и й н д а р а м т а д орчихоод сууж байна. Зүй нь үнэ өссөн үед хуримтлуулаад огцом буурсан үед эдийн засгаа тэтгэх чадавхтай байх ёстой юм. Гэхдээ энэ бол улстөрчдийн хүслийг биелүүлдэг, төсвийн цоорхой нөхдөг хэрэгсэл биш. Үүнийг хамгаалсан зохицуулалтууд суусан.
Ирээдүйн өв сангаас т о д о р х о й х у г а ц а а н д н и й г м и й н д а а т г а л ы н сангийн төрөөс төлөх ёстой б о л о в ч х у р и м т л а г д с а н өрийг санхүүжүүлэх замаар н и й г м и й н д а а т г а л ы н санг бие даан ажиллах боломжтой болгохыг зорьсон зохицуулалтыг хуулийн төсөлд суулгасан. Манай НДС бол хоосон, алдагдалтай, цаашид алдагдлыг нь төсөв дийлэхээргүй хэмжээнд ирсэн. Өнөөдөр НДШ төлж б а й г а а и р г э д и й н м ө н г ө өчигдөр шимтгэлээ төлчихсөн хүмүүсийн тэтгэврийг төлж дийлэхгүй болсон. Гэтэл өнөөдөр шимтгэл төлсөн хүний мөнгө ирээдүйнх нь баталгаа болж байх ёстой. Үүнийг засч залруулах нь бидний үеийнхний хамгийн т о м с о р и л т б о л ч и х о о д байгаа.
-Үндэсний баялгийн сангийн үр өгөөжийг ард түмэн хэрхэн хүртэх вэ. Том зургаараа эдийн засагтаа ямар ач холбогдолтой байх вэ?
-Баялгийн сангаас иргэд шу у д б о л о н д а м ө г ө ө ж хүртэнэ. Шууд өгөөж нь өнөөгийн төрийн өмчит к о м п а н и у д ы г н э э л т т э й болгохдоо тогтмол өгөөж а в д а г д а в у у э р х т э й х у в ь ц а а т а й б о л г о х о о р зохицуулсан. Давуу эрхтэй хувьцааны ногдол ашиг нь хүртээмжтэй өсөлтийн санд төвлөрч шууд иргэдийн дансанд очдог байх зарчмыг баримталж байгаа. АН бол нийгмийн халамжийг нэмдэг нам биш. Нөгөө талаас у у л у у р х а й н б а я л г и й н хуваарилалт нь улстөрчдийн шийддэг зүйл биш. Энэ бол Монголын ард түмний баялаг. Баялгийн тодорхой хэсэг нь өнөө үеийнхэнд ногдож байх ёстой. Тиймээс давуу эрхийн хувьцааны ногдол ашиг бол эзэндээ очиж байгаа өгөөж нь энд төр оролцохгүй байх ёстой. Баялгийн сангийн дам өгөөж нь нийт эдийн засгийн тогтвортой, баталгаатай байдал юм. Баялгийн сангийн хуримтлал нэмэгдэхийн хэрээр манай улсад итгэх хөрөнгө оруулагчдын итгэл нэмэгдэнэ. Баялгийн сангийн хөрөнгө нь дэлхийн зах зээлийн өсөлтөөс өгөөж авдаг болно. Ингэснээр манай зээлжих зэрэглэл сайжирна, хөрөнгө оруулалт хямдарна. Энэ бол бизнес цэцэглэх эдийн засгийн суурь нөхцөлийг, орчныг бүрдүүлж байна гэсэн үг.
-Норвегийн үндэсний б а я л г и й н с а н г и й н з о х и ц у у л а л т д э л х и й н х а м г и й н с а й н ж и ш и г гэгддэг. Тэгэхээр манай у л с ы н х у в ь д с а н г и й н үйл ажиллагаанд хэрхэн хяналт тавих ёстой вэ. Үүнийг яаж хуульчилж байгаа вэ?
-Хуулийн төсөл боловср у у л а х ш а т а н д ө н д ө р мэдлэг, туршлагатай, санхүү, э д и й н з а с г и й н с а л б а р т мэргэшсэн мэргэжилтнүүд оролцсон. Дэлхийн олон сангийн дотоод засаглал, ашигт ажиллагааны талаар судалсан. Мэдээж сан бүрт өөрийн онцлог байна. Бид эдгээр сангуудаас хамгийн сайн туршлага, тогтвортой ажиллаж байгаа зарчмуудыг нь нутагшуулахыг эрмэлзсэн. Юуны өмнө сангийн хөрөнгийг захиран зарцуулах, хөрөнгө оруулах шийдвэрийг улс төрөөс ангид байх нөхцлүүдийг хуульд оруулсан. Түүнчлэн сангийн удирдлага, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд ч бие даасан мэргэжлийн шийдвэр гаргах шаардлагыг тусгасан. Х э р э в и н г э ж ч а д а х г ү й бол улстөрчдийн гарын салаагаар урсдаг цоорхой шанага л болно.
– И н г э х э д б а я л г и й н үр өгөөжийг иргэн бүрд хүртээхдээ халамжийн бодлогоос яаж ялгаатай байлгах вэ?
-Түүхий эдийн үнийн өсөлтийн үед халамжаа тэлчихээд, үнэ унахаар төсвийн алдагдал, өрөнд ордог чөтгөрийн тойргоос гарах үндсэн арга зам бол төсвийн зардлыг хумих, ажлын байрыг урамшуулах юм. Та бид чөлөөт нийгэмд, х ү н ө ө р и й н х ө ө г а р а а р ө ө р и й н х ө ө а м ь д р а л ы г б о с г о д о г , ө р с ө л д д ө г , хөдөлмөрлөсөн нь чинээлэг а м ь д а р д а г н и й г м и й г байгуулахыг зорьж байна. Гэтэл коммунизмын уриа дуудлага цангинаж, халамж амлаж төрийн эрхийг аваад өөрсдийгөө гахай илүү тэгш эрхтэй гэж зарлаж явдаг авлигачдыг дээрээ залаад амьдарцгааж байна. Үнэнтэй нүүр тулах цаг болсон. Хөдөлмөрийн чадвартай, ажиллах хүсэл сонирхолтой хүн ажлаа хийгээд сайхан амьдардаг нийгмийнхээ төлөө хамт явцгаая. Уул уурхайн орлогоо халамжид б и ш б о л о в с р о л , э р ү ү л мэнддээ зарцуулдаг байя л гэсэн санаа.
-Танай намын боловср у у л с а н у г х у у л и й н төсөлтэй зэрэгцээд Засгийн газрын боловсруулсан Ү н д э с н и й б а я л г и й н с а н г и й н х у у л и й г э н э намрын чуулганд оруулж ирнэ. Хоёр тусдаа хууль хэлэлцэж таарах нь. АН-ын бүлгийн боловсруулсан хууль зарчмын хувьд юугаараа онцлог вэ?
-Эрх баригч МАН бүхнийг төрд авна, чөлөөт зах зээл байхгүй гэсээр өнөөг хүрсэн. Төрийн компаниудыг улам олон болгосон. Одоо 95 хувь нь алдагдалтай ажиллаж байна. Харин эрх баригч намын бага хурлын гишүүд төрийн өмчит компаниудын эзэн болчихсон, зарим нь авлигын хэрэгт шалгагдаж, зарим нь шалгагдах ээлжээ хүлээгээд сууцгааж байна. Харамсалтай нь та бид хоёрын ярилцаж байгаа энэ үед ч хэзээ нэг өдөр шалгагдах оффтейк гэрээний н ө х ц ө л ө ө ө в ө р з у у р а а тохиролцоод сууцгааж байна. АН-ын бүлэг зуны сард амралгүй ажиллаж хуулийн төсөл боловсруулахтай зэрэгцээд эрх баригчид бас төсөл бэлтгэж байгаа зураг хөрөг олон нийтийн с ү л ж э э н д т а в ь ц г а а ж байна. Бололгүй яахав, хамтраад эрдэс баялгийн салбартаа реформ хийгээд, баялгийн сангаа улс төрөөс ангид болгоод явцгаавал дэмжээд, хамтраад явмаар. Харамсалтай нь эрх баригчид нэг талаас АН-ын реформын санааг бүдгэрүүлэх гэсэн явцуу улс төр. Нөгөө талаас баялгийн сан нэрийн дор 2024 оны сонгуулиар мөнгө тараах гэсэн хорон бодлого гаргаж байна. АН хуулийн төсөлдөө санал авахаар Засгийн газарт хүргэсэн, х э л э л ц ү ү л э г и д э в х т э й ө р н ө ж б а й н а . О й р ы н хугацаанд иргэний нийгмийн б а й г у у л л а г у у д , н а м ы н бодлогын байгууллагуудаар х э л э л ц ү ү л э г з о х и о н байгуулаад УИХ-д өргөн барина. Тэр үед нь ялгаа, зөрүү нь харагдах биз. Өнөөдрийг хүртэл миний авсан мэдээллээр бол үзэл баримтлалын хувьд зөрүүтэй хоёр хуулийн төсөл болох болов у