Сар шахам үргэлжилсэн хөл хорио өнгөрсөн бямба гаригт дуусч, нийслэлийн хөл хөдөлгөөн эрс нэмэгдээд байна. Өдөрт хэдэн зуун өвчлөл бүртгэгдэж, нас баралтын тоо буурахгүй байгаа энэ үед хөл хориог үргэлжлүүлэх нь зөв байсан ч юм болов уу. Арав, хориороо нас барсаар байхад хөл хориог цуцалж байгаа нь үнэндээ санаа амар суухын аргагүйд хүргэж байна. Ажил хэцүүдлээ, бидний ашиг орлогод төр засгийн шийдвэр тээг саад боллоо гэж цамнахаас тахлаас айж, эгдүүцэж байгаа нь ч үгүй бололтой. Ажил олгогчдын дарамт шахалтаас эмээж Засгийн газар ч үг дуугүй хөл хориог цуцлахаас өөр аргагүйд хүрсэн байх. Яг жинхэнэдээ Монголд ажил хийдэг нь, ажлын байр бий болгодог нь хэд билээ дээ. Ажил хийдэг хүн байхгүйтэй адил гэчихэд бараг хатуудахгүй биз.
Ямартаа ч бид ковид гээчтэй нүүр тулаад хоёр жил боллоо. Энэ хугацаанд саар болоод санаж явах, бодож тунгаах олон зүйлстэй нүүр туллаа. Хичнээн хугацаанд ковидтой тэмцэж, үүсгэсэн шинэ амьдралын хэв маягт нь дасан зохицож амьдрахыг тааварлашгүй ч ковид бидэнд ямар сургамж үлдээж байна вэ гэдгийг бодож үзье. Зорилтот бүлгийнхээ дийлэнх хувийг дархлаажуулсан учраас “хонгилын үзүүрт гэрэл” гэгч болж энэ талаар тунгааж байгаа хэрэг юм шүү.
Ер нь хүний амьдралд маш бага зүйл хэрэгтэй аж. Тэр багахан хэрэгцээгээ бүрдүүлчихэд нэг их зовж, зүдрээд байхгүй амьдарчихдаг юм байна. Жишээ нь, ковидтой нүүр тулснаараа бид гэрээсээ гарч, том унаа хөлөглөн хотын түгжрэлд цаг заваа үрэхгүйгээр ажиллаж, амьдарч болдог гэдгийг мэдэж авлаа. Хуучин 06:00 цагт босож, ажлын цагтайгаа уралдан хүүхдүүдээ цэцэрлэг, сургууль руу нь хүргэж өгөх гэж автомашины дохиоллоо хангинуулаад л, арайхийж ажилдаа амжиж очоод өдөржин завгүй холхиод л, ажлын цаг дуусав уу үгүй юү хүүхдүүд рүүгээ яарч тэвдээд л. Түгжирсээр гэртээ харуй бүрийд ирж, өлсөж ядарснаа гайхан хүнд махан хоол зооглож, ходоодоо шөнөжин ажиллуулж, тухтай амарсан ч юмгүй өглөө чадан ядан өндийж өнөөх л нэгэн хэвийн амьдрал давтсаар. Монголчууд бид бүгд яг л ийм амьдралын хэвшилтэй байв. Одоо бол бүх зүйл дээр дурдсан шиг байх албагүй гэдгийг нийтээрээ ойлгосон болов уу.
Ажлаа амжуулж байгаа нь энэ гээд бүтэн өдрөө зориулаад байх шаардлагагүй юм байна. Бага цагт их бүтээмжтэй ажиллаж болохыг бид мэдэрлээ шүү дээ. Үлдсэн цагаа гэр бүлдээ зарцуулж, тэр хэрээрээ аз жаргал ундардгийг харлаа. Мөн давхар ажил эрхэлж ч болохоор. Зөв хооллож, эрт унтаж, явган алхсанаараа бие болоод сэтгэл санаа хэрхэн сэргэдгийг ч бүгдээрээ сэхээрлээ. Хүүхдүүд сургууль, цэцэрлэгтээ явж байгаа нь энэ гэж замын түгжрэлд гацсанаараа хичнээн их ядардаг болох нь ч анзаарагдлаа. Энэ бүхэн “Амьдралын хэвшлээ өөрчлөх хэрэгтэй” гэх зөвлөгөө зүгээр ч нэг хий хоосон үг биш болохыг нотолж чадлаа.
Цаашдаа энэ хэмнэлийг үргэлжлүүлэхийн тулд сургууль, цэцэрлэг, дэлгүүр хоршоо, ууш, цэнгээний газар, кино театр цөм гэрийн ойр байх нь юу юунаас чухал болж байна. Монголын нөхцөлд ийм боломж ховор л доо. Гадны зарим улс оронд иргэд амьдардаг дүүргээсээ хотынхоо бусад дүүрэг рүү очих шаардлага бараг л гардаггүй гэх. Учир нь ажлын байр болоод дээр дурдсан бүх л үйлчилгээний газрууд нь амьдарч буй дүүрэгт нь байдаг учир заавал хэдэн дүүрэг дамжин түгжирч, автобус унаа гэх шаардлага гардаггүй байна. Манай улс ч үүнээс жишээ авч төрийн бодлогоор ухаалаг зохион байгуулалт хийх хэрэгтэй. Нэг хөндийд бөөгнөрөн байдаг нийслэлчүүдэд дүүрэг битгий хэл хороондоо ч бүхий л шаардлагатай үйлчилгээний газруудыг ойрхон, цогцоор нь байгуулах боломжтой. Төлөвлөж чадаагүйнхээ горыг амсаж, түгжрээнд байдаг цагаа барж, өөрсдөдөө ажил үүсгэн стресс, бухимдлаар дүүрэн явдаг цаг удахгүй ард хоцрох биз ээ. Тэгж чадвал унаа хөлөглөж хотын төв рүү зүглэж, түгжрэх шаардлага яахан гарах билээ. Ер нь иргэд автомашинаа долоо хоногт хоёр удаа унадаг болсон ч болохоор байна. Огт унахгүй байснаас хамаагүй дээр гэдгийг бид амьдрал дээр харлаа шүү дээ. Энэ нь явган алхах боломжийг бүрдүүлж, түгжрэлээс болж бухимдал үүсгэхгүй байх сайн талтайг бид мэддэг болсон, ийм байдлаар амьдраад сурчихсан. Өмнө нь хотын төвийн бүс рүү нэвтрэхэд тарифтай болъё гэхэд иргэд яаж хориглож, эсэргүүцэж байлаа. Одоо бол ийм шийдвэр гаргахад нэг их эсэргүүцээд байхгүй болов уу. Учир нь байх л ёстой үзэгдэл мэт хүлээж авах сэтгэл зүйтэй болсон байна, бид. Дээрээс нь болж л өгвөл машин унахгүй байх нь байгаль орчинд ч, эрүүл мэндэд ч, эдийн засагт ч ашигтай юм билээ. Арав хүрэхүй км өргөнтэй, гуч хүрэхгүй кмийн урттай хотод энэ олон машины хэрэг үнэндээ байхгүй юм билээ шүү.
Монголчууд бид энэ цаг үед аливаад хүлээцтэй хандах дадалд бага ч атугай суралцлаа. Нийтдээ гэж хэлэхгүй ч хэсэг бүлэг хүмүүс бидний хэлдгээр “юм үзсэн юм шиг” байж сурчээ. Хөл хориог тогтоох анхны шийдвэр гарахад манайхан хичнээн ичгэвтэр байдалтай байсныг та бүхэн тод санаж байгаа байх. Гурил будаа, хүнсний ногоо, мах гээд бүхий л нэн шаардлагатай хүнсний нөөц хангалттай байгаа, дэлгүүр хоршоо хэвийн ажиллана гээд байхад л өнөөх гай дагуулаад байгаа цар тахлаа ч умартан зах, худалдааны төвүүдээр чихэлдэцгээсэн. Бид сүүлийн 300 жилд, хэдэн үеэрээ алагчилсан нийгэмд хоосон, ядуу амьдарч ирсэн учраас нэг тийм өлмөн зэлмэн болчихсон. Үүнээс болоод түрүүлж дайрч байж л багахан юмтай үлдэнэ, үгүй бол хоосон хоцорно гэсэн сэтгэхгүй бидэнд нэвт шувт шингэчихсэн. Хоол хүнс элбэг дэлбэг энэ цаг үед ч тэр зан нь хэвээрээ гэдгийг цар тахлын эхэн үеийн хөл хорио харуулсан л даа. Харин өнөөдөр бид заавал урт дараалал үүсгэх шаардлагагүй, хэд хоногийн дараа очсон ч авах гэсэн зүйл минь шинэхэнээрээ сонголт дүүрэн хэвээрээ байна, тэр болгон тэвдэж сандарч гүйх шаардлагагүй юм байна гэдгийг ойлгодог болж байна. Ийм ойлголттой нэг хэсэг бий болсон нь илтэд мэдрэгдэж байгаа хэрэг. Дээр дурдсан бултаараа сандарч, тэвддэг шок биднийг хичнээн жижигхэн сэтгэхгүйтэй, жижиг ард түмэн болохыг харуулчихдаг уршигтай эд л дээ. Ер нь хүлээцтэй хандах, зай барьж, оочерлож сурах, бусдыгаа хүндэтгэх гээд энгийн мэт боловч маш чухал цөөн хэдэн дадлыг зөвхөн нэг хэсэг нь бус нийтээрээ сурмаар байгаа юм. Тэгж байж л бид өөрсдийн амьдралын хэв маягийг илүү хялбар, стрессгүй байдлаар бүрдүүлнэ шүү дээ. Маш бага хугацаанд тэсээд тэвчээд сурчих, нэг хүнийг өнгөрөөгөөд өөрөө дараа нь явах гэх мэтчлэнгийн суурин газрын алтан дүрмийг эзэмших хэрэгтэй юм байна гэдгийг энэ зай барих, дараалалд зогсох гэх мэт үйлдэл бидэнд маш тодоор орой руу ортол харууллаа.
Цар тахлын үед хөгшин настай иргэд гадуур ямар их явдаг байсан нь анзаарагдав. Дийлэнхдээ л үр хүүхдүүдийнхээ гар хөлийн үзүүрт зарагдаж, олны хөлөнд дарагдчих гээд автобус унаа хүлээж зогсдог байсан биз. Цар тахал гарснаар тэдний хөл хөдөлгөөн эрс цөөрч, өнөөх нийтийн тээврүүд бараг л суларч байгаа нь ажиглагдсан. Хүний зэрэгт хүргээд өгсөн ачийг нь санаж ижий, ааваа өтөл насанд нь санаан зоргоор нь амраачихдаг болоосой билээ. Цар тахлаас ухаарч үлдэх ёстой нэг сургамж бол яах аргагүй өндөр настнуудаа хайрлаж, халамжлах явдал байлаа.
Мэдээж эмч, эмнэлэгийн ажилчид, цаашлаад төрийн албан хаагч, шийдвэр гаргагчидтай холбоотой сургамж олонтаа байлаа. Бид эрүүл мэндийн салбарын чанар чансаа, эмч, эмнэлгийн ажилчдын чадвар, ёс зүй зэрэгт онцгой анхаарах ёстой болжээ. Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны хувьд бид дэлхийн жишигтэй харьцуулахад чигчий хурууных нь дайнд ч хүрэхээргүй байна. Үүнийг анхааралдаа авч сайн хөгжүүлэх, хөрөнгө мөнгө гаргах хэрэгтэй байдаг аж. Эрүүл мэндийн удирдах ажилтнуудын хувьд дээрээсээ эхлээд хамгийн доод албан тушаалтан хүртлээ хийж буй ажлаасаа ашиг хонжоо хайж, үүнээс надад ямар ашиг унах вэ, энэ нөхөр надад юу өгөх бол гэх хандлагатай байгаа нь үнэхээр сэтгэл гонсоймоор байлаа. Өнөөх л өлмөн зэлмүүн сэтгэхүй тэдэнд нэвт шувт шингэж. Ур чадварын гэхээсээ илүү сэтгэлгээний хоцрогдолд оржээ, тэд. Угтаа төр засгаас эрүүл мэндийн салбарынханд нэмэгдэл хөлс зэргийг чадах, ядахаараа л олгож байгаа. Гэлээ ч тэдний хандлага энэ хүнд цаг үед ч огтоос өөрчлөгдөөгүй байна. Цалин мөнгийг нь дэлхийн жишигт өгөх, төлбөр тооцоог нь дэлхийн жишигт хүргэж мөн эмчилгээ, эм хангамжийг ч дэлхийн хэмжээнд аваачих нь монголчуудын хувьд амь амьдралын хэрэг болжээ.
Шийдвэр гаргагчид, удирдах албан тушаалтнуудын тухайд ч үнэхээр сэтгэл дундуур үлдлээ. Ажил хийж сураагүй, амьдрал мэдэхгүй худал цэцэрхэгчид төр толгойлдог болсон нь маргаангүй батлагдаж байгаа юм. Тэд мэдлэг чадвартай, ухаалаг хүний үг авдаггүй юм уу, үг хэлэх хүн олддоггүй юм уу нэг л их хий хоосон амьдралгүй шийдвэрүүд “үйлдвэрлэх” юм. Хөгжингүй улс орнуудын жишээг тэд эш татах дуртай. Тэгвэл ядаж бусад улс орнуудын төрийн шийдвэр судалгааны багийн боловсруулсан тооцоо судалгаан дээр үндэслэж гардаг болохыг мэддэг баймаар юм. Цаашдаа шийдвэр гаргагчид хажуудаа судалгааны багтай байгууштай. Үүнд нь шаардлагатай төсөв мөнгийг хангалттай шийдэж, хашир туршлагатай хүн ажиллуулах хэрэгтэй. Үгүй бол удирдлага, төр засгийн менежмэнт муу, сэтгэлийн хөөрлөөр шийдвэр гаргадгаас нь болж иргэд амь насаараа хохирч байна. Тэдний чаддаг нь л хорьж, цагдах болж хувирсан. Яваандаа байдал хүндэрвэл буудаж эхлэх байсан биз гэхэд хилсдэхгүй. Азаар вакцин орж ирсэн нь сайн хэрэг болсон. Улс төрийн зөв нүүдэл хэзээд үр дүнгээ өгдгийг вакцины нийлүүлэлт харуулж байгааг дурдах нь зүйтэй байх. Үнэндээ урд хөршдөө ядарсан үед нь 30 мянган хонь аваачиж өгсөн нь үнэхээр зөв алхам болж, монголчуудын аминд орлоо. Энэ алхмыг зориг гарган хийгээгүй бол урд хөрш мөнгийг нь төллөө ч вакциныг ийм ихээр нь өгч чадахгүй байсан болов уу. Бусад улс орнууд мөнгийг нь төлөөд ч олж авч чадахгүй байгаа нь бодит үнэн шүү дээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын хийсэн энэ уран нүүдлээс төрд гарахыг санаархагчид сургамж авах л хэрэгтэй.