Өвөө минь амралтаараа Төв аймгийн нутагт. 2008 он
МАН (МАХН)-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн, Сайд нарын зөвлөлийн Нэгдүгээр орлогч дарга асан Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Түмэнбаярын Рагчаагийн мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулж Зорилтот цогцолбор программыг хэрэгжүүлэх комиссын орлогч дарга асан, техникийн ухааны доктор П.Баасанжав энэхүү дурсамжийг бичжээ.
МАХН-ын Төв хорооны 1985 оны X бүгд хурлаар баталсан хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах зорилтот цогцолбор программыг хэрэгжүүлэхэд аймаг, хотын нам, захиргааны байгууллага, яамдын ажлыг уялдуулан зохицуулах байгууллага зайлшгүй шаардлагатай болсон юм. Энэ байдалд дүгнэлт хийж Сайд нарын зөвлөлийн Хөдөө аж ахуй, хүнсний хангамжийн асуудал эрхэлсэн байнгын комисс байгуулж уг комиссыг Намын төв хорооны улс төрийн товчооны гишүүн, СнЗ-ийн нэгдүгээр орлогч дарга Т.Рагчаа удирдах болсон.Энэ комиссын орлогч даргаар миний бие томилогдож БНМАУ-ын Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах зорилтот программыг боловсруулж хэрэгжүүлэн, аймаг, хот, сум, районы зорилтот программаа боловсруулахад аргачлал заавраар хангаж ажилладаг байв.
Дээрх ажлыг хэрэгжүүлэн зохион байгуулахад Т.Рагчаа дарга биечлэн оролцож үнэлэлт дүгнэлт өгөн, цаашдын ажлын талаар чиглүүлэн удирдаж, үүрэг даалгавар өгч байлаа.
Тус комисс нь Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ албан байгууллага, иргэдийн туслах аж ахуйг хөгжүүлэх, дотоод нөөц бололцоо, байгалийн өгөөжийг өргөнөөр ашиглан хүн амын хүнсний хэрэгцээг хангах ажлын явцыг түргэтгэх зааварчилгааг холбогдох яам, тусгай газруудтай хамтран боловсруулж Намын төв хороо, Сайд нарын зөвлөлд оруулж шийдвэрлүүлж байв. Программын биелэлтийн явцыг яам, аймаг, хотод шалган, удирдлагын илтгэл сонсголыг нь хэлэлцэх, үзүүлэх сургууль, үзэсгэлэн худалдаа, сургалт семинар зохион байгуулж байлаа. Зорилтот цогцолбор программд дэвшүүлсэн зорилтыг хангахад чиглэгдсэн “Хөдөө аж ахуйн таримлын үрийн аж ахуйн талаар авах зарим арга хэмжээний тухай”, “Гахай, шувуу, туулайн аж ахуйг хөгжүүлэх талаар авах зарим арга хэмжээний тухай” зэрэг тогтоол гарч байв. Тэдгээр тогтоолын заалт бүрийг хэрэгжүүлэхэд тус комиссын үйл ажиллагааг чиглүүлэхийн зэрэгцээ мөрийн хөтөлбөр болгон ажиллаж байв. Эдгээр ажлыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд Г.Рагчаа даргын маань зарчимч шаардлага, нэр хүнд ихээхэн түшиг тулгуур болж байсан юм. Үүний зэрэгцээ дараах яам, тусгай газрын үйл ажиллагааг удирдан, ажил төрлийн уялдааг нарийн уялдуулан зохицуулдаг байсан учраас тус комиссын ажил бүтэмжтэй байсан юм.
Тухайн үеийн:
-Улсын төлөвлөгөөний комисс, ХАА, Усны аж ахуй, Худалдаа бэлтгэлийн яамд, ХАА-н Нэгдлийн холбооны дээд зөвлөл, Ардын хянан шалгах хороо, Хөдөлмөр цалин хөлсний хороо, Ус цаг уурын албыг удирдах газар, Стандарт жин хэмжүүрийн газар, Улсын статистикийн төв газар, НТХ, СнЗ-ийн үйлчилгээ аж ахуйг эрхлэх газар.
Мах, сүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэн нэг хүнд ногдох хэрэглээг зохистой хэмжээнд хүргэх талаар зохион байгуулж хэрэгжүүлсэн ажлын үр дүнг товч дурдъя.
1. Мал бордох механикжсан талбай байгуулж малын тоо, жинг өсгөн нэмэгдүүлэх техник эдийн засгийн тооцоог хийж холбогдох яам, эрдэм шинжилгээний байгууллагатай хамтарч боловсруулан нэгдсэн бодлого, чиглэлтэй ажиллав. Мал бордох цогцолборт хамруулсан малын тоо 1987 онд 1986 оныхоос 53,9 хувиар өсч, түүнд хамрагдсан малын амьдын жин 54,5 хувь буюу 2913.1 тонноор нэмэгдэж байв. Мөн Дорноговь аймгийн Сүмбэр сумын каракул хонины аж ахуйд хурганы зөвхөн арьсыг авч ашиглаад махыг нь хаяж байсныг зогсоож махыг нь хүнсний зориулалтаар ашиглахаар Сайншандын мах боловсруулах үйлдвэрт туршсан юм. Ингэж дотоод нөөц бололцоог ашиглан 80 хувийн хурганы мах, 20 хувийн гахайн толгойн махны орцтой царцаамаг, 5-20 хувьд нь хурганы махны орцтой хиам үйлдвэрлэж хүнсэнд хэрэглэсэн нь амжилттай болж үйлдвэрт нэвтэрч байлаа.
2. Махан бүтээгдэхүүний хүнсний хэрэглээний нэр төрөл, нөөцийг нэмэгдүүлэхээр ЗХУ-ын “Байгаль-рыбпром” нэгдэлтэй протокол үйлдэж 1986-1987 онд “пельд”, “омуль” загасны 12 сая гаруй түрс авч Дархадын Цагаан, Завханы Улаагчин, Өвөрхангайн Найман нуурт үржүүлэх ажлыг Ерөнхий ба сорилын биологийн хүрээлэнтэй хамтран зохион байгуулсны үр дүнд дээрх омгийн загас нутагших болсон нь 1988 онд явуулсан хяналтаар батлагдсан юм. Энэ ажлыг Доктор А.Дулмаа гуай гардан зохион байгуулж манай комисс бүх талын туслалцаа үзүүлж байлаа.
3. Саалийн механикжсан фермүүдийн үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтад дүн шинжилгээ хийж фермийн барилгад засвар, тохижилт хийлгэх, тохилог зуслантай болгох, тэжээлийн ургамал тариалж ногоон бэлчээр бий болгох, шүүслэг тэжээлийн таримлыг өргөжүүлэн даршны ургамал тариалах, даршлах байгууламж барих ажлыг холбогдох яам, газруудтай хамтран хэрэгжүүлсний үр дүнд төвлөрсөн хэрэгцээнд нийлүүлсэн сүүний хэмжээ 1987 онд 1985 оныхоос 4.7 сая литрээр буюу 15,7 хувиар өссөн юм. Мөн өвлийн улиралд сумын төвийн хөдөлмөрчид, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн сүүний хэрэглээг хангахын тулд сум бүрт үнээ, ингэний энгийн ферм байгуулж дотуур байрны сурагчид, цэцэрлэг, яслийн хүүхдүүд, эмнэлгийн ажилчид, эмчлүүлэгчдийг сүү, аарц, цагаан идээгээр хангах нөхцөлийг бүрдүүлж байсан билээ. 1987 онд нийт сум, нэгдлийн 80-аад хувь нь ингэ, үнээ болон ямааны сүү сааль ашиглаж байсан юм. 1988 онд сүү үйлдвэрлэлийн хэмжээ 311 сая литрт хүрч өмнөх оноосоо 20, 5 сая литр буюу 7,1 хувиар өсч улсын төвлөрсөн бэлтгэлд 49,2 сая литр сүү нийлүүлж байлаа. Ингэснээр нэг хүнд ногдох сүү улсын дунджаар 156 литр болж Улаанбаатар хотод 74, Дарханд 73, Эрдэнэтэд 72, Чойбалсан хотод 80 литр байсан юм. Аймгуудын төвийн хүн амын хэрэгцээнд саалийн механикжсан 17 ферм, 30 гаруй аж ахуйгаас 14,1 сая литр сүү нийлүүлж байсан юм. Энэ үед хуурай сүү импортоор авах хэмжээ эрс буурч, үндэсний үйлдвэрлэл хөгжиж байв. Зөвхөн 1988 оны статистикийн судалгаагаар үзэхэд ингэний сүү 2 сая, гүүний сүү 17,6 сая, бог малын сүү 30,7 сая литрийг ашиглаж хүн амын сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээнд өөрчлөлт гарч байсан нь хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах ажлыг хариуцсан байнгын комиссын үйл ажиллагаатай салшгүй холбоотой юм.
4. Цөцгийн тосны үйлдвэрлэлд ч ахиц өөрчлөлт гарч, 1988 онд цөцгийн тосны 229 завод, 190 тасаг, сүү хүлээн авах 1410 тасаг ажиллаж, 4722 тонн цөцгийн тос үйлдвэрлэж байлаа. Мөн мах, сүүний үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэн үлгэр жишээ бааз аж ахуй болгохоор Төв аймгийн Баяндэлгэр сум-нэгдлийг сонгон хамтран ажиллах 5 жилийн төлөвлөгөөтэй ажиллаад, тус нэгдлийн саалийн механикжсан фермийн үнээг зохиомол хээлтүүлэгт бүрэн хамруулж хээл авалт, тугал бойжуулалт, нэг үнээнээс саах сүүний хэмжээг нэмэгдүүлэв. Сувай үхрийг бордож таргалуулах ажлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй зохион байгуулахад Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль, Мал аж ахуйн эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн эрдэмтэд, ЭША болон багш оюутнуудыг татан оролцуулж хамтран ажиллалаа. Тус нэгдлийн саалийн механикжсан фермийн 100 үнээнээс бойжуулсан тугал 7-гоор нэмэгдэж, нэг үнээнээс саасан сүү 2355 литр, маханд тушаасан үхрийн амьдын жин 338 кг-д хүрч уг нэгдлийн ашиг орлого эрс нэмэгдэж байлаа.
5. Газар тариалангийн үйлдвэрлэлд эрчимжсэн технологи нэвтрүүлж томоохон Сангийн аж ахуйнуудад инженерийн хийцтэй услалтын систем барьж байгуулснаар 1986 онд 7200 га, 1987 онд 30400 га, 1988 онд 62700 га-д эрчимжсэн технологиор үр тариа, төмс, хүнсний ногоо тариалсан нь нэг га-гийн ургац жирийн талбайнхаас 5-17 центнерээр илүү болж 1986-1988 онд хураан авсан газар тариалангийн бүтээгдэхүүн 1981-1985 оны дундажтай харьцуулахад үр тариа 210 000 тонн, төмс 42, 2 мянган тонн, хүнсний ногоо 16,2 мянган тонноор буюу 25,7-46,2 хувиар нэмэгдсэн юм. Мөн өрөмдмөл худаг, булаг шандыг түшиглүүлэн төмс, хүнсний ногоо тариалах, хүлэмж байгуулж хүнсний нарийн ногоо өргөст хэмх, улаан лооль тариалах ажлыг өргөтгөх, хөдөө аж ахуйн нэгдэл, сангийн аж ахуй, эмнэлэг, сургууль, албан байгууллагуудыг мах, ногоо, хадгалах зоорьтой болгоход тус комисс анхаарч ажилласны дүнд 1987 онд 1443 албан газар, 4823 айл өрх төмс, хүнсний ногоо тариалж хүнсэндээ хэрэглэдэг болов.
6. Зорилтот цогцолбор программыг эрчимжүүлэхэд нам, улс, олон нийтийн байгууллагын оролцоог идэвхижүүлж хот суурин газар, хөдөө аж ахуйн нэгдэл, сангийн аж ахуйд хүнсний өдөрлөгийг жил бүр зохион байгуулж аймаг, хотын төвд хүнсний зах ажиллуулж байсан нь зохих үр дүнгээ өгч байв. 1986-1987 онд яам, тусгай газар, аймаг, хот, сум, дүүрэг, албан байгууллага зэрэг 250 гаруй газарт зорилтод программын хэрэгжилтийн явцыг комиссоос холбогдох яам, олон нийт, хяналтын байгууллагуудтай хамтран шалгаж ололтыг бататгаж дутагдлыг арилгах ажил зохион байгуулж байв. Мөн аймаг, хотын комиссын тайланг жил бүр авч дүгнэн туршлагыг дэлгэрүүлэх, дутагдлыг арилгах ажил зохиож байв.
7. Засгийн газрын комиссоос зохион байгуулж хэрэгжүүлсэн ажил, нийт иргэдийн хүч чармайлтын үр дүнд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн материаллаг бааз бэхжиж байв. Зөвхөн 1988 онд гэхэд л хөдөө аж ахуйд 774.3 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулж 460 мэгж бүхий гахайн байр, 13 мянган өндөглөгч бүхий шувууны байр, 400 үнээний саалийн механикжсан ферм зэрэг томоохон обьектуудыг ашиглалтад авч 671.6 сая төгрөгийн үндсэн фондыг шинээр ашиглалтад оруулснаар хөдөө аж ахуйн салбарын үндсэн фонд өмнөх оныхоос 1,4 миллиард төгрөгөөр нэмэгдэж,1986-1988 оны дундаж хэмжээ өмнөх 5 жилийнхээс 15.4 хувь, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн 13.5 хувь, газар тариалангийн бүтээгдэхүүн 19.7 хувь өссөн юм.
Энэхүү зорилтот цогцолбор программ нь хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулахаас гадна үйлдвэр, худалдаа, үйлчилгээ, эрүүлийг хамгаалах, нийтийн аж ахуй зэрэг нийгэм соёлын өргөн хүрээтэй асуудлыг хамарч байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй юм. Хүнсний үйлдвэр, худалдаа, нийтийн хоолны байгууллагуудад дотор мах, дайвар бүтээгдэхүүнийг ашиглах, ундаа, зайрмаг, сүү, цагаан идээ, гурил, гурилан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх талаар ахиц өөрчлөлт гарч байсан. Тус комиссоос санаачлан 1987 онд Өмнөговь, Дундговь, Говь- Алтай, Хэнтий аймгийн төвд хүнсний шинэ үйлдвэрийг ашиглалтад оруулж Өлгий хотод мах боловсруулах үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлж байв. 1987 онд амтат ундааны үйлдвэрлэлийг 17.4 сая литрт хүргэж өмнөх оныхоос 400 мянган литрээр, цагаан идээг 55 тоннд хүргэж 2.2 мянган тонноор, төрөл бүрийн талх, нарийн боовны үйлдвэрлэл 200 тонноор тус тус нэмэгдэж байв.
8. Хөдөөгийн хүн амын нийгэм аж ахуйн нөхцөлийг сайжруулах зорилтын дагуу 1987 онд Дорноговь, Сүхбаатар аймагт ахуйн үйлчилгээний комбинат, бусад аймагт ахуйн үйлчилгээний 19 төвийг ашиглалтад оруулж хөдөөд ахуйн үйлчилгээний ажлын байр 436-гаар нэмэгдэв. Хөдөөд амины орон сууц барихад шаардагдах материалыг холбогдох яамны захиалгыг үндэслэн жил бүрийн төлөвлөгөөтэй уялдуулан хуваарилж барилгын зарим чухал материалыг хөнгөлөлттэй үнээр худалдах, банкны зээл олгох ажлыг хэрэгжүүлж байв. Гэрийн мод, мотоцикль, цув, үстэй дээл, халуун сав, радио хүлээн авагчийн зай, жижиг оврын цахилгаан үүсгүүр зэрэг 54 нэрийн барааны 61.2-100.0 хүртэл хувийг малчдын хэрэгцээнд зориулан “Малчдын зориулалттай бараа” гэсэн тусгай тэмдэг бүхий падаантайгаар орон нутгийн худалдаа бэлтгэлийн ангид тээвэрлүүлж байв. Зөвхөн 1987 он гэхэд л хөдөөд Ерөнхий боловсролын 6.3 мянган суудалтай 18 хичээлийн байр, 1.5 мянган ортой 16 дотуур байр ,1.0 мянган ортой 14 цэцэрлэг ашиглалтад орж байлаа. Тухайн үед дотуур байранд суух шаардлагатай малчдын хүүхдийн 90.2 хувь буюу 67 мянган хүүхэд дотуур байранд хамрагдаж байв.
Энэ бүх ажлыг уялдуулан зохицуулж зохион байгуулах, үр дүнд хүргэх, ард иргэдийн идэвх санаачилгыг өрнүүлэхэд Т.Рагчаа даргын удирдаж байсан Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах зорилтот цогцолбор программын хэрэгжилт хариуцсан байнгын комиссын үйл ажиллагаа онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Жич:
Мах, сүүний “анхдугаар” аянг зохион байгуулж буй өнөөгийн Засгийн газар, хэрэгжүүлэгч эрхмүүд, тухайн үеийн “Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх, хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах зорилтот цогцолбор программ”– ын хэрэгжилт хариуцсан байнгын комиссын үйл ажиллагааг, холбогдох хүмүүстэй нь уулзаж сонирхон судалж, авах гээхийн ухаанаар хандаасай хэмээн мунхаглав.
Дурсамжийг нийтлүүлсэн үр хүүхдүүд нь