Зүүн гурван аймгийг хамарсан түймэр олон га газрыг сүйтгэж гамшгийн хэмжээнд хүрсэн тул манай сурвалжлах баг Сүхбаатар аймгийг зорьсон юм. Бидний зорьж очсон эхний газар бол тус аймгийн Түмэнцогт сум юм. Энэ суманд гарсан түймэр цурманд орсон ч цаг агаар, салхины хурдаас болж дахин дэгдэж, сумын ойр орчмыг хар үнсэн тал болтол хуйхалсан гэх мэдээллийг Онцгой байдлын ерөнхий газраас авсан юм. Энэ хэмжээний мэдээлэлтэй Улаанбаатар хотоос энэ сарын 15-ны өдөр буюу өнгөрсөн лхагва гаригт Түмэнцогт сум руу хөдөллөө. Тус суманд пүрэв гаригийн өглөөний 06.00 цагийн үед дөхөж ирэв. Хамт явсан хүмүүс “Түмэнцогтын нутаг дэвсгэр рүү ороод ирлээ. Сумын төв харагдахгүй байх чинь арай түймэрт өртчихөөгүй байгаа даа” хэмээж байв. Тэр хавь нэлдээ утаа тортог, машины цонхоор хоолой гашуу оргим агаар утааны гашуун үнэр тээн орж ирж хоолой хорсгож байв. Тэр их хуйхлагдсан талаас сумын төвийг олж харна гэдэг амаргүй аж. Автомашины шороон замаас өөр зурайж харагдах зүйл ойр хавьд байсангүй. Уул толгод тэр аяараа хар үнс болжээ. Бид удтал хараа бэлчээж хоёр км явсны эцэст сумын төвийг олж харлаа. Төвийн хоёр хажуу талаар ногоон өвс зурайж голд нь сумын төв утаан дундүл ялиг сүүмийж харагдав. Үүнийг харсан бид “Сумын төв тэр харагдаж байна”. “Арай ч нурам болчихоогүй байна”. “Түймрийг сумын төв рүү оруулахгүй байх арга хэмжээ авч чаджээ” гэх мэтээр ам амандаа шаагилдлаа. Сумын төвд ирэхэд тэндхийн иргэд гартаа тороосон шүүр барьж, зарим нь гал унтраадаг цохиур барьжээ. Тааралдсан хүмүүс туйлдаж ядарсан нь илт бөөвийсөн хар юмнууд л харагдах аж. Тэдний царай, хувцас нэлэнхүйдээ хар болжээ. Сумын төв утаатай байсан тул үзэгдэх орчин 100 метрийн орчинд л харагдахаар байлаа. Биднийг сумын Засаг дарга угтаж авав. Тэрбээр сумаас 10 гаруй км-ийн зайд нутагладаг хоёр малчны гэрийн шатсан буурин дээр дагуулж очсон юм. Малчин Х.Эрдэнэхүү, Д.Мөнхбат нар “Шургуугийн уулын” бэл гэдэг газар нутаглаж байжээ. Тэдний хотонд түймэр энэ сарын 15-ны өдөр дэгдэж, хоттой хонь нь гэр оронтой нь шатсан аж. Иймд тэд гэр бүлийнхнээ төвд амьдардаг хамаатныдаа авчирсан байна. Тэд бидэнтэй хамт шатсан буурин дээрээ очсон юм. Хаваржаандаа буугаад тэд удаагүй байсанаж. Үнс нурманд дарагдсан гэрийн хоёр буурин дээр нь төмөр бетон, гурилын сав, зуух, данх, тогооноос өөр зүйл огт алга. 200-аад толгой хонь ямаа нь хашаа хороотойгоо тэр чигтээ нурам болжээ. Дээр дээрээсээ давхарлан хэвтэх арьс үс нь хуйхлагдан, гэдэс дотор нь цувсан малыг харахад сэтгэл өөрийн эрхгүй шимшрэв. Нүүрснээс ялгарах өнгөгүй болсон арьс үс, хайрагдаж харласан элэг бөөр, гэдэс ходоодных нь хажуугаар хошуу нь харлаж, үс нь энд тэндээ алаг цоог шатаж, харласан төлийн сэг зэм үзэгдэнэ. Малчин Б.Мөнхбатын ярьснаар бол бог малынх нь талаас илүү нь төллөөгүй байсан гэнэ. Биднийг ийн ярилцаж байх зуурсалхины хүч ихсэж, утаа тортгонд нар халхлагдан, шатсан өвс ургамал, модны үртэс салхиар туугдан энд тэндгүй хөглөрөх аж. Тус хотонд бага насны таван хүүхэд, өндөр настан байсан ч азаар түймэрт өртөөгүйгэнэ.
Х.Эрдэнэхүүгийн хэлснээр үд дундын үед салхиар туугдсан түймрийн утаа үнэртэж эхэлжээ. Тэрээр “Би түймрийн утаа үнэртэж эхлэхтэй зэрэгцэн хонь ямаагаа ойртуулж ирэхээр мордсон. Хониныхоо бэлчээрт хүрээгүй байхад утаа улам өтгөрч, салхи ч ширүүссэн учраас хонио туусаар байгаад гэрийнхээ гадаа авчраад хашчихсан. Гаднах зүйлсээ эхэлж цэгцэлчихээд арын довцог дээрээ гарч, түймрийн багцааг харах гэтэл өтгөн утаатай салхи шороон шуурга болж хувирсан. Холын бараа харах нь бүү хэл унаж яваа мориныхоо чихийг ч харж чадахаа больсон учраас түймэр ойртчихож гэж бодоод шуудхан гэр лүүгээ давхисан. Морио бүдчүүлж, бусгуулан байж гэрийнхээ хажууд ирээд шуудхан мотоциклио асаасан. Эхлээд өөрийн эхнэр хүүхдүүдээ зүүн доохно талын худгийн халцгай газар дээр хүргэж өгчихөөд хажуу айлынхаа хүмүүсийг авахаар хөдөлсөн. Хүүдээ ойр хавиа ус ховоодоод норго гэсэн. Салхи сөрөөд, нүдээ тас аниад, гэрээ зүглээд мотоцикльтойгоо явж байтал галтай өвс, ногоо хийсч байхыг олж харсан. Төд удалгүй өөдөөс халуу төөнөөд эхлэв. Мотоциклио зогсоогоод, саахалт хаваржиж байсан Б.Мөнхбат, түүний эхнэр хүүхдүүдийн нэрийг дуудаж ориллоо. Хоромхон төдийд тогтохын аргагүй халуу төөнөхөөр нь буцах гээд эргэх гэтэл мотоцикль унтарчихсан. Аргагүйн эрхэнд мотоциклио хаяад салхи уруудан гүйсэн. Эхнэр хүүхдээ арайхийн олж очтол азаар саахалтынхан бүгдээрээ тэнд зогсож байв. Тэд миний хажуухан талаар зөрсөн юм билээ. Бараг шүргэлцэх төдий зөрөхөд нэгнээ хараагүй, дуу хоолой, мотоциклийн чимээг нь сонсоогүй гэж бодохоор тэр бол түймэр биш, байгалийн гамшиг байсан. Тэнгэрт тултал эрчилсэн хар салхи лхарагдсан. Бас амьд амьтан байж суухын аргагүй халуу төөнөж байсан гэдгийг нь яана. Манай суманд өмнө нь түймэр олон гарч байсан. Гэхдээ үүн шиг байгалийн гамшигтай огт таарч байсангүй. Төд удалгүй хонь ямаа майлалдаад, аргамжааны морь хамар амаа дуугарган тачигнаж эхэлсэн. Тэгэхэд л хэдэн мал минь түймэрт хуйхлагдсан байх даа” хэмээн түүний хоолой цахиртан, нүдэнд нь нулимс цийлэгнээд ирэв. Малчдын ярьж буйгаар бол Түмэнцогтод гарч буй түймэрөтөг бууц уугиж байгаад түймэр болон дэгдэж байгааг онцлон ярьж байсан юм.
Бууц, өтөг газар доогуур удаан хугацаанд тасралтгүй шатдаг гэнэ. Өчигдөрхөн цурманд оруулсан Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумыг бүхэлд нь хамарсан түймэр угтаа бууцан дээр гал гаргаснаас үүдэлтэй аж. Тодруулбал Түмэнцогт сумын хойно хил залган орших Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын өмнө хэсэгт орших Хөх чулуутад нутаглаж байсан малчин Лхагвасүрэнгийн бууцнаас анх гал алдагджээ. Тэрээр өнгөрсөн гуравдугаар сарын 21-нд хаваржаа руугаа буурь сэлгэхдээ өвөлжөөний малын бууцан дээрээ хогоо шатаажээ. Тухайн үед гал алдсан хэдий ч орон нутгийн иргэд, аймгийн онцгой байдлын албан хаагчид цаг алдалгүй шуурхай ажилласны хүчинд түймрийг тэр дор нь унтраасан аж. Ийнхүү түймрийг унтрааснаас хойш 20 гаруй хоногийн турш бууцны өнгөн хэсэгт гарсан гал доошоо уугижээ. Тэгтэл дөрөвдүгээр сарын 13-нд зүүн зүгийн ихэнх нутгаар цаг агаар тогтворгүй буюу хүчтэй салхи гарсны улмаас бууцны гүн дэх цогшсон өтөг ил гарч, салхинд туугдан улмаар хажуухан дахь өндөр ургасан, хатсан өвсөнд хүрч гал гарчээ. Тухайн үед салхи баруун хойноос секундэд 14-оос 17 метр хүртэл ширүүссэн нь түймрийг богино хугацаанд хурдацтай тархах нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Нутгийн иргэдийн хэлснээр малын бууцны гүнээс шалтгаалж, нэгээс 1.5 метрийн гүнд хүртэл халж, шаталт явагддаг гэнэ.
Ийнхүү бууцнаас алдагдсан өчүүхэн жижиг цог бүхэл бүтэн сумыг өвөлжөө хаваржаа, мал хуйтай тэр чигт нь залгих их түймэр болон дэгдэж, Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт суманд хоёрхон цагийн дотор нөмөрчээ. Биднийг дөрөвдүгээр сарын 16-нд Түмэнцогт суманд очиход аль хэдийн 20 гаруй айл орох оронгүй болоод зогсохгүй 2000 гаруй бог, 100-аад бод, арваад ачааны автомашин шатчихсан байсан юм. Сумын төвийнх нь эргэн тойрон дахь саахалтын төдийгөөс цаашхи газар нь бүхэлдээ шатчихсан байсан юм. Энэ сарын 15-ны шөнө түймэр сумын төвийг чиглэн ирсэн бөгөөд дунд сургуулийн ахлах ангийн сурагчаас авахуулаад хөгшин залуу, эрэгтэй эмэгтэй гэлтгүй бүх хүмүүс цурам татах ажилд дайчлагджээ. 30 гаруй км-ийн өргөнтэй түймрийг унтрааж хүчрэхгүй учраас сумын төвөө баруун, зүүн захад орших улсын нөөц өвс хадгалах саравч, шатахуун түгээх станцын хамт бүрэн бүтэн авч гарах гэж чадлынхаа хэрээр хичээжээ. Ингэсний хүчинд сумын төв түймэрт өртчихгүй өнгөрчээ.
Сумын Захиргааны байрны нэгдүгээр давхарт арваад үлээгч төхөөрөмж хэвтэх ч талаасилүү нь эвдэрчихсэн байв. Түймрийг үлээж унтраадаг тус төхөөрөмжийг нэгээс хоёр хоног тасралтгүй хэрэглэнгүүт эвдэрчихдэг гэнэ. Нутгийн иргэд “Улсын хөрөнгөөр олигтойхон шиг юм авчихаж болоогүй юм байх даа. Хятадаас хамгийн хямдхан хог оруулж ирчихээд, тэр нь ажиллахгүй үйл тамаа цайх юм. Галын өөдөөс барьдаг ганц хэрэгсэл нь хүрэлцээгүйгээс гадна байгаа цөөн хэд нь чанаргүй болохоор тороосон шүүр, хаймран ховоогоор түймэр алгадаад ямар ч үр дүн алга” гэцгээж байлаа. Биднийг сумын төв рүү буцахад Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга Ж.Батсуурь ирсэн байв. Тэрбээр “Манай аймагт бусад газрыг бодвол намар, хаврын хуурайшилтын үед түймэр хамгийн их гардаг. Гэхдээ сүүлийн 20 гаруй жил ийм аймшигтай түймэр гарч байгаагүй. Энэ удаагийнх нь он гарсаар 12 дахь удаагийн ой хээрийн түймэр. Түймэр хурдтай тархан, асар том газар нутгийг хамарч байгаа өнөө үед бэлчээр, өвс ургамал, мал ахуй, байшин барилгыг бүрэн бүтнээр нь үлдээхэд бидний хүч мөхөсдөж байгаа учраас хүний амь насыг хамгаалах, нүүлгэн шилжүүлэх тал дээр түлхүү анхаарч байна. Цагт зарим үед 30-аас 35 км хүртэл хурдтай тархаж байна шүү дээ. Одоогоор хоёр ч айл шатчихаад байна. Салхины хүч ихтэй байгаа учраас түймрийг бүрэн унтрааж цурманд оруулсан хэдий ч шатсан хомоол, хоргол салхиар туугдан эрүүл газарт хүрч, түймэр шинээр үүсгэсээр байгаа нь гал сөнөөгчдийн ажлыг улам хүндрүүлж байна. Хэрлэн гол, 20-иод мерийн өргөнтэй засмал замыг даваад л гарчихна. Ийм маягаар цурманд оуулчихаад хэн хэдэн удаа тэндээсээ алдсан.
Дорнод аймагт он гарсаар 12 түймэр гарснаас 11-ийнх нь эзэн холбогдогчийг бүрэн тогтоожээ. Эдгээрээс наймд нь эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзжээ. Учир нь хуулинд зааснаар хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 125-аас 200 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний хохирлыг үлэмж их хэмжээний гэж үзэн, эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг юм байна. Дээрх түймрийн учруулсан хохирол энэ хэмжээнд хүрээгүй учраас хэргийг хэрэгсэхгүй болгожээ. Үлдсэн гурван түймрийн хэргийг орон нутгийн цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа гэнэ.
Түмэнцогт сумаасаа Дорнод аймгийн Баян-Уул сумыг зорилоо. Учир нь тус суманд энэ сарын 15-нд ОХУ-аас Баян-Уул сумын нутаг дахь Онон Балжийн тусгай хамгаалалттай газар руу түймэр оржээ. Биднийг энэ сарын 17-нд Дорнод аймгийн Баян-Уул суманд очиход Онон Балжийн тусгай хамгаалалт бүхий 30 гаруй мянган га талбай түймэрт өртсөнөөс гадна сумын төв болон, Эрээн багийн нутаг руу 20 гаруйхан км ойртоод байсан юм.
Дашрамд дуулгахад өчигдрийн байдлаар Дорнод аймгийн Баян-Уул, Дашбалбар, Цагаан-Овоо, Хэнтий аймгийн Баян-Адарга, Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт, Булган аймгийн Баян-Агт сумдын түймрийг бүрэн цурманд нь оруулжээ. Гэсэн хэдий ч салхины эрч буурахгүй байгаа гэдгийг эх сурвалж дуулгалаа.
Үргэлжлэл бий
М.УУГАН-ЭРДЭНЭ