Хаягдал батарейг хадгалах стандартгүйгээс засварын төвдөө ингэж хадгалж байна
Одоогоос 40 гаруй жилийн өмнө ЕРА институтээс автомашинд хар тугалга агуулсан шатахуун хийхийг хориглож байжээ. Үүний дүнд дэлхийн хотуудын агаарын бохирдол 98 хувь буурсан үзүүлэлт гарсан байна. Ингээд 1990 оноос хойш төрсөн хүүхдэд агуулагдах хар тугалга хэвийн хэмжээнд хүрч гэмт хэргийн гаралт онцгой буурснаар эрдэмтэд “Энэ элемент хүний эд эрхтэнг гэмтээхээс гадна сэтгэцэд нөлөөлж хэрцгий болгодог”-ийг нээж олсон байдаг. Ийнхүү дэлхий нийт нэг удаа хар тугалганы аюулаас ангижирч байж. Харин сүүлийн үед автомашин хувь хүний хэрэглээ болж зөөврийн цахилгаан хэрэгсэл өдөр тутмын амьдралд ноёлох болсноор дэлхийн хэмжээнд хязгааргүй их хаягдал аккумулятор, батарей бий болж хүн, байгальд хор учруулах болжээ. Тэр дундаа эко гэсэн тодорхойлолттой нэг гибрид машинаас ойролцоогоор 40 орчим хаягдал батарей гарч байгаа нь хачирхалтай. Энэ нь хар тугалганы аюул дахин хаалга тогшиж эхэлсэн гэсэн үг. Монгол Улс үүнээс ангид үлдээгүй. Тэр дундаа нийслэл хот хаягдал батарейн хор хөнөөлд бүрэн автсан уу гэдэг асуултад гудамжаар нэг хөлхөх приус машин бэлхнээ хариулт болох биз. Приус гэлтгүй Монгол Улсад буй 700 гаруй мянган автомашин ойролцоогоор гурван жилд нэг хаягдал аккумулятор гаргадаг. нарантуул захын арын Мангасын амнаас эхлээд хоёрдогч түүхий эдийн цэг, автомашины засвар үйлчилгээ гээд алхам тутамд аккумуляторын хүхрийн хүчил, шүлтийн шингэн горхи шиг урсдаг. Энд хар тугалга, хүхрийн хүчил, шүлт болоод хийцээс хамаарч сурьма, кадми, хүнцэл, мышак зэрэг 10 гаруй хүн, байгальд хортой химийн элемент агуулагдаж байдаг ажээ. Энэ нь дахиад л дэлхийн долоон тэрбум хүн эрүүл мэндийн асуудалд орж, сэтгэцийн өвчинд нэрвэгдэж эхэлсэн гэсэн үг гэдгийг олон улсын эрүүл мэндийн байгууллагууд анхааруулаад эхэлсэн.
Тиймээс дэлхий нийт энэ аюулаас хэрхэн сэргийлж байна, нийслэл хотод нөхцөл байдал ямар байгааг мэдэхийг зорилоо. Дарь-Эхийн уулзвараар эргээд приус засварын газрууд ёстой эгнэж буусан айл шиг ярайж байна. Хамгийн эхний засвараар ороход хашаанд нь 10 гаруй пруис машин батарей солиулах бусад үйлчилгээ авахаар дугаарласан байх. Харин засварын төв дотор хоёр приус 20. Нэг нь батарей солиулах, нөгөө нь батарейн оношилгоо хийлгэж байлаа. Тэндхийн ажилчид хаягдал батарейг худалдаж авдаг систем бий болохыг хамгийн их хүлээж байна. Яагаад гэвэл зориулалтын дагуу хадгалж чаддаггүйн дээр хортой гэдгийг нь мэдэх болсноор хамаагүй ил задгай хаяж чадахгүй болжээ. Ингэж үйлчилгээнийхээ газарт хадгалж эхэлснээр хор хөнөөл өөрсдөд нь заналхийлж эхэлсэн байна. Сүүлийн хоёр сарын дотор тэд приус 20, 30-ын батарей мянга гаруй ширхгийг буюу ойролцоогоор 40 орчим автомашиныхыг бүрэн сольжээ. Мөн приус 10 машины 200 орчим хаягдал үлдсэн байв. Уг нь “Имай Амка” компани ширхгийг нь 200-300 төгрөгөөр худалдаж аваад байсан ч сүүлийн хоёр сар таг сураггүй болсон гэнэ. Ер нь приусны батарей солих үйлчилгээ үзүүлдэг хүмүүст аюулгүйн зааварчилгаа, хадгалах стандарт огт байдаггүйгээс зүгээр л засварын төвийнхөө ханыг дагуулан өрж орхисон байна. Тэр хавийн хэд хэдэн приус засварын төвийн байдал бүгд ижилхэн, нэг иймэрхүү. Хаягдал батарейг эхэн үедээ шил, лааз түүдэг хүмүүс дотроос нь тугалга хайж хагалж, цоолж баахан бужигнуулсан тухай мэдээлэл ч эндээс дуулдлаа. Харин ихэнх элемент нь шингэн хэлбэрээр агуулагддаг учраас элдэв хүчилд хордсоны дээр зарчих олигтой юм олоогүй учир сүүлдээ тоохоо больсон байна. Приус засварынхан бүгдээрээ хаягдал батарей худалдаж авдаг “Имай Амка” компанийнхныг хүлээн өнөөх хортой эдээ үйлчилгээнийхээ талбайд хадгалсаар байна.
Тиймээс “Имай Амка” компанийг хайсаар Цайз захын тэндэх засварын төвд нь очлоо. Тус газрыг ажиллуулдаг Тамирын тайлбарласнаар “Тоёота” компани зөвхөн батарей бус автомашины бүхий л бараанк эд анги хайлш, зэс ороомог, эрэг шургийг эргүүлж авах сонирхолтой байдаг байна. Энэ бүхнийг эргүүлж Япон руу худалдвал хаягдал нөөц Монголд хангалттай бий болвжээ. Гэхдээ Монголоос гадагш гаргах хууль эрх зүйн зохицуулалт ерөөсөө байдаггүй аж. Харин Монголд байгаа хятадуудад автомашины эдгээр бараанк эд ангиудыг амандаа орсон тоогоор буюу үнэгүй шахам худалдаж аван, нутаг руугаа тээвэрлэдэг ажээ. Уг нь япончууд даруй 50-60 хувийн илүү үнэ санал болгодог ч хуулиас болоод яаж ч чаддаггүй тухайгаа ярилаа.
Харин приус машины хаягдал батарейн хувьд тэрээр сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд худалдан авсаар 40 орчим тонныг япончуудын зааж өгсөн стандартын дагуу хадгалжээ. Харин хадгалах талбайгүй болсон учраас сүүлийн хоёр сар орчмын хугацаанд худалдан авахаа түр зогсоогоод байгаа аж. Хоёр жилийн турш Япон руу гаргахаар хөөцөлдөж байгаа ч мөн л хууль эрх зүй болоод бусад хүчин зүйлээс улбаалан Япон руу ачуулж чадаагүй байна. Жишээ нь Хятад улс энэ хортой ачааг өөрийн нутгаараа дамжин өнгөрүүлэхийг хориглодог аж. Хоёрдугаарт, Орос улс саяхнаас дамжин өнгөрүүлэх боломжийг нээж байгаа ч тээврийн зардал хэт өндөр шаардагдах тул алдагдал хүлээх юм байна. Ямар ч байсан Тамир гэх энэ залуу Монголоос энэ аюултай зүйлийг холдуулах санаан дор Япон түншүүдтэйгээ тохиролцоод хоёр жилийн турш ажиллаж байгаа ч нэг ширхэг батарейг ч хилээр гаргаж чадаагүй байна.
“Имай Амка” компанийн стандартын дагуу хадгалсан батарей
Хаягдал батарей агуулагдаж байгаа хэдхэн газраар ороход л ийм хэмжээний овоолго үүсчээ. Тиймээс батарейн хор хөнөөл, олон улсын практикийг судалж буй ШУТИС-ийн Механик тээврийн сургуулийн, тээврийн салбарын эрхлэгч Ц.Цэвэгжавтай энэ асуудлын хүрээнд ярилцлаа.
-Хаягдал батарейн хор хөнөөлийн тухай хүн бүхэн ярьж байгаа ч хэн ч тоохгүй байна. Танай сургуулийн багш нарын багийн хийсэн судалгааны дүн яаж гарав?
-Одоогийн байдлаар Монголд 700 гаруй мянган тээврийн хэрэгсэл бүртгэгдсэн байна. Эдгээр тээврийн хэрэгслүүд бүгд аккумулятортой. Үүний зэрэгцээ малчин өрх бүр нарны зайн хураагуур, аккумулятор ашиглаж байна. Дээр нь зөөврийн цахилгаан хэрэгслүүд болон хүүхдийн электрон тоглоомоос эхлээд орчин үеийн бүх зүйл батарей шаардах болсон. Хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нь уламжлалт тээврийн хэрэгслийн хүхэр хүчлийн хар тугалганы батарей байна. Үүний зэрэгцээ шүлтийн аккумуляторын батарей гэж байдаг. Дараагийн зүйл нь сүүлийн үед ихээр нэвтэрч байгаа гибрид автомашинд металл, устөрөгчийн батарей хэрэглэгдэж байна.
-Хаягдлын хор хөнөөл нь тэгээд ямар түвшинд хүрсэн байна. Жишээ нь нийслэл хотод?
-Монголчууд бид хор хөнөөлийг судлаад аюултай, аюулгүйн зэрэглэлийг үнэндээ тогтоож чадахгүй. Тиймээс олон улсын практик туршлагатай танилцана. Дээр нь физик техникийн хүрээлэн, Цэвэр агаар сан болон олон улсын байгууллагуудын судалгааны дүнг үндэслэдэг. Батарейн дотроос миний сэтгэлийг зовоож байгаа нь хар тугалганых. Дээр нь NiCd гэсэн бичигтэй зөөврийн цахилгаан хэрэгслийн болоод хуруу, товчин батарей. Ямар ч батарейн дээр ил, задгай хаяж болохгүй гэсэн байдаг. Эх нялхаст товчин батарей залгисан хүүхэд маш их ирдэг. Жижиг батарей дуран, эход харагддаггүй учраас исэлд орж задраад гамшгийн хэмжээнд хүрдэг. Ялангуяа NiCd гэсэн бичигтэй батарейг дэлхий нийт хэрэглэхээс татгалзсан ч Монголд бол үгүй. Хэдийгээр жижиг ч гэлээ хүн, байгальд маш их хор хохирол учруулах хүчин чадалтай. Жишээ нь гар дриллний зай. Үүнийг монголчууд гудамж талбайд бүү хэл гэр дотроо хамаагүй хаяснаас хүүхдүүд нь авч тоглоод хагалж, цоолоод хөрсийг, агаарыг, хүний биеийг хордуулдаг гэсэн үг.
-Тэгвэл батарейг ядаж аюулгүй хадгалах дэлхийн стандарт ямар байна?
-Аккумулятор битүү байхдаа буюу задарч, эвдрээгүй байх үедээ зүгээр. Үүнийг замбараагүй хаяад эхлэхээр хор хөнөөлтэй болж эхэлнэ. Өнөөдрийн судалж мэдсэнээр металл устөрөгчийн батарей литий ионы батарейнууд нь хор хөнөөл нь арай бага. Гэхдээ зэрэглэлийг нь тогтоож, түвшнээр нь ялгачихсан тохиолдол алга. Тэгэхээр бушуухан энэ төрлийн хуулийг гаргаж, стандартыг тогтоох зайлшгүй шаардлагатай байгаа.
-Дэлхийн орнууд бүгд нэг ижил хуультай гэж дуулдсан. Яагаад манайхан хуулиа гаргахгүй байгаа юм?
-Манайд ямар ч эрхзүйн акт байхгүй. Гэхдээ одооноос ярьж эхэлсэн. Жишээ нь, Солонгосын хуулиар иргэн хүн шинээр аккумулятор авах юм бол хуучныг нь худалдаачид заавал зөрүүлж авдаг заалттай. Дээр нь тээвэрлэх, хадгалах, борлуулах, дахин боловсруулах гээд бүхий л шат дамжлага нь аюулгүй байдлын стандартаар зохицуулагдсан байдаг. Тэгэхээр тэр хуулийн төлөө хүн бүхэн явж, аюулгүй байдлынхаа төлөө дор бүрнээ хичээх хэрэгтэй гэдгийг дэлхийн орнуудын жишээ харуулдаг. Манайд аюултай, аюулгүйг хэмжих багаж ч байхгүй. Харьцуулж тогтоох томьёолол ч байхгүй. Мэргэжлийн хяналтынхан хар утаа суунаглаагүй л бол бас шүлт, хүхрийн хүчил урсаагүй л бол гайгүй юм байна гэж дүгнэдэг гэсэн үг. Тэгэхээр батарей, аккумуляторыг ил задгай хаяж болохгүй, заавал аюулгүй стандартын дагуу хадгалж зөвшөөрөгдсөн цэгт тушааж байх иргэндээ хандсан хууль батлах ёстой. Хууль хоёрдугаарт батарей, аккумулятор импортлогч, худалдаачдад хандсан байх ёстой. Тэдэнд худалдааны зөвшөөрөл өгөхдөө би тэдэн ширхэг аккумулятор оруулж ирнэ гэсэн байх л юм бол төдий тооны хуучин аккумуляторыг түүнээс хяналт тавигсад нэхдэг байх ёстой. Жижиг зайг ч гэлээ тэгэх ёстой. Ингэж байж хаягдал аккумулятор, батарейн хор уршгаас бага ч болов сэргийлнэ. Тэгээд улсдаа дахин боловсруулж чаддаггүй юм бол үйлдвэрлэгч орнуудад нь буцааж өгдөг эрх зүйн зохицуулалт, эдийн засгийн хөшүүргийг төрөөс хийж өгөх шаардлага бий. Үйлдвэрлэгч хариуцлагаа хүлээх үүрэг хүлээдэг.
-Дахин боловсруулна гэдэг нь?
-Аккумулятор, батарейнд орж буй элементүүд бүгд маш ховор. Ер нь литий гэдэг элемент л гэхэд цаашид дэлхийн орнуудын сөргөлдөөний гол асуудал болно гэсэн судалгаа ч бий. Түүний дээр батарейнд агуулагдах элементүүдийн 97 хувь нь дахин сэргээж ашиглах боломжтой. Ер нь “Тоёота” компани хортой хаягдлын өмнө хүлээсэн үүргээ ухамсарласандаа бус энэ ховор элементийг дахин ашиглах гэсэндээ эргүүлэн авах бодлоготой байдаг. Нэмж хэлэхэд батарей гэдэг бол аюултай бараа. Тийм болохоор хоёр хөрш маань өөрийнхөө нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжин тээвэр хийлгэхгүй. Ингээд хоёр хөрштэйгөө ойлголцож чадахгүй юм бол дотооддоо боловсруулах арга хэмжээ авах ёстой. Бас хамгийн гол зүйл бол стандарт тогтоох.
-Энэ элементүүд байгальд тарвал хэдэн жилийн дараа цэвэрших вэ?
-Хэзээ ч цэвэршихгүй, мөнхөд хүн, байгалийг хордуулсаар л байна. Хамгийн их анхааруулж, хол байхыг зөвлөх батарей бол хар тугалганы болон “NiCd” гэсэн бичигтэй нь. Үүнийг хамаагүй хаяхгүй байх хэрэгтэй. Мөн ийм бичигтэй батарейг хүмүүс хазаж хэрэглэдэг. Энэ хамгийн буруу. Хүн бүр дор бүрнээ анхаарч стандартыг мөрдвөл аюулыг тойрч болдог.