Эдийн засагч Х.Батсуурьтай ярилцлаа.
-Саяхан нэг иргэн рүү татварын газраас залгаад та олдгоосоо ихийг заржээ, орлогын эх үүсвэрээ мэдүүлнэ үү гэсэн утгатай зүйл хэлсэн гэж сонслоо. Татварын шинэ систем иргэдийн хувьд олсон орлого бүрээ тайлагнаад явах нь гэх болгоомжлолыг төрүүлээд эхэлж. Үнэхээр алхам бүрээ, олсон болгоноо хянуулаад явах эрсдэл үүсэх үү?
-НӨАТ гэдэг чинь ерөөсөө л хяналтын систем. Нэгдүгээрт, хэрэглээний татвар. Ер нь бол эцсийн хэрэглэгчид ногддог татвар байгаа юм. Нөгөө талаасаа энэ татвар Засгийн газрын хувьд бизнес болоод иргэдэд тавих хяналтын том механизм, систем болж өгдөг. Сая таны хэлдэг баримт Засгийн газрын хяналтын нэг хэлбэр л дээ. Ялангуяа энэ нь бизнест их тодорхой харагддаг. Учир нь бизнесийн үе шат, дамжлага бүрд нэмүү өртөг шингэж байдаг. Тэр бүхнээ Засгийн газарт мэдээлж байдаг юм. Дамжлага тус бүр дээр татвар төлдөг гэдэг утгаар нь маш сайн хяналтын систем гээд байгаа хэрэг. Нөгөө талаас иргэд хэр хэмжээний худалдан авалт хийв, орлого нь яг хэр байна гэдгийг үүнээс түвэггүй мэдчихэж болно. Хэрэглээний татвар учраас иргэдийг хэрэглээгээр нь дамжуулж тодорхой хэмжээнд хянах боломж нээгддэг.
Бага, дунд орлоготой иргэд хянагдах боломж өндөр байдаг. Өндөр орлоготой иргэд энэ хяналтын системд хамрагдахгүй нөхцөлтэй байдаг л даа. Бага, дунд орлоготой иргэдийн орлого тодорхой. Үе үе их орлого олвол хэрэглээ нь нэмэгдэж таарна. Тэгэхээр “энэ нөхөр хаанаас мөнгө олоод байна” гэсэн хар төрөх нь ойлгомжтой. Орлого өндөртэй хүн бол өөр. Хэрэглээнийхээ юмыг хэчнээн их авлаа ч орлогынх нь бага хувийг эзлэх учраас хянах шаардлага угаасаа байхгүй. Бизнес дээр ч ялгаагүй, ийм онцлог гарч ирнэ.
-НӨАТ өндөр хөгжилтэй улсуудад илүү зохидог гэж ярьдаг. Ер нь хөгжлийн түвшнээрээ ямархуу улсад илүү тохиромжтой байдаг вэ?
-Нэг талаас хэрэглээний, нөгөө талаас хяналтын татвар учраас өндөр хөгжилтэй, асар их орлоготой, хэрэглээ өндөр улсад хамгийн тохиромжтой. Франц, Англи гэх мэт өндөр хөгжилтэй улсыг харахад татварын нийт орлогынх нь 50 хүртэлх хувийг НӨАТ эзэлдэг. Өндөр хөгжилтэй улсуудын хувьд татварынх нь гол эх үүсвэр болдог. Аж үйлдвэр төдийлөн хөгжөөгүй, хоцронгуй хөгжилтэй, хэрэглээ багатай Монгол мэтийн улсад эдийн засгийнхаа онцлогт тохируулж зөв хэрэгжүүлэхгүй бол ихээхэн дарамт болдог, маш олон сөрөг үр дагавар авчирдаг. НӨАТ манайд хэрэгжсээр ирсэн. Манай улсын татварын нийт орлогын 30 хүртэл хувийг бүрдүүлдэг. Бусад татваруудаас хамгийн өндөр хувийг эзэлдэг. Өөрөөр хэлбэл өндөр хөгжилтэй орнуудад хэрэгжиж байгаа шиг хэрэгжээд явж байна гэсэн үг. НӨАТ-ын шинэ систем хэд хэдэн сөрөг үр дагаврыг эдийн засагт авчирч байна.
-Эдийн засагчийнхаа хувьд НӨАТ-ын шинэ системийн сөрөг үр дагаврыг тодруулж хэлээч. Сөрөг нөлөө нь мэдрэгдээд эхэлчихсэн гэсэн үг үү?
-Жижиг дунд бизнес, бага дунд орлоготой иргэдэд асар их дарамт үзүүлсэн хэлбэрээр хэрэгжиж эхэллээ л дээ. Би захын хорооллуудаар явж үзлээ. Жишээ нь Дэнжийн мянгын захын хорооллын дэлгүүрүүд барааныхаа үнийг 60 хүртэл хувиар нэмчихэж. Дундаж нь 30 орчим хувь байна. НӨАТ-ын шинэ систем хэрэгжиж эхэлснээс хойш буюу он гарсны дараагаас үнээ өсгөсөн гэсэн үг. Тиймээс худалдан авалт бас буурсан байна. Бүр 50 орчим хувиар. НӨАТ-ын шинэ систем захын хороололд буюу бага дунд орлоготой иргэдэд, жижиг дунд бизнест асар том цохилт болж байгааг энэ жишээнээс харж болно. Ер нь эдийн засаг муудсанаас шалтгаалсан зүйл бий. Өнгөрсөн жилийн хувьд худалдан авалт 20 орчим хувиар буурч, барааны эргэлт 40 орчим хувиар унасан. Он гараад энэ тоо бүр ч нэмэгдсэнийг сая хэллээ. Шалтгаан нь яах аргагүй НӨАТ-ын шинэ системээс улбаатай.
НӨАТ дээр шүүмжлэх бас нэг зүйл бий. Манай улс НӨАТ-ыг хавтгайруулсан маягаар хэрэгжүүлдэг. Бүх юм арван хувийн НӨАТ-тай. Барууны улс орнуудад орлогоос, барааны өртгөөс хамаарсан маягаар хэрэгждэг. Шаталсан маягаар хэрэгждэг гэсэн үг. 2, 5, 7, 10 хувь гэх мэтээр. Өргөн хэрэглээний эм тариа, суурь хэрэглээний хүнсний бүтээгдэхүүнээс НӨАТ авдаггүй. Гаднаас оруулж ирэхэд ч татвар тавьдаггүй. Тэр дундаа бага орлоготой иргэдийн амьдардаг хороололд ажилладаг дэлгүүрийн татварыг бага тавьдаг. Харин хэрэглээ өндөр хороололд ажилладаг дэлгүүрт арай өөр ханддаг. Бүр онцлоод хэлбэл тансаг хэрэглээний бүтээгдэхүүнүүдийн татвар илүү өндөр байдаг юм. НӨАТ-ыг үгүйсгэж болохгүй, шаталсан хэлбэрээр хэрэгжүүлбэл дарамт багатай гэх гээд байна л даа.
-НӨАТ-ыг нийтийг хамруулсан маягаар хэрэгжүүлэх болсон шалтгааныг та юу гэж харж байна?
-Засгийн газар чадамжгүйгээсээ болоод орлогоо бүрдүүлж чадахаа байсан. Татвараас авах орлого нь дутаад эхлэнгүүт ийм арга хэмжээ авч байна л даа. Төсвийн бүрдэлтийн эхний гурван сарыг харахад 265 тэрбум төгрөгөөр тасарлаа. Орлого буурсан учраас НӨАТ-ыг шинээр хэрэгжүүлэх журмаар татварын орлогыг нэмэгдүүлэхийг хичээсэн. НӨАТ-ын шинэ систем хэрэгжээд гурван сар болчихоод байхад төсвийн орлого хэдэн зуун тэрбум төгрөгөөр тасарсан гэхээр тийм сайн арга биш нь нотлогдож байна. Хоёрдугаарт, НӨАТ-ыг хэрэгжүүлэх системд асар их мөнгө эргэлдэж байгаа. Миний тооцсоноор 40 орчим тэрбум төгрөг. Үүн дээр ашиг сонирхлын бүлэглэлүүд ажиллаж эхэлсэн. Тодорхой эрх мэдэлтнүүдийн хувьд ашиг сонирхлоо тусган хэрэгжүүлж буй нь харагдаж байна л даа. НӨАТ-тай холбоотой асуудлуудыг хариуцсан нэгжүүдийг хувьчилж эхлэх гэж байна. Ийм хоёр шалтгаанаар НӨАТ-ын шинэ систем хэрэгжиж байгаа.
-НӨАТ дээр сугалаа гаргаж байгаа. Сугалаа гаргахаас аргагүй шалтгаан байсан уу?
-Сугалаа гаргаж байгаа нь худалдан авагчдаар буюу иргэдээр дамжуулж дарамт үзүүлж буй нэг хэлбэр. Сугалаа гаргах ямар ч шалтгаан байхгүй. Худалдан авагч иргэдэд илүү орлого бий болно гэх сэдэл үүсгээд, тэр сэдлээр жижиг, дунд бизнесээ дарамталж байна л даа. Иргэд НӨАТ-ын баримт нэхнэ, жижиг дэлгүүрүүд өнөө баримтыг нь өгөхийн тулд кассын машин худалдаж авна. Худалдаж аваад программ суулгана. Программынх нь үйлчилгээний хөлс өдөрт 2000-4000 төгрөг. Энэ бүгдийг тооцоод үзвэл хамгийн багадаа 40 тэрбум төгрөгийн эргэлт байгаа юм. Тэгэхээр жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд 1.5-2 сая төгрөгийн үнэтэй кассын машин худалдаж ав гэсэн дарамт ирж байна. Олонх нь худалдаж авч чадахгүй байгаа. Худалдаад авсан захын хорооллын дэлгүүрийн хувьд хэрэглэх боломж алга. Интернэтэд холбогдоогүй газар их учраас хэцүү байдалд орчихсон байна. Худалдаад авсан газрууд кассын машин авсан мөнгөө, үйлчилгээний хөлсөө гаргаж авахын тулд барааны үнээ өсгөж таарна. Кассын машин суулгачихаар арван хувийн татвараа бараандаа шингээх нь тодорхой. Эцэстээ хэрэглэгчид дээр л үнийн ачаалал ирж байна. Өөрөөр хэлбэл та өмнө нь авдгаасаа дор хаяж арван хувиар өссөн үнэтэй талх авчихаад хоёр хувийг нь буцааж авах гээд байна гэсэн үг. Наад зах нь найман хувийн үнийн өсөлтийг халааснаасаа гаргаад өгчихөж байна л даа. Би өмнө нь барааны үнэ 30-60 хувийн өсөлттэй байна гэж хэлсэн дээ. Тэгж тооцвол хэрэглэгчид өчнөөн мөнгөөр хохирч байгаа.
-Та сая захын хорооллын дэлгүүрүүдээр явсан гэлээ. Захын хорооллынхны амьдрал хэр байна?
-Худалдан авах чадвар багассан гэдэг нь олон зүйлээр нотлогдож байна. Бартерын наймаа ихэсчихэж. Бэлэн мөнгөгүй болсны шинж. Гар утас, иргэний үнэмлэх, цахилгаан бараагаа тавьж байна. Бас ойр хавийнхаа дэлгүүрт зарах бараа тавиад, оронд нь идэж уух юм авч байгаатай ч олон таарлаа. Хувийн компаниудын түвшинд ч бартер байна. Цалингаа тавьж чадахгүй болохоороо хийдэг бүтээгдэхүүнээ ажлын хөлсөнд өгч буй жишээ цөөнгүй бий. Цалиндаа хүнс авсан хүн дэлгүүрээс юм авахгүй болохоор худалдан авалт буурахад нөлөөлөх нь тодорхой. Энэ мэт өөр хоорондоо уялдаатай хямралууд ажиглагдаж байна.
-Захын хороололд кассын машин авсан дэлгүүр хэр олон байна вэ?
-Хотын төвийн дэлгүүрүүдээр орсон иргэд баримт шаардаж байгаа бол захын хороололд тэр баримтыг шаардсан хүн алга. Худалдаж авах барааных нь үнэ нэмэгдэх учраас баримт нэхэхгүй гэдгээ ухаарчихаж. НӨАТ-ын баримтаа хотын төв рүү автобусанд мөнгө төлж суугаад, интернэтэд мөнгө өгч ороод бөглөхийг хэн хүсэх вэ дээ. Захын хорооллын иргэдийн худалдан авалт хэцүү шүү дээ. Хөрш айлын хоёр хүн хамтдаа орж ирээд талхаа таллаж аваад гарч байгааг нүдээрээ харлаа. Мянга гаруй төгрөгийн үнэтэй “Атар” талхыг дийлдэггүй юм байна. Хувь хүний ч юм уу, жижигхэн цехийн хийдэг талх 950 төгрөг. Тэр талхыг арвин, идэнгэтэй гээд авч байхтай хэд хэдэн удаа таарсан. Гэхдээ нэг асуудал бий. Татварын байцаагчид дулаан орохоор захын хорооллын дэлгүүрүүдээр явах нь ихэсдэг юм билээ. Тэгвэл ийм хэцүүхэн байгаа дэлгүүрүүд бүр ч хэцүүдэх нь тодорхой.