– ӨМГӨӨЛЛИЙНТУХАЙ ХУУЛЬ БАТЛАГДСАНААР ХУУЛЬЧИДЗАСГИЙНГАЗРЫНХАРААТБАЙДАЛДОРНО-
Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн Өмгөөллийн тухай хуулийн төслийг намрын чуулган завсарлахын өмнө хэлэлцэж, байнгын хороогоор дэмжигдсэн билээ. Тэгвэл уг төслийг өмгөөлөгчид дэмжихгүй байгаагаа илэрхийлээд буй. Энэ асуудлаар хуульч Ж.Эрхэмбаатартай ярилцлаа.
-Өмгөөллийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өмгөөлөгчид яагаад эсэргүүцээд байгаа юм бэ?
-Өмгөөллийн тухай хуулийн цаана зөвхөн өмгөөлөгчдийн эрх ашиг яригдахгүй. Энэ бол ганцхан өмгөөлөгчдөд хамаатай хууль биш. Иргэд шүүхийн өмнө өмгөөлүүлэх эрхийг баталгаатай эдлүүлэхэд Өмгөөллийн тухай хуулийн зорилго орших ёстой юм. Өөрөөр хэлбэл, Өмгөөллийн тухай хууль байх шаардлагатай гэж үзвэл энэ нь өмгөөллийн үйлчилгээг авч байгаа иргэдэд үйлчилдэг байх ёстой гэсэн үг. Одоогийн хэлэлцэж байгаа Өмгөөллийн тухай хуулийн үзэл санаа, хуульд оруулсан зохицуулалтууд нь энэ зорилгодоо хүрэхгүй байгаа учраас өмгөөлөгчид хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа юм. Хоёрдугаарт, зөвхөн байгууллагын хууль болсон гэж үзэж байгаа. Өнөөдөр хуульчид жилд 240 мянган төгрөгийн татвар төлдөг. Дахин нэг байгууллага байгуулбал татварын ачаалал үүсэхээр байна гэж зарим өмгөөлөгч нар үзэж байна лээ. Гуравдугаарт, Өмгөөллийн тухай хуулийн төсөлтэй холбоотой үүсч буй хамгийн том сөрөг тал бол хуульчдын хараат бус, бие даасан үйл ажиллагаа явуулах эрх зүйн орчныг үгүй хийж, эрх баригчид хуульчдыг мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахад нь хяналт тавих, өөрт хамааралтай болгох оролдлого далд хийж байна л даа.
-Эрх баригчид өмгөөлөгчдийн үйл ажиллагаанд яаж хяналт тавина гэж?
-Таван жилийн өмнөөс бид Хуульчдын холбоогоо байгуулаад ажилласан. Энэ холбоо бол мэргэжилтнүүдийн нэгдэл. Прокурор, өмгөөлөгч нар хуульчийн хувьд нэгдэж байгуулсан. Одоогоор 5500 гишүүнтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж байна. Хуульчдын холбоо нь хуульчдад тусгай зөвшөөрөл олгохоос өгсүүлээд цуцлах хүртэлх бүх шийдвэрээ өөрсдөө гаргадаг. Хуульчдын холбоо нь Засгийн газар, эрх баригчдаас зуун хувь хамааралгүй, хараат бус бүтцийг үүсгэж чадсанаараа том давуу талтай. Иймээс ч бид эрх баригчдын хууль бус шийдвэр, үйл ажиллагааг зоригтой шүүмжилж, тодорхой ажиллагаа хийж байна. Жишээлбэл, Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүний шаардлага хангаагүй томилгоо, Захиргааны байгууллага, албан тушаалтны хууль бус шийдвэрийн улмаас төрд учирсан хохирлыг буруутай албан тушаалтнаар буцаан төлүүлэх асуудал, иргэдийн Захиргааны шүүхэд хандаж, хуульд заасан эрхээ хамгаалуулах бололцоог хаасан Захиргааны ерөнхий хуульд оруулах гэж буй өөрчлөлт, ЖДҮ-тэй холбоотой хууль бус шийдвэрийг хүчингүй болгуулах стратегийн өмгөөллийг хэсэг хуульч сайн дураараа хэрэгжүүлэн ажиллаж байна. Өмгөөлөгчид маань эрх баригчдаас хараат бус, бидний хувь заяа хуульчдын гарт байгаадаа л зоригтой ажиллаж чадсан. Гэтэл эрх баригчид ийм орон зайг олгосон гэдгээ олж хараад хуульчийн үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрлийг олгох, цуцлах улмаар өөрөөс хамааралтай байлгах, хамаарлаа хэрэгжүүлэх эхний алхам нь Өмгөөллийн тухай хуулийн ард нуугдаж байна.
-Энэ хуулийн төсөл чинь өмгөөллийн эрх зүйн байдлыг сайжруулж, өмгөөлөгчдийг тагнаж, чагнадаг, өмгөөлөх эрхийн баталгаа хангагдаж чадахгүй байгааг дээшлүүлэхэд чиглэсэн юм биш үү?
-Эрх баригчдын зүгээс ямар ч хуулийг сайн санааны үүднээс, эерэг үр дүнг хүлээж хуулийн төслөө боловсруулдаг гэж тайлбарладаг. Гэвч цаана нь ямар санаа яваад байгааг хуульчид олоод харчих чадвартай л даа. Хуульчид мэргэжилтний хувьд нэгдээд хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулах бүх харилцааг Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар зохицуулдаг. Энэ хууль одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Гэтэл Өмгөөллийн тухай хуулийн төсөлд Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг огт ишлээгүй байна. Уг нь “Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 3 дугаар зүйлийн 3.1.1 дэх хэсэгт заасан тусгай зөвшөөрөлтэй этгээдийг хэлнэ” гэж бичигддэг хууль зүйн техник бий шүү дээ. Хоёрдугаарт, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж байнгын хорооны хурал дээр тайлбар хийхдээ “Энэ хуулийг эхлээд баталъя. Батлахад гишүүд ямар байр суурьтай байна гэдгээс хамаарч дараагийн хуулийг оруулж ирье” гэж байна. Тэр дараагийн хууль нь Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль. Эрхэм сайдын хэлснээр хоёр хуулийн төсөл бэлэн гэж байна. Нэг нь Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг устгах, хүчингүй болгох. Ингэснээр засаг өөртөө хуульчийг сонгон шалгаруулах тусгай зөвшөөрлийг өгөх эрх мэдлийг авах, эсвэл энэ хуулийг боловсронгуй болгох гэсэн хоёр санаатай хуулийн төсөл бэлэн болсноо салбарын сайд аль хэдийнэ зарласан.
-Хэрэв Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг хүчингүй болговол яах вэ?
-Хуульч сонгон шалгаруулах тухай хууль өмнө нь үйлчилж байгаад хүчингүй болж байсан. Засаг өмнө нь өөрөө тэр хуульчийн тусгай зөвшөөрлийг олгож байсан учраас уг хуулиа сэргээхэд л хангалттай. Ингэвэл хуульчид маань өнөөдөр Засгийн газрын буюу хууль зүй, дотоод хэргийн яамны харьяанд шууд оччихож байгаа юм. Нэгэнт энэ бүгд ил харагдаад байгаа учраас бид эсэргүүцээд байна.
-Өмгөөлөгчдөөс гадна шүүгч, прокурорууд хүртэл Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны хяналтад ороод ирнэ гэсэн үг үү?
-Тэгэлгүй яахав. Дээрээс нь хуульчийнх нь тусгай зөвшөөрлийг үндэслээд хүчингүй болгочихвол шүүгч, прокурор хийх боломжгүй болчихно. Тэгэхээр хараат бусаар бие даан ажиллах бололцоогүй болж, эрх баригчдын шууд хамааралтай болох бодитой эрсдэл байгаа юм.
-Өмнө Хууль зүй, дотоод хэргийн яам хуульчийн сонгон шалгаруулалтыг явуулж байсан байх аа. Тэр үед чанаргүй хуульчдыг төрүүллээ гэсэн шүүмжлэл нэлээд байсан санагдаж байна?
-Өмгөөллийн тухай хуулийг хуульчид маань эсэргүүцээд байгаа бас нэг шалтгаан бол энэ юм. Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны зүгээс хуульчийн сонгон шалгаруулалтыг зохион байгуулж байх үед ойролцоогоор 40-45 хувьтай шалгалтад тэнцээд хуульчийн тусгай зөвшөөрөл олгодог байсан. Энэ бол их өндөр хувь. Өөрөөр хэлбэл чанаргүй хуульчид төрөн гарах бололцоотой явж ирсэн. Эргээд чанаргүй хуульчид иргэдийг хохироох, улмаар хуульчдын нэр хүндийг унагах, хуульд итгэх итгэл алдрах үр дагаврыг өөртөө агуулдаг байсан. Хуульчдын сонгон шалгаруулах эрхийг хуульчид өөрсдөө авснаар шалгалтын босгыг өндөрсгөсөн. Нэгэнт бид өөрсдийнхөө эгнээнд нэгтгэх хуульчид авах учраас сонгон шалгаруулалтыг өмнөхөөс нь чангатгасан л даа. Нийт 1500 хүн сонгон шалгаруулалтад бүртгүүллээ гэхэд арав орчим хувь нь сонгон шалгаруулалтыг давж байна. Энэ хэрээр чанартай, мэдлэгтэй, ёс зүйтэй хуульчдаас эргээд шүүгч, прокурор болох боломж нь дараа, дараагийн шатанд нээгдэж байгаа юм. Шүүхийн боловсон хүчний бодлого үүн дээр зангидагдаж байсан учиртай. Гэтэл Өмгөөллийн тухай хууль батлагдвал хараат бусаар сонгон шалгаруулалт явуулах бололцоогүй болоход нэг алхам ойртоно. Хэн нэгэн дарга утасдаад л дуртай хүнээ шалгалтанд тэнцүүлдэг байсан хуучин тогтолцоо руугаа эргээд орно. Ажлын талбар дээр чанаргүй хуульчийн мэдлэг, ёс зүй нь дутна. Ийм эрсдэл цаана нь яваад байгаа юм.
-Өмгөөллийн тухай хууль батлагдвал өмгөөлөгчид эрх баригчдын хараат байдалд шилжинэ гэж та хэлээд байна л даа. Үнэндээ өнөөдөр манай хуульчид эрх мэдэлтнүүдээс бүрэн хараат байж чадаж байгаа эсэхэд иргэд, олон нийт эргэлздэг л дээ?
-Өнөөдөр хууль ёс засаглах ёстой юм бол хууль чанартай байх хэрэгтэй. Шүүх иргэдийн маргааныг хуульд нийцүүлэн шударгаар шийднэ гэж байгаа бол хуульчид чанартай л байх ёстой. Ингэснээр систем хэвийн явж, шүүхээр эрхээ хамгаалуулах бололцоо нээгдэх юм. Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн цаана нь боловсон хүчний бодлого явж байгаа. Тиймээс бид одоогийн тогтолцоогоо хамгаалж үлдээд улам боловсронгуй болгон чанартай хуульчдаар эгнээгээ бүрдүүлж, мэргэжлийн нэр хүндээ хамгаалах сонирхол байна шүү дээ. Дээр нь хуульчид маань санаачлагаараа стратегийн өмгөөллийн төслүүд дээр ажиллаж, өөрсдөөсөө зардлаа гаргаад өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлж, олон нийтийн эрх ашгийн төлөө ажиллаж байгаа. Бидэнд мэдлэгийн давуу тал байгаагаас гадна бидэнд хэн нэгэн улстөрч утасдаад нөлөөлөх бололцоо одоогоор байхгүй. Харин Засгийн газраас хамааралтай болчихвол нийтийн эрх ашгийн төлөө, хуульчийн тусгай зөвшөөрлөө хүчингүй болгуулах эрсдэл үүрээд явах уу. Яамнаас утасдаад “Чиний нэр дээр гомдол гарлаа. Хэлэлцэх гэж байна ир” гэхэд хэдэн дарга нар л тойрч суучихаад бидний хувь заяаг шийднэ шүү дээ. Дарга нар бол хуульчийн зовлон мэдэхгүй, туршлагагүй, улс төрийн хувьд хамааралтай хүмүүс байдаг нь нууц биш. Одоогийн бүтцээрээ бид дарга нарын бус бусад хуульчийнхаа өмнө очиж шүүлгэж байгаа. Тэд мэргэжлийн хүмүүс учраас тухайн хуульч хаана ямар ёс зүйн алдаа гарсныг тогтоож, буруутай тохиолдолд шийтгэх, эсхүл хуульчаа хамгаалж чадна. Ийм тогтолцоогоо бид алдах гээд байна.
-Одоо өмгөөлөгчид хуульчдын холбоондоо хамаардаг. Өмгөөллийн тухай хууль батлагдвал дахиад холбоо байгуулагдах уу?
-Тэгнэ. Өмгөөллийн тухай хуультай хамт Өмгөөллийн тухай хуулийн төслийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн төсөл батална. Тэр төсөлд зааснаар шинээр Өмгөөлөгчдийн холбоо гэсэн бүтэц үүсгэн байгуулахаар болсон байгаа. Одоо Хуульчдын холбоо гэсэн хоёр байгууллага, Өмгөөлөгчдийн холбоо гэсэн нэг байгууллага байгаа. Нэг хуульчдын холбоо нь хуульд заасан эрхээ хэрэгжүүлж, заавал гишүүнчлэлтэй байдаг байгууллага. Нөгөөх нь Хуульчдын холбоо гэсэн сайн дурын төрийн бус байгууллага. Хуульчдын холбоог байгуулахад Өмгөөллийн тухай хуулийг хүчингүй болгож Өмгөөлөгчдийн холбоог татан буулгасан байдаг. Үүний дараа өмгөөлөгчид маань эвлэлдэн нэгдэх эрхээ эдлээд Өмгөөлөгчдийн холбоо гэсэн оноосон нэртэй төрийн бус байгууллага үүсгэн байгуулсан байгаа. Шинэ Өмгөөллийн тухай хуулиар дахиад нэг Өмгөөллийн холбоо үүсгэн байгуулахаар болсон. Ингээд нэр, чиг үүрэг давхацсан дөрвөн байгууллагатай болж байна. Энэ нь иргэдэд төөрөгдөл үүсгэж байгаа юм.
-Тэгэхээр хууль батлагдвал өмгөөлөгч нар энэ дөрвөн байгууллагад татвар төлөөд харьяалагдах болж байна уу?
-Хоёр байгууллагад нь заавал харьяалагдаж татвар төлөх болоод байна. Нөгөө хоёрт нь сайн дураараа татвар төлдөг. Өмгөөллийн тухай хуулийн төсөлд Өмгөөлөгчдийн холбоо, Хуульчдын холбоо ямар харилцаатай байх тухай зохицуулалт байхгүй. Өмгөөллийн тухай хууль батлагдсаны дараа Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулна гэж байгаа боловч энэ нь одоогоор УИХ-ын гишүүдэд ч үзүүлэхгүй байгаа. Төсөл бэлэн болсон гэж байгаа боловч гишүүд нь хуульд яаж заасныг үнэндээ мэдэхгүй байж УИХ хэлэлцээд байгаа юм. Гэтэл Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.2.4 дэх хэсэгт зааснаар шинээр хууль батлах тохиолдолд бусад хуульд орох өөрчлөлтийн төсөлтэй нь цогцоор нь өргөн барих ёстой юм л даа.
Өмгөөлөгчдийн холбоог үүсгэн байгуулах хэрэгцээ шаардлага байгаа, үйлчлүүлэгчийн эрх ашгийг хамгаалах эрх зүйн орчин бүрдүүлнэ гээд яриад байгаа. Гэтэл бодит амьдрал дээр Өмгөөллийн тухай хууль, Өмгөөлөгчдийн холбоо ч байсан өмгөөлөгчид шүүгч, прокурорын өмнө очиход шүүгч, прокурор, мөрдөгч Өмгөөллийн тухай хууль бус процессын хуулиа хэрэглэдэг. Тиймээс процессын хуульд өөрчлөлт оруулах ёстой. Хэрвээ процесс хуульдаа өөрчлөлт оруулж, өмгөөлүүлэх эрхийн баталгаагаар хангавал хуульчид бид хоёр гараа өргөөд дэмжинэ. Харин Өмгөөллийн тухай хуулиар дахин нэг байгууллага байгуулах, засаг эргээд хуульчдад тавих хяналтаа буцааж авах сонирхол нь нуугдаж байна.