Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт(ҮХНӨ)-ийг явуулахтай холбогдуулан УИХ-ын чуулган энэ долоо хоногт завсарласан билээ. Ард иргэд Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд ямар байр суурьтай байгаа зэрэг саналыг нь авахаар гишүүд тойрогтоо ажиллаж байна. Тэгвэл энэ цаг үед АИХ-ын депутатууд ҮХНӨ-ийг эрс эсэргүүцэж, Цэцэд гомдол гаргав. Тэдний нэг Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга асан Ж.Бямбадоржтой ярилцлаа.
-Та бүхэн яагаад ҮХНӨ-ийг эсэргүүцэх болов?
-УИХ сая 34 дүгээр тогтоол гэж баталсан байна. Энэ тогтоолын дагуу парламент завсарлаад гишүүд тойрогтоо ажиллаж байгаа юм билээ. Үнэндээ тэр тогтоолын учрыг сайн олохгүй байна. ҮХНӨ-ийг хийнэ гэж яриад байх юм. Ямар төсөл гаргасан нь тодорхойгүй. Өөрөөр хэлбэл, бэлэн төсөл байхгүй. ҮХНӨ оруулах дөрвөн чиглэл гээд нэг юм гаргасан харагдана лээ. Тиймээс энэ тогтоолыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг үндэслэлээр Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Ардын их хурлын дарга, УИХ-ын дэд дарга асан Ж.Гомбожав, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын сайд асан сансрын нисгэгч Монгол Улсын баатар Ж.Гүррагчаа бид дөрөв Цэцэд хандсан юм.
Дээр дурдсан УИХ-ын 34 дүгээр тогтоол нь Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлийн хоёр дахь хэсгийн “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” гэсэн заалтыг ноцтой зөрчсөн.
-Одоо мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуулийг эрх баригч нам гурван жилийн өмнө орон даяар ард нийтийн санал асуулга явуулж нэлээд нухацтай сайн хэлэлцэж баталасан шүү дээ. Энэ удаад УИХ-ын тогтоол гаргасан нь хуулийн ямар заалтуудыг зөрчиж байна вэ?
-Нэгдүгээрт, Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 1.2-т “Энэ хуулиас гадуур Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахыг завдах, хуйвалдан оруулах аливаа үйлдлийг Монгол Улсын Үндсэн хуульт байгуулалд халдсан хэрэг гэж үзнэ” гэж заасан байгаа. Гэтэл ҮХНӨ хийнэ гэж яриад байгаа хуулийн заалтаа нарийвчлан боловсруулаагүй байж, тодорхойгүй, ямар ч шалгуургүй зүйлээр иргэдийн санал авах гээч үйл ажиллагааг энэ сарын 18-26-ны өдрийг дуустал явуулахаар болж, шууд хэрэгжүүлж иргэдийг төөрөгдүүлсэн ажлаа эхэллээ.
Зүй нь хуулиа ард түмнээр хэлэлцүүлэх гэж байгаа бол хуулийн төслөө биччихээд явуулах ёстой. Гэтэл хүмүүсийн тархи угаасан үйлдлийг хийж байгааг нь эсэргүүцэж байна. Хоёрдугаарт, мөн хуулийн “3.1.Үндсэн хуулийн Хорин тавдугаар зүйлийн 2, 3 дахь хэсэгт заасан онцгой нөхцөл бий болсон тохиолдолд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж үл болно” гэсэн заалтыг зөрчсөн байна. Ковидын хууль энэ оныг дуустал хүчинтэй байгаа шүү дээ. Гэтэл одоо ингээд явж байж болохгүй ээ. Гуравдугаарт, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн гуравдугаар зүйлийн 3 дахь хэсгийн “Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлтийг нэгэнт оруулсан бол уг нэмэлт, өөрчлөлт хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс хойш найман жилийн дотор уг асуудлаар нэмэлт, өөрчлөлт дахин оруулахыг хориглоно” гэсэн заалтыг зөрчиж байгаа юм.
-Та бол Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга байсан хүн. Тэгэхээр Цэц уг асуудлыг яаж шийдэх бол?
-Цэцийн гишүүд битгий хэл жирийн хуульчид, иргэд хүртэл “УИХ-ын 34 дүгээр тогтоол ноцтой юм болжээ” гэж харагдахаар хуулийн заалтыг өнөөдрийн үйл ажиллагаатай нь холбогдуулж тавьсан байгаа. Төслөө боловсруулаад ард нийтээр хэлэлцүүлэх ёстой. Ямар ч шалгуур байхгүй. Тэгсэн хэрнээ гишүүд уулзалт хийгээд яваад байгаа биз дээ. Хичнээн хүн оролцов, ямар санал гаргав, хэдэн хувь нь дэмжиж байх юм, хэдэн хувь нь дэмжихгүй байна гэдгийг гаргах ямар ч шалгуур байхгүй. Зүгээр л олон нийтийн тархийг угаах гэсэн үйл ажиллагаа явуулж байна шүү дээ. Журмын тухай хуулиар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах гэж байгаа бол заавал төслөө боловсруулах ёстой юм шүү. Түүнээс битүү юм тавьчихаад хууль зөрчиж байна. Энэ бол ҮХНӨ оруулахыг завдсан, хуйвалдаан хийсэн гэдэг нь тов тодорхой. Тэгээд ч хуулийн заалтаас Үндсэн хуульд халдсан үйлдэл гэж үзэхээр харагдаж байгаа.
-Үндсэн хуулийн Цэц эрх баригчдын гар, хөл болсон гэж шүүмжлэх нь элбэг. Тэгэхээр та бүхний гомдлыг хэлэлцэхгүй бол яах вэ?
-Хэлэлцэнэ. Хэлэлцүүлнэ бид нар. Ямар шийдвэр гаргах нь тэдний мэдлийн асуудал учраас урьдчилж шүүмжилж ярих эрх байхгүй, харъя.
-Наймдугаар сард УИХ-ын ээлжит бус чуулган зарлаж ҮХНӨ-ийг хэлэлцэх нь нэгэнт тодорхой болчихсон юм билээ?
-ҮХНӨ оруулах журмын тухай хуулийг өөрчилж байж цааш явах ёстой. Тэгэхээр нөхцөл байдалд тааруулж хууль өөрчлөхийг дэлхийн ардчилсан битгий хэл ардчилсан бус орнууд хүлээн зөвшөөрдөггүй юм. Ганц жишээ хэлье. Филлипин цаазаар авах ялыг халаад НҮБ-д бүртгүүлсэн. Ийм байтал одоогийн ерөнхийлөгч Родриго Дутерте буцаад Үндсэн хуулиндаа оруулах гэснийг дэлхий нийт эсэргүүцсэн. Яагаад гэвэл нөхцөл байдалд тааруулж хууль өөрчлөхийг, гаргахыг дэлхийн улс орнууд хүлээн зөвшөөрдөггүй. Үүн шиг зэрлэг юм байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, тухайн нөхцөл байдалд тааруулаад хууль гаргаад байх юм бол юу болох вэ. Муу хэлдэг социализмын үед ч ийм байгаагүй шүү.
-Сонгуулийн тогтолцоог өөрчилж, УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэхийн тулд ҮХНӨ оруулах шаардлагатай гэж яриад байгаа?
-Миний бие 1990, 1992 оны сонгуулийн хууль, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг бас л нөхөдтэйгөө хамтарч, боловсруулж, бичиж, батлуулсан. Одоо ҮХНӨ оруулна гэж эдний ярьж байгаа асуудал бол зүгээр л хувийн эрх ашиг юм шүү. Дараагийн сонгуульд яаж сонгогдох уу гэдгээ л ярьж байна. Өөр бодож байгаа юм алга, тэдэнд. Энэ ядуурал, ажилгүйдэл, авлига хээл, хахууль гээд бүх зүйл Үндсэн хуулиас болж байгаа мэтээр ярьж байна. Ёстой гайгүй байлгүй. Үндсэн хуулийг чинь зохиож бичээгүй юм. Дэлхийн жишиг байна. Тэр дундаа Ром, Германы систем гэж байдаг. Маш олон орон их газрын системийг Үндсэн хуульдаа чиглэл болгосон байдаг юм. Бид ч тэгсэн. Тийм ч учраас 1992 оноос хойш Герман, ардчилсан орнууд Монгол Улсын эрх зүйн тогтолцоог шинэчлэхэд маш их үүрэг гүйцэтгэсэн. Германы олон сан их ч хөрөнгө гаргасан даа. Өндөр хөгжилтэй Япон орон хүртэл Германы системээр Үндсэн хуулиа баталсан.
-Засгийн газраас зарласан Шинэ сэргэлтийн бодлогыг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой нэлээд олон хуульд өөрчлөлт оруулж, шинэчлэх шаардлагатай юм билээ. Тэдгээр заавал суурь хуультайгаа уялдаж байх ёстой учраас ҮХНӨ оруулах гээд байгаа юм биш үү?
-Тийм зүйл байхгүй. Тэр бол зөвхөн шалтаг. Харин шалтгаан биш. Үндсэн хууль бол хамгийн ерөнхий зүйлийг заадаг. Тэр дотор нь нийцүүлээд ерөнхий зүйл нь зарчим байдаг. Нэг ёсны том хашааг нь хийж өгч байгаа юм. Хашаан дотроо юугаа хийх нь УИХ, Засгийн газрын эрх мэдлийн асуудал. Харин хашаанаас гарч болохгүй. Тэгвэл зарчмаа зөрчинө гэсэн үг.
-Эрх баригч нам заавал ҮХНӨ оруулах гээд зүтгээд байгаа нь олон нийтэд бас хардлага төрүүлж байна. Одоо байгаа сонгуулийн тогтолцоогоороо явбал тэд бүрэн ялах боломжтой. Гэхдээ дандаа өөрсдөө ялаад баймааргүй байна, бусад намтай хамтарч, хүчтэй сөрөг хүчинтэй төр баймаар байна гэсэн маягтай тайлбар хийж байгаа харагдах юм. МАН том юманд унах гээд ингэж ҮХНӨ-ийг яаравчлаад байна уу гэж ярих хүмүүс ч байна лээ. Харин та улс төрийн өнцгөөс нь юу гэж харж байна вэ?
-Би хуульч хүний хувьд мэргэжлийн талаас нь яримаар байна. Үндсэн хуулийг боловсруулах ажилд эхний өдрөөс нь оролцож батлуулсан хүний хувьд, үүнээс хойш УБХ, УИХ-ын анхны хурлаас өгсүүлээд суурь хуулиудыг анх гаргалцсан хүний хувьд хэлэхэд өнөөдөр ҮХНӨ оруулах ямар ч шаардлага байхгүй. Үндсэн хууль бол суурь хууль. Байшингаар тайлбарлахад фундамент нь. Байшин барьчихаад суурь нь буруу болжээ гээд хөндөөд байвал нурна даа. Тэрнээс хойд талын фундаментыг нь нураагаад урд тал нь хэвээрээ байж байг гэвэл тэр ямар байшин болох уу. Дэлхийн жишигт Үндсэн хууль тогтвортой байх зарчим байдаг юм. Дэлхийн анхны Үндсэн хууль АНУ-д 1787 онд батлагдаж байсан. Өнөөдрийг хүртэл 230 гаруй жилийн хугацаанд 26-хан удаа нэмэлт, өөрчлөлт орсон байдаг юм. Тэр нэмэлт, өөрчлөлт гэдэг нь бараг л ганц заалт байдаг. Дээр нь дэлхийн II дайны дараа өнөөдрийн өндөр хөгжилтэй орнуудын ихэнх нь Үндсэн хуулиа шинэчилсэн. Үүнээс хойш Үндсэн хуулиа эрэмдэглэж, зэрэмдэглэсэн улс бараг байхгүй. 1960-аад оноос эхлээд дэлхийн колонийн систем задарсан. Колонид байсан орнууд ч Үндсэн хуулиа баталсан. Бас өнөөдрийг хүртэл сүртэй өөрчлөлт хийгээгүй байгаа. Үндсэн хуулиа тогтвортой мөрдөх нь улс орны хөгжилд чухал ач холбогдолтой. Нийгэмд болохгүй, бүтэхгүй байгаа бүхнийг Үндсэн хуулиас болж байгаа гэж тайлбарлаж, олны толгойг угаадгаа боль гэж хэлмээр байна. Ер нь их л сонин байна даа.
-АИХ-ын депутатууд ҮХНӨ-ийг эсэргүүцэж өлсгөлөн зарлана гэл үү?
-Үндсэн хууль баталсан АИХ-ын зарим депутатууд өлсгөлөн зарлах тухай яриа гаргасан юм билээ. Харин манай Ж.Гомбожав гуай “Та нар тайван бай. Байдлыг харах ёстой” гэж тайвшруулсан гэсэн. Ер нь хууль бус Үндсэн хуулиас гадуур зэрлэг үйл ажиллагаа явуулахыг эсэргүүцэж, мөнгөөр жагсдаг улсуудаас өөр байдлаар хандана шүү гэдгийг хаахаанаа бодох ёстой.