“Итгэлцэл” гэсэн уриаг сонгосон Монголын эдийн засгийн форум өчигдөр Төрийн ордонд эхэллээ. Форумнэгдсэн хуралдаанаасаа л сонирхолтатахаар өрнөлтэй үргэлжлэв. “Монгол Улсын макро эдийн засгийн өнөөгийн байдал” сэдвийн дорордны Их танхимд эхэлсэн нэгдсэн хуралдааны модератороор “Де Факто”-гийн Д.Жаргалсайханыг сонгожээ. Эдийн засаг таагүй байгаа энэ өдрүүдэдүгийг нь сонсохсон гэж хүлээсэн эрхмүүдийг панелистаар урьжээ. Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат, Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал, Ерөнхийлөгчийн эдийн засгийн зөвлөх Л.Дашдорж, Нийтлэлч Баабар, судлаач Г.Рагчаасүрэн, Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч Тае Хьюн нар нэгдсэн хуралдааны индэрт сууж байр сууриа илэрхийлсэн юм.
Баабар: ЭДИЙН ЗАСАГ ОЙРЫН ТАВАН ЖИЛДЭЭ СЭРГЭХГҮЙ
Их танхимд өрнөсөн нэгдсэн хуралдааны үндсэнилтгэлийг нийтлэлч Баабар тавьсан юм. Тэрээр “Монгол банкны албан нөөц 60 хувиар, өөрийн нөөц 150 хувиар буулаа.Улсын нөөц бүрэн шавхагдсан ба өнөөдөр тулсан төлөх өр, своп болон бусдын байршуулсан мөнгийг хасаад тооцохоор огт мөнгөгүйгээр барахгүй хасах 1.5 тэрбум доллар болчихоод байна”, “Нэгэнт хөөгөөд хавчаад гаргасан гадаадын хөрөнгө оруулалт эргэж ирэх боломж мөдгүй учир эдийн засаг эргэж сэргэх хугацаа тун өөдрөгөөр бодоход ойрын таван жилдээ үгүй”, “Татвар төлдөг хагасын арван хувь нь нийт татварын 90 хувийг төлдөг, улс орноо тэжээж яваа тэд бараг толгой дараалан эргээд өөрийгөө даахгүй өрөнд баригдчихаад байгаа гээд бод доо. 10-25 тэрбум төгрөг татварт өгч төсөвт 151 тэрбум төгрөг нийлүүлдэг байсан 14 компани жилийн дотор зургаа болон хорогджээ. 1-2 тэрбум төгрөг татварт өгдөг 34 компани 11 болон цөөрчээ” гэсэн анхаарал татахаар мэдэгдлүүдийг форумын индрээс хийлээ.
“Дээрэмдэх гадаадын хөрөнгө оруулалт дуусахаар улам бүр биенээ дээрэмдэх боллоо. АТГ богино хугацаанд 600 орчим эрүүгийн хэрэг үүсгэжээ гэж би хэд хоногийн өмнө бичсэнийг тэд эсэргүүцэж 600 биш, 864 гэсэн яс тоогоор заргалдах жишээтэй. Баялаг үйлдвэрлэн Монгол Улсыг тэжээж байгаа компани хүмүүсийн нийт тоонд харьцуулахад аль нь ихдээд л байна даа. Одоо АТГ-аас гадагш гарах хөлийг нь хорьсон гадаадын 54, дотоодын 200 орчим иргэн байгаа. Гадны хэвлэлүүдэд Хотел Монголиа гэсэн нэршил гарах болсон нь хөрөнгө оруулагчдад хандаж байгаа Монголын араншинг илтгэж болгоомжлуулж байгаа юм” гэсэн мэдэгдэл нь содон дуулдав. Эдийн засгийн ийм хэцүү үеэс гарах гарцыг ч санал болголоо. Баабар “Төрийн авлига, сүрдүүлэг, хүнд суртал болон хөгжлийн эсрэг хууль тогтоолоос болж дампуурсан, ажилгүй болсон, хохирсон иргэд болон компаниуд бүртгүүлцгээе. Чухам хэний санаачилсан, хэний дарамталж буй болгосон хууль тогтоомжоос болж яаж хохирсон, үүнээс болж хичнээн хэмжээний мөнгө алдсан, хичнээн боломжоо алдсан зэргээ тооцоцгооё. Үүнээ нэгтгэн Худалдаа үйлдвэрийн танхимд аваачиж өгье. Танхим нь ажил олгогчдын татвараар амьдардаг учир тэднийгээ өмгөөлж хамгаалж байх үүрэгтэй байгууллага. Гэтэл ингэж байхыг нь сүүлийн 25 жилд хэн ч олж хараагүй, сонсоо ч үгүй. Харин ч эрх баригчидтай нийлэн тэднийгээ гадуурхаж байсан олон тохиолдол бий. Танхимын шинэ дарга Лхагважав нь шударга хүн. Түүнийг энэ ажлыг удирдан зохион байгуулж манай нийгмийг бөөс хуурснаас нь салгахад оройлон оролцоно гэдэгт найдаж байна. Ийм бүртгэл явуулсны үр дүнд бидэнд төрд ойртуулж болохгүй хүмүүсийн жагсаалт гараад ирнэ. Төрд ойртуулж болохгүй хүмүүсийн жагсаалтаа гаргаад сонгуулийн үеэр тэднийг сонгохгүй хөдөлгөөн өрнүүлнэ гэсэн үг. Үүнд асар их зардал орно, үүнийг манай ажил олгогчид, хувийн хэвшлийн компаниуд өлхөн даана” гэсэн санал хэлсэн юм.
Ч.Сайханбилэг: АЛДААГАА ДАВТМААРГҮЙ БАЙНА
Хөрөнгө оруулагчдын анхааран сонссон хүний нэг нь Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг.Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн форумын нээлтийн үгийг хэлсэн юм. Ерөнхий сайд Оюу толгой, Таван толгой зэрэг том төслүүдийн талаар энэ ням гаригт мэдэгдэл хийнэ гэсэн мэдээлэл цацагдаад буй. Энэ мэдээлэл үнэн болохыг Ч.Сайханбилэг ярианыхаа эхэнд онцоллоо. Тэрээр том төслүүдийн болон бодлогын чиглэлийн шинэ мэдээллүүдийг олон нийтэд хандан өгөх юм байна.
Түүний Оюу толгой төслийн талаар илэрхийлсэн байр суурь ч форумын оролцогчдын анхааралд байв. Ерөнхий сайд “Оюутолгой дээр ил уурхайн хөрөнгө оруулалтаа, далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа шууд залгуулж чадаагүйн дийлэнх буруу нь бидэнтэй бас хамаатай. Бид цаашдаа дахин алдахгүйн тулд алдаанаасаа суралцах хэрэгтэй. Хууль тогтоомжийг ойр ойрхон өөрчилж, хайгуулын урт хугацааны хориглолт, урт нэртэй хууль орсон цуврал савангийн дуурь, улс төрчдийн популизм нэвт ханхалсан хэвлэлийн хурал, бидний итгэлцлээ гээсэн үйл явдлын жагсаалтыг нэрлэвэл нэлээн урт болох байх. Бидний сайн мэдэх Оюутолгойтөсөл дээр энэ итгэлцэл гэх юмны ямар ч үнэр байхгүй байсныг дараахь жишээ харуулна. Монголын Засгийн газар нөгөө талдаа огт мэдэгдэлгүй шинээр өсөн нэмэгдэх рояалти татвараар 450 тэрбум төгрөг авна гэдгээ жилийнхээ төсөвт шууд тусгасан. Татварын нэг байцаагч очоод компанийн дансыг шууд хааснаар бүх мөнгөн урсгал гадаад банкуудаар дамждаг болсон. Нөгөө талаас Рио Тинто компани Монголын Засгийн газрыг буруутгасан ар араасаа цуварсан мэдэгдлүүд Монголд итгэх итгэлийг алдагдуулахад жинтэй хувь нэмэр оруулсан. Манайд хийсэн, хийх гэж байгаа хамгийн том хөрөнгө оруулалт хэдэн арван жилээр үргэлжлэх хамтрагчийн үйл ажиллагаанд ийм зүйл удаан хугацаанд үргэлжилсэн гэж бодохоор толгой сэгсэрмээр” гэж чуулганы индрээс хэллээ.
Урт нэртэй хуулиас эхлээд хөрөнгө оруулагчдын эсрэг чиглэсэн хууль тогтоомжуудыг дэлхий даяар шуугиан болгож мэдээлсэн хэр нь хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн хууль, тогтоол, шийдвэр гаргасны дараа таг чиг болсонд шүүмжлэлтэй хандаж байгаагаа форумын оролцогчдод хандан хэлсэн. Хаана хаанаа итгэлцэл алга гэсэн иймэрхүү агуулгатай үгсийг илтгэл тавьсан хүн бүр онцолж байв.
Н.Золжаргал: ИМПОРТЫН ТАВАН САРЫН ХЭРЭГЦЭЭГ ХАНГАХААР ВАЛЮТЫН НӨӨЦ БИЙ
Монгол банкны ерөнхийлөгчөөс валютын нөөц хэр байгаа,ам.долларын ханш цаашдаа чангарах эсэхийг сонирхсон бизнес эрхлэгч олон байлаа. Манай улсын валютын нөөц нэг тэрбум 362 сая ам.доллар байгаа аж. Таван сар гаруйн импортын хэрэгцээг хангахаар мөнгө гэж төв банкны тэргүүн тодотгож байлаа. Төв банкны тэргүүн инфляцийг долоон хувьд барих бүрэн боломжтой, 6.2 хувь гэж төсөөлж буйгаачуулганы индрээс дуулгав. Дэлхийн банк манай улсын инфляцийг 8.2, ОУВС найм, Азийн хөгжлийн банк 8.9 хувь гэж төсөөлж байгаа юм. Банкуудад 1.4 тэрбум ам.долларыг гадаадын зах зээл дээр бонд гаргах замаар босгох боломж бүрдсэн гэнэ. Өөрсдийнхөө эзэмшиж буй Засгийн газрын үнэт цаасыг барьцаалахад л өдий хэмжээний ногоон валют зах зээлд орж ирэх бололтой. Энэ жил гэхэд 500-700 сая ам.долларын эх үүсвэр орж ирэх боломжтой аж. Ам.долларын ханшийг барихад гол үүрэг гүйцэтгэж буй алт тушаалт дажгүй байгаа гэнэ. Алт олборлогчид энэ жил 18-20 тонн алтыг Төв банкинд тушаана гэсэн тооцоо хүртэл гарчихаж. Засгийн газарт хөгжлийн бодлогын зээл авах сонголт бий аж. Үүгээр гэхэд л 450-950 сая ам.долларын эх үүсвэр орж ирэх бололцоотой гэж Монгол банкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал мэдээлэв.
Ам.долларын ханш цаашид ямар байх вэ гэсэн асуултад төв банкны тэргүүн“Долларын ханш огцом хөдлөх нь хүсмээр зүйл биш. Гэхдээ Эрээний эдийн засгийг дэмжих бодлого өөрчлөгдөнө гэдэг бол нааштай хандлага. Монголын эдийн засгийг бодит байдал руу нь чиглүүлсэн давуу тал бий. Хэрвээ томоохон төслүүд урагшлах гэх мэтээр бидний төсөөлж буй алхмууд хийгдвэл оны сүүлээр валютын нөөц нэмэгдэх бүрэн боломжтой” гэсэн хариу өгөв. Үйлдвэрлэгчид зээлийн хүү өндөр, хугацаа богино гэсэн бэрхшээлийг нэгдсэн хуралдааны үеэр ярьцгааж байв. Урт хугацааны хямд хүүтэй зээл бий болгоё гэвэл хуримтлал хэрэгтэй гэсэн санааг Н.Золжаргал онцолсон. Өрийн хэмжээг хуульчлах нь буруу гэсэн санааг ч тэрээр хэлж байлаа.
М.ЭНХСАЙХАНЫ ИЛТГЭЛИЙГ СОНССОН АЖИЛ ХЭРЭГЧ ҮДИЙН ЦАЙ
Энэ удаагийн форумын нэг онцлог нь ажил хэрэгч үдийн цай гэсэн хэсэг. Өмнөх чуулганы үеэр оролцогчид нь хоол идэхээр гарч Төрийн ордны их танхим эзгүйрдэг байсан бол энэ удаа тэгсэнгүй. Оролцогчид бургер, хотдог, сэндвич идсэн шигээ илтгэл сонсов. Илтгэгч нь Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан. Илтгэлийн сэдэв нь “Супер цикл:Баян ба ядуу”. Агуулга нь товчхондоо байгалийн баялаг өмнөх жилүүдийнх шиг өсөхгүй, дэлхий дээр ийм супер цикл 20-25 жилд нэг удаа тохиодог, үүнээс өмнөх циклд нь Эрдэнэт баригдсан, дараагий нх нь цикл Оюутолгойн баяжуулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтыг өрнүүлсэн гэсэн утгатай. “Гэхдээ Эрдэнэт улс төрийн мотивациар боссон, Оюу толгой төсөлзах зээлийн сэдлээр хэрэгжижэхэлснийг мартаж болохгүй. Оюу толгой дээр яригдаж буй асуудал цэвэр бизнесийн зарчмаар явж байгаа” гэж онцлов. Орчин үеийн хөдөө аж ахуйн суперхөгжлийг бүтээе гэвэл уул уурхайгаа түшихээс аргагүй, уул уурхайгаас олсон мөнгөө хөгжилд зарцуулах ёстой, тогтвортой хөгжье гэвэл үндэсний компаниудаа дэлхийн хэмжээний болгож хүчирхэгжүүлэх хэрэгтэй гэсэн санааг Монгол Улсын сайд хэлсэн.
ШИНЖЭЭЧДЭЭС БОЛЖ ЭДИЙН ЗАСАГТ ХОХИРОЛ УЧИРЧ БАЙНА ГЭВ
Үдээс хойшхи салбар хуралдаануудаас “Төрийн хяналт шалгалт, түүний эдийн засагт үзүүлэх нөлөө” сэдвийн дор Их танхимд болсон хуралдаан сонирхол татахаар өрнөв. Хуралдааны хөтлөгчөөр JCI-ийн 2005 оны дэд ерөнхийлөгч Ц.Арилдийпүрэв ажилласан. Панелистууд нь УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэл, УПЕГ-ын Ерөнхий прокурорын орлогч Г.Эрдэнэбат, АТГ-ын хэлтсийн дарга Энхтөр, “Делойт онч” ХХК-ийн ерөнхий захирал Д.Ончинсүрэн, Олон улсын санхүүгийн корпорацийн зөвлөх Данолд Макрей нар. Хэлэлцүүлгийн үеэр шинжээчдийн гаргасан дүгнэлт эдийн засагт хохирол учруулахаар хэмжээнд хүрснийг оролцогчид онцолж байлаа. Энэ сэдвээр өрнөсөн анхаарал татахаар байр сууриудыг хүргэе.
Ц.Оюунгэрэл: Шинжээчдийг өмнө нь бид огт тоохгүй орхидог байлаа. Эдийн засагт хор хохирол үзүүлэхээр хэмжээнд хүрсэн учраас анхаарч эхэлж байна л даа. Мөрдөн байцаагч шинжээчийг томилдог. Тэр шинжээчийг хүлээж авах эсэхийг мөрдүүлж байгаа тал, шүүхийн алинаас ч асуудаггүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай, эсвэл гадаад, дотоодын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай компанийн үйл ажиллагаанд шинжээч томилж ажиллуулъя гэвэл нэг зүйлийг онцгой анхаарах хэрэгтэй. Өмнө нь олон улсын нягтлан бодох бүртгэлийг шалгаж дүгнэлт гаргаж байсан уу, үнэхээр эксперт мөн эсэхийг нь нягталж байж ажиллуулах хэрэгтэй. АТГ өнгөрсөн жил Багануурын уурхайг үнэхээр хохирсон эсэхийг шинжээч томилж шалгуулсан. Тэгээд асар их мөнгө иджээ гэсэн дүгнэлт гарч баахан хүнийг барьж хорьсон. Гэтэл дүгнэлт гаргасан өнөө хүн өмнө нь нүүрсний уурхайн гэрээ хэлцэл дээр ажиллаж байсан мэргэшсэн шинжээч эсэх нь тодорхойгүй. Томруулдаг шилээр хараагүй нэг том субьект бол шинжээч.
Д.Ончинсүрэн: Шинжээч томилж ажиллуулах бүрд хохирлын хэмжээ нь буурдаг байж таарахгүй л дээ. Хуульд шинжээч гэж хүн ямар байх ёстойг заасан заалт, шинжээчид тавигдах шаардлага гэж огт байхгүй. Хэн дуртай нь шинжээч хийж таарахгүй. Чиглэл чиглэлээрээ мэргэшсэн байх ёстой.
Энхтөр:Ганц мөрдөн байцаагч шинжээчийг бие дааж томилдоггүй л дээ. Хохирогч болон өмгөөлөгчид танилцуулдаг. Дан ганц шинжээчийн дүгнэлтэд үндэслэж хэргийг шийддэг гэж ойлгож болохгүй. Харьцуулж байж шийдвэрээ гаргадаг.
Ц.Оюунгэрэл: Бидний яриа явж явж Хууль зүйн яам руу чиглэж байна. Засаг, төрд эдийн засаг, бизнес эрхлэгчдийг дэмжих уур амьсгал хүчтэй байна. Хууль зүйн яам өмнөх сайдын үед парламентаас татаж авсан хуулиудаа эргүүлж оруулж ирэхдээ хүний эрхийн асуудлыг улам дордуулж оруулж ирэх боллоо. Би энэ тал дээр дуугарна. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль хүнийг байцааж шийтгэх гэсэн хатуу тодотголоосоо татгалзаж Эрүүгийн хянан шийтгэх гэж нэр нь өөрчлөгдөхөөр яригдаж байна. Сая Энхтөр дарга шинжээчийг нөгөө талд танилцуулна гэж ярилаа.Энэ тийм төгс шийдэл биш. Зүгээр л танилцуулна гэдэг хэлбэр төдий зүйл. Эрүүгийн хянан шийтгэх хуулийн төслөөр урьдчилсан шүүх хурлын дамжлагыг хүсч байгаа. Энэ санаа хуулиар баталгаажвал урьдчилсан шүүх хурлаар шинжээч нь ямар хүн бэ гэдгийг хэлэлцчих юм. Шүүхээс “Наад хүн чинь дотооддоо сайн ч гэлээолон улсын нягтлан бодох бүртгэлээр “а” ч үгүй, ямар ч туршлагагүй юм байна. Тийм учраас дүгнэлт гаргах боломжгүй хүн” гэсэн шийдвэр гаргачихвал шинжээчийн дүгнэлт эдийн засагт хор учруулахаар хэмжээнд хүрэхгүй. Өнөөдөр нэг компанийн эзнийг ч юм уу, албан тушаалтныг шалгаж эхэллээ гэдгээ хэвлэлээр шууд зарлачихдаг. Тэгж зарлангуут бизнесийн нэр хүнд унаж таарна. Шүүх нь шат шатандаа өнөө компанийг нь буруутай гэсэн шийдвэр гаргачихдаг. Компани нь хэчнээн буруугүй байсан ч зөв шийдвэр гаргахыг хүсдэггүй. Ингэж цаг алдсаар байгаад таван сард шийдчих хэргийг таван жил болгох нь энүүхэнд байдаг. Эцэст нь буруугүй гэсэн шийдвэр гаргах нь бий л дээ. Таван жил шүүхийн шийдвэргүйгээр ял эдэлсэн бизнес эрхлэгч, гадаадын хөрөнгө оруулагч биднийг яаж зөвөөр харах вэ дээ.
МОНГОЛЫН ЗЭЭЛЖИХ ЗЭРЭГЛЭЛ ӨНДӨР ЭРСДЭЛТЭЙД БАГТДАГ
Үдээс хойш өрнөсөн хуралдааны нэг нь “Зээлжих зэрэглэл” сэдвээр болов. Энэ хуралдаанд зээлжих зэрэглэл тогтоодог дэлхийн гол гурван байгууллагын нэг “Фич”-ийн төлөөлөл оролцож илтгэл тавьсан юм. “Фич” манай улсын зээлжих зэрэглэлийг B гэж үнэлжээ. Нөгөө хоёр байгууллага нь болох “Мүүдис”, “Стандарт энд пүүрс” ч сөрөг гэсэн үнэлгээ тавьжээ. Одоогоор Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл өндөр эрсдэлтэй гэсэн түвшин рүү уруудаад байгаа аж. Нэг шат ахивалхөрөнгө оруулахад таатай зэрэглэлд орох боломжтой гэж форумд оролцогчид онцолж байв. Үдээс хойшхи салбар хуралдааны сэдэв бүр олны анхаарлыг татахаар байлаа. “Хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах арга зам”, “Компанийн үнэ цэн”, “Үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээл, хөрөнгө оруулалт” зэрэг хуралдаанууд оролцогч олонтой байв. Зарим хуралдааных нь үеэр өрнөсөн анхаарал татахаар хэлэлцүүлгийг бид маргаашийн дугаартаа хүргэх болно.
Ц.БААСАНСҮРЭН