Монголд зөгийний аж ахуй эрхэлдэг “Михачи” компанийн гүйцэтгэх захирал И.Томокотой ярилцлаа.
-Та Монголд хамгийн анх хэзээ ирсэн юм бэ?
-Би Токиогийн их сургуулийг түүхч мэргэжлээр төгссөн юм. Их сургуульд сурч байх үедээ Монголд анх ирж байлаа. 1997 онд ирээд нэг жил амьдарсан. Монголд ирсэн шалтгаан нь судалгаа хийх байсан л даа. Би түүхийн чиглэлээр сурдаг байсан учраас орчин үеийн Монголын түүх болон хичээнгүй сайд Балингийн Цэрэндоржийн тухай судалгаа хийдэг байлаа. Одоо ч тэр үеийн зарим зүйлсийг нь мартсан байна шүү.
-Та монгол хэлээр маш цэвэрхэн, цэгцтэй ярьж байна шүү…
-Би монгол хэлийг 19 настайгаасаа сонирхож, үзэж эхэлсэн л дээ. Тиймдээ ч багш маань надад Монголын түүхтэй холбоотой сэдвийг судлахыг санал болгосон юм. Хэдий төвөггүй ярьж, уншиж чаддаг ч маш их алдаатай бичдэг. Надад яриа болон бичгийн хэл нь их өөр юм шиг санагддаг. Бас монгол хэлний дуудлага их хэцүү шүү. Судлагдахуунд хэрэгтэй гэдэг утгаараа би монгол хэлийг үзсэн л дээ. Тухайн үед монгол хэл мэддэг япончууд тийм ч их байгаагүй. Тийм болоод ч тэрүү надад орчуулгын ажил их ирдэг байсан.
-Монголд буцаж ирэх шалтгаан нь юу байсан бол?
-Мэдээж таалагдсан болохоор эргэж ирсэн. Бас нөхөр маань монгол хүн. Мөн миний хувьд их сургуулиа төгсөөд хүүхэдтэй болсон. Тиймдээ ч Монголд хүүхэд өсгөхөд их тохиромжтой орон шиг санагдсан юм. Тухайн үед Улаанбаатарын агаар ч сайхан байж дээ. Би ирээд хэсэг хугацаанд МИАТ-д Токиогийн оффис дээр ажиллаж байлаа. Дараа нь Японоос машин оруулж ирсэн. Мөн 2011 он хүртэл ресторан ч ажиллуулж үзсэн. Ер нь юм, юм л хийсэн шүү.
-Харин хэдийнээс зөгийн аж ахуй эрхлэх болов?
-2011 оноос эхлээд хааяа нэг орчуулгын ажил хийдэг байлаа. Тэр дундаа Японоос Монголын тухай нэвтрүүлэг хийхээр ирж буй телевизийн хүмүүст хөтөч хийнэ. Харин 2012 онд зөгийчдийн тухай нэвтрүүлэг хийх хүсэлтэй байна гэж хүмүүс холбогдсон. Долоо хоног бүр л зөгийчидтэй уулзаж нэвтрүүлэг хийдэг байсан юм билээ. Ингээд би нэвтрүүлгийн хамт олонтой Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Эрдэнэт, Төв аймгийн зөгийчидтэй уулзсан. Миний хувьд хэзээ нэг өдөр бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, түүнийгээ борлуулах юмсан гэсэн хүсэлтэй байдаг байлаа. Харин зөгийчидтэй уулзаад явж байх үедээ зөгийн аж ахуй эрхлэхэд их тохиромжтой, болмоор санагдсан л даа.
-Хамгийн анх хичнээн бүл зөгий авч үржүүлж байсан бэ?
-Би 2012 оны намар 30 бүл зөгий авсан юм байна. Хамгийн анх Төв аймгийн Батсүмбэрт үржүүлж эхэлсэн. Бид Төв аймгийн Цээл суманд зөгийн аж ахуйгаа тогтворжуулах бодолтой байсан. Гэтэл энэ жил их гантай байсан учраас Сэлэнгэ аймгийн Шаамар суманд байрлаад байна. Энэ их ган гачиг зөгийний аж ахуйд сөргөөр нөлөөлж байна. Ноднин бид 60 ам бүлээс 2.5 тонн зөгийн бал хурааж авсан. Гэтэл энэ жил 200 бүл зөгийнөөс хоёрхон тонн зөгийн бал хураалаа. Ер нь тэгээд зөгийний аж ахуйтай байна гэдэг тийм ч амар биш. Хийх зүйлүүд маш их гарч ирдэг. Амьтантай харьцана. Тэр амьтан нь маш жижигхэн. Ерөнхийдөө анхааралтай ажиллах нь маш чухал байдаг даа. Хүнд юм өргөх, хатгуулах гээд зарим талаараа хүндрэлтэй асуудлууд ч бий. Ямартай ч чадах чинээгээрээ нямбай ажиллаж байгаа.
-Сайн чанарын зөгийн бал гаргахын тулд яах ёстой вэ?
-Зөгийн бал гэдэг чинь цэцэгний шүүс. Цэцэгний шүүсийг зөгий цуглуулж, жинхэнэ зөгийн бал болгодог. Тэгэхээр ямар цэцэгнээс цуглуулснаас шалтгаалан зөгийн балны үнэ ханш харилцан адилгүй байдаг. Бид тун удахгүй гангатай зөгийн бал гаргана. Энэ зөгийн бал нь хүний биед маш сайн. Элдэв үрэвсэл, шарх зэргийг анагаах чадвартай юм. Энэ жилийн тухайд гангатай зөгийн бал маань цөөн тоогоор л гарах болов уу. Ямартай ч Монголын нэг брэнд болж чадахуйц бүтээгдэхүүн гэдэгт би эргэлзэхгүй байгаа. Гэхдээ одоо байгаа байдалдаа сэтгэл ханаж болохгүй л дээ. Хэмжээ болоод чанарын хувьд. Улам л чанаржуулж, их хэмжээгээр нь гаргах хэрэгтэй гэж боддог. Бидэнд ч хөгжих, дэвжих зүйл их бий.
-Танаас зөгийчид ирж зөвлөгөө заавар хэр их авдаг вэ?
-Тийм ч их хүн ханддаггүй. Миний хувьд мэддэг, чаддаг зүйлээ хуваалцахад бэлэн байна. Ер нь яахав монголчуудын хувьд зөгийн аж ахуй шинэ зүйл л дээ. 1950-иад оны үед зөгий орж ирэхэд ч арга, ажиллагаатайгаа орж ирсэн болов уу гэж бодоод байгаа юм. Гэхдээ мартагдсан тал байх шиг санагддаг. Тиймдээ ч бидэнд хамгийн том бэрхшээл нь хүн сургах байдаг. Яахав надад ч бас шинэ арга барил, технологи байхгүй л дээ. Гэхдээ зөгийн аж ахуйтай хүнд мөрдөж явах ёстой гэсэн цөөхөн хэдэн зарчим бий. Юу вэ гэхээр зөгий ямар байвал их бал хураах вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Бас нэг хайрцагт аль болох олон зөгийг байлга. Мөн зөгийн бал нь чанартай байх нь хамгийн чухал. Зөгийн бал өтгөрөлт сайтай байх тусмаа бал нь чанартай байдаг. Өөрөөр хэлбэл сахарын агууламж маш өндөр байх ёстой. Энэ нь зөгийн балд агуулагдах байгалийн сахарын хэмжээ гэсэн үг. Ерөнхийдөө цэцэгний шүүсэнд 50-60 хувийн сахарын хэмжээтэй байдаг. Тэр нь шингэн төлөвтэй гэхэд болно. Харин түүнийг зөгий 85 хувь хүртэл нь өтгөрүүлж чаддаг. Өтгөрүүлснийг зөгийн бал гэдэг. Зөгий хэр их боловсруулсан байна тэр чинээгээрээ зөгийн балны чанар сайжирдаг юм.
Харин бусад зөгийчдийн аж ахуйд энэ байдал их буруу явагддаг байсан нь анзаарагдсан. Зарим зөгийчид өтгөрөлт нь явагдаагүй байхад балыг нь хураачихдаг тохиолдол ч байдаг. Мөн өндөг, авгалдайтай бал хураачихдаг. Ер нь хэн ч шавьж идэхийг хүсэхгүй шүү дээ. Ариун цэврийн хувьд энэ нь маш буруу. Эна тал дээр хайнга ханддаг хүмүүс байдаг. Гэхдээ одоо зөгийчид маань янз бүрийн сургалт, төсөл зэргээс мэдлэг, мэдээлэлтэй болсон байх.
-Гүйцэд боловсроогүй байхад нь хураагаад авчихсан зөгийн бал хүний биед ямар нэгэн сөрөг нөлөөтэй юу?
-Айхтар муу нөлөө байхгүй байх. Гэхдээ цэцгийн шүүсний сахарын хэмжээ нь 50 гаруй хувь гэж дээр хэлсэн. Тэгэхээр сахартай уснаас ялгаагүй л гэсэн үг. Бас маш амархан исдэг. Тэгэхээр удаан хадгалж хэрэглэх боломжгүй. Би тийм зөгийн бал зөндөө харж байсан. Зөгий өглөө 8:00 цагийн үед балаа хураахаар нисдэг. Харин орой 20:00 цагийн үед бүгдээрээ ирнэ. Ингээд шөнөжингөө өнөөх цэцгийн шүүсээ өтгөрүүлдэг. Харин өглөө болоход сахарын хэмжээ нь 80-иас дээш хувьтай болж, жинхэнэ зөгийн бал болно. Тэгэхээр зөгийчид 4:00-8:00 цагийн хооронд амжиж зөгийн балаа хураах ёстой юм. Ер нь бол зөгийн балаа өдөр хураана гэсэн ойлголт байхгүй.
-Таныг зөгийн балаа Япон руу гаргаж байгаа гэсэн. Хэрэглэгчид хэр нааштайгаар хүлээж авч байгаа вэ?
-Манайх зөгийн балаа хэд, хэдэн томоохон дэлгүүр болон зарим захаар зардаг. Мөн саяхнаас Япон руу экспортолж эхэллээ. Экспортод гаргаад удаагүй байгаа болохоор хэр ашигтай байхыг нь сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ Японы зах зээл маш том. Манай зөгийн балнууд тийм ч их биш болохоор ямар ч асуудалгүй шингээчихнэ байх. Харин Монголд экспортыг сайжруулах талаар маш олон төсөл хэрэгждэг. Гэтэл экспорт хийж чадаж байгаа компаниуд маш цөөхөн байдаг. Учир нь монголоос ямар нэгэн бараа бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргах маш хүндрэлтэй. Тэр тал дээр дэмжиж туслах, зөвшөөрөл өгөх ёстой байгууллагууд нь харин ч бүтээгдэхүүнийг нь экспортод гаргахгүй тал дээр ажиллаад байх шиг санагдсан. Энэ байдлыг халах ёстой л доо. Бас монголчууд өөрсдөө бараа, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг болоосой гэж хүсдэг. Тэгж байж ч хүмүүсийн амьдрал сайжирна. Гэхдээ үйлдвэрлэж байгаа бараа бүтээгдэхүүн нь чанартай байх шаардлагатай. Ямартай ч миний хувьд Монголд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ экспортолж, түүгээр Монголыг таниулах тал дээр өөрийн чадах бүхнээ хийнэ л гэж бодож байна.
-Газар тариаланд зөгий маш их ашиг, тустай байдаг гэж сонссон юм байна. Энэ тухайд?
-Тэгэлгүй яахав. Тоос хүртээлт явагдаж байдаг учраас ургацад сайнаар нөлөөлж чаддаг. Сүүлийн үед хүмүүсийн ихээр тарих болсон рапс байна. Рапст зөгийг тавихад ургац 2-3 дахин нэмэгддэг. Гадны орнуудад рапс тарьж байгаа хүмүүс зөгийн аж ахуй эрхлэгчдэд мөнгө төлөөд зөгийг нь авчруулдаг. Зөвхөн тоос хүртээлтээр зөгийг ашиглаж мөнгө олдог хүмүүс ч гадны орнуудад их бий. Гэвч тоос хүртээлтийн бизнес Монголд төдийлөн сайн хөгжөөгүй байна. Сайн ч мэдэхгүй байгаа байх. Харин ч зөгийнүүд хамаг цэцэг, навчийг нь идчихлээ гээд хөөгөөд байдаг. Ер нь зөгий нь гүзээлзгэнэ, гурвалжин будаа, рапс, наранцэцэг гээд жимсний цэцгүүдэд маш их ашигтай. Зөгийгүйгээр амьдрахгүй ургамал их бий.
-Та нутагтаа хэр их очдог вэ?
-Би жилд хоёр удаа очдог. Гэхдээ би насанд хүрснээсээ хойш Японд амьдраагүй хүн шүү дээ. Тэгэхээр Монголд их дассан байна. Бас бусдад дэм тус болж орчуулгын ажил хийж байна. Зөгийн аж ахуй үүсгэсэн. Харин Японд очих юм бол энэ хэмжээний байж чадах үгүйгээ мэдэхгүй юм. Хүмүүс надаас “Чи яагаад Япондоо амьдардаггүй юм бэ” гэж асуудаг л даа. Тэр үед нь нээрээ би чинь япон хүн юм байна шүү дээ гэж бодогддог шүү. (инээв) Гэхдээ надад сонголт байгаагүй. Залуудаа хүүхэдтэй болсон. Тэгээд л амьдралын урсгалаар Монголд ирсэн. Гэхдээ Монголд болж байгаа учраас л би байгаад байна. Хэрэв болохгүй бол буцаад л явчих байсан биз.
-Та гурван ч ном орчуулан гаргасан гэлүү?
-Тийм ээ. Мөн одоо ч гэсэн нэгэн уран зохиолын номын орчуулга хийж байна.