Үндэсний аудитын газрын Санхүү-нийцлийн аудитын газрын захирал, тэргүүлэх аудитор, УИХын 2024 оны ээлжит сонгуульд оролцох нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт дүгнэлт гаргах ажлын хэсгийн дарга Ц.Наранчимэгтэй ярилцлаа.
-Энэ удаагийн парламентын сонгуульд өрсөлдөх нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт аудит хийж эхэллээ. Хуулийн хугацаа нь хэзээ дуусч, дүгнэлтээ гаргах билээ?
-УИХ-ын ээлжит сонгуульд оролцохоо илэрхийлж бүртгүүлсэн улс төрийн нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт арга хэмжээ нь хууль тогтоомжид нийцэж байгаа эсэхэд нийцлийн аудитыг хийж гүйцэтгэж байна. Үндэсний аудитын газарт 27 нам, хоёр эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө ирүүлсэн. Бид хуульд заасны дагуу өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлийн гурван өдөрт нам, эвслүүдээс мөрийн хөтөлбөр хүлээж авсан. Өнөөдрөөс (өчигдөр) аудитын үйл ажиллагааны гүйцэтгэл эхэлж байна. Нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилтот арга хэмжээ нь Монгол Улсын хөгжлийн бодлогод нийцсэн эсэх, энэ арга хэмжээнд тодорхой шаардагдах эх үүсвэр нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн тусгай шаардлагад нийцсэн эсэхэд аудит хийнэ.
Мөн Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуульд заасан шаардлагуудтай нийцэж байгаа эсэхэд дүгнэлт гаргаж СЕХ-нд хүргүүлэхээр ажиллаж байна. Бид энэ аудитынхаа эхний дүгнэлтийг ирэх дөрөвдүгээр сарын 10-нд гаргана. Хэрэв мөрийн хөтөлбөрт хуулийн шаардлага хангаагүй заалт байвал үүнийгээ засаад авчрах зөвлөмжийг намуудад хүргүүлнэ. Намууд аудитын байгууллагаас өгсөн зөвлөмжийн дагуу мөрийн хөтөлбөрөө засч сайжруулаад дөрөвдүгээр сарын 17-ны дотор ирүүлэх ёстой. Үүнд бид дахин аудит хийгээд дөрөвдүгээр сарын 26-нд СЕХ-нд хүргүүлэх хуулийн зохицуулалттай ажиллаж байна.
-Эхлээд буцаагдсан мөрийн хөтөлбөрөө засч сайжруулаад дахиад ирүүл сэн нь хуульд нийцээгүй байвал тэр заалтыг бүрмөсөн хас даг уу. Ер нь өмнөх сон гуулиудын туршлагаас харахад нам, эвслүүд мөрийн хөтөлбөрөө боловс руулахдаа ямар алдаа гаргаж байсан бэ?
-Хэрэв зөрчил арилгуулаад ирэх зөвлөмжийг авсан нам, эвслүүд дахиад хуульд нийцэхгүй заалтууд бариад ирвэл хуулиараа хоёр дахь боломж гэж байхгүй. Өмнөх сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрүүдэд амлалт өгсөн, хуульд нийцээгүй байх, төсвийн хуулиудад зааснаас өндөр дүн тавьсан, бичиг баримт нь боловсруулалтын шаардлага хангаагүй зэрэг зөрчлүүд байсан. Эдгээрийг хэлж тайлбарлаад нэг удаа мөрийн хөтөлбөрийг буцааж, засах боломж олгодог. Хоёр удаа буцаана гэсэн ойлголт байхгүй.
Төрийн аудитын дээд байгууллага нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөр хуульд нийцэж байгаад дүгнэлт гаргадаг. Намуудыг бүртгэх эсэх эрх нь СЕХ-нд байгаа.
-Мөрийн хөтөлбөртөө намууд, нэр дэвшигчид юу амлаж болохгүй вэ. Хуулийн заалтуудаас нь сонирхуулахгүй юу?
-Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2024 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2025-2026 оны төсвийн төсөөллийг хууль болгон баталсан. Мөрийн хөтөлбөрт тусгасан зүйлс эдгээр хуультай нийцэх учиртай. Нам, эвсэл, нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөртөө ямар нэг амлалт оруулах ёсгүй. Тухайлбал, Монгол Улсын Их хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 38.3.1-т мөнгө, эд хөрөнгө, эд хөрөнгөтэй холбоотой эрх олгох, 38.3.2-т уул уурхай, газрын тос, эрдэс баялгийн болон бусад салбарын орлого, түүнчлэн улс, орон нутгийн төсвөөс иргэдэд аливаа хишиг, хувь, тэдгээртэй адилтгах бусад зүйл хүртээх, 38.3.3. зээлийн болон бусад өр төлбөрийг хүчингүйд тооцох, хөрвүүлэх, 38.3.4. иргэдэд үнэ төлбөргүй, эсхүл хямдралтай үнээр үйлчилгээ үзүүлэх, 38.3.5. ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах, 38.3.6. улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгийг иргэдэд тараан олгох, шууд зарцуулахтай холбогдсон асуудалд амлалт өгч болохгүй гэсэн хуулийн зохицуулалттай.
Мөн хуулийн 38.5-т “Нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт, арга хэмжээ нь Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогод нийцсэн эсэх болон санхүүгийн тодорхой эх үүсвэр шаардсан арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлын дүн нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагад нийцэж байгаа эсэх талаар төрийн аудитын байгууллагаар хянуулж дүгнэлт гаргуулсан байна” гэж заасан байгаа.
-Намуудын мөрийн хөтөлбөр уриа лоозонгийн шинжтэй болохоор хэрэгждэггүй гэсэн шүүмж байдаг. Аудитын байгууллага намуудын дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд дүгнэлт хийдэг үү?
-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, хөгжлийн бодлогод аудит хийдэг.
-Өнөө жилийн сонгууль анх удаа томсгосон тойргоор явагдах гэж байгаагаараа онцлогтой. Парламент 126 гишүүнээс бүрдэх болохоор нэлээд массыг хамарч, нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс учраа олохгүй гүйлдээд байх шиг байна. Тэд юуг анхаарах ёстой вэ. Бие даагчдын мөрийн хөтөлбөрийг хэзээнээс авч эхлэх вэ?
-2024 оны УИХ-ын сонгуульд бие даан нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг дөрөвдүгээр сарын 22-24-нийг хүртэл хүлээж авна. Тэгээд тавдугаар сарын 19-нийг хүртэл хянаж, дүгнэлт гаргаад СЕХ-нд хүргүүлнэ. Бие даан нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг хүлээж авах хуулийн хугацаа дөхөөд ирэхээр манайх цахим сайт дээрээ мэдээллүүдээ байршуулна. Бие даагчид www.audit.mn цахим сайт дахь “Сонгууль-2024” гэсэн цэснээс шаардлагатай мэдээллүүдийг авах боломжтой.
Өмнө жилүүдийн сонгууль 14-15 нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө ирүүлдэг байсан. Өнөө жил 29 нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө ирүүлээд байна. Энэ бол түүхэнд байгаагүй тоо. Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын тушаалаар 21 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулагдсан. Энэ ажлын хэсэг мөрийн хөтөлбөрийг хүлээж авахаас өгсүүлээд дүгнэлт гаргах хүртэл илүү цагаар ажиллаж байна.
-Мөрийн хөтөлбөрт аудиторууд үзэмжээр хандлаа, улс төр орлоо гэх хардлага байдаг. Үнэхээр аудиторууд мөрийн хөтөлбөрт нөлөөлдөг юм уу?
-Төрийн аудитын дээд байгууллага өөрөө хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулж, хөндлөнгийн дүгнэлт гаргаж өгдөг. Үүн дээр аудитор үзэмжээрээ дүгнэлт гаргах ямар ч боломжгүй. Аудит хийхэд аргачлал байдаг. Манай байгууллага өөрөө хуультай, дотоод дүрэм, журамтай. Стандартын дагуу аудит хийдэг дээд байгууллага. Бид аудитыг хууль тогтоомжид нийцсэн эсэхийг хянаж, дүгнэлт гаргаж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр тухайн мөрийн хөтөлбөрт хуулинд хориглосон заалтууд орсон юм уу гэдэгт аудиторууд бүгд нэг аргачлалаар дүгнэлт хийдэг. Аудитын дүгнэлт олон нийтэд нээлттэй тавигдах учраас ямар нэгэн байдлаар төрийн аудитын байгууллага, хувь хүн үзэмжээрээ хандах ямар ч боломжгүй. Тэртэй тэргүй аудитын байгууллагын хийгээд өгчихсөн дүгнэлтийг олон нийт дахиад л хянана. Мөрийн хөтөлбөрийг ил сурталчилдаг шүү дээ. Аудит бол багийн ажиллагаа байдаг. Багаар хийсэн аудитыг чанарын хяналт хэрэгжүүлнэ. Тэрийг баталгаажуулна. Дахиад аудиторуудыг чанарын батагаажуулалтын газар хянадаг. Энэ болгон стандарттай. Төрийн аудитын байгууллага өөрийн стандарттай, горим сорилтой, хараат бусаар, хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг. Бид аудитыг үнэн зөв, бодитоор нь хийх үүрэгтэй. Намууд мөрийн хөтөлбөрөө иргэдэд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд нээлттэй танилцуулдаг. Иймд аудиторуудад үл итгэх байдлаар хандаж болохгүй.
-Аудитын дүгнэлтийг нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчид хүлээн зөвшөөрөхгүй байх тохиолдол байсан уу?
-Яагаад бид “Алсын хараа-2050” болон дээр дурдсан хуулиудад заавал нийцүүлэх ёстой юм бэ гэж асуусан тохиолдол бий. Бид хуулийн дагуу аудит хийх тул хуулийн заалтуудыг л барьж ажиллана. Өмнөх сонгуулийн өмнө манайхаас тайлбарласны дагуу засаад ирсэн намууд бий. 2020 онд Ардчилсан нам хоёр мөрийн хөтөлбөр өгч, алийг нь авах вэ гэсэн асуудал л үүсч байсан тал бий.
-Үндэсний аудитын газраас нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн зардлын дээд хэмжээг тогтоосон. Энэ хүрээнд ямар ажил хийгдэж байна вэ?
-Нэр дэвшигчдийн зардлын тайланд аудит хийнэ. Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг төрийн аудит тогтоогоод СЕХ-нд хүргүүлчихсэн. Сонгуулийн дараа сонгуульд зарцуулсан, төрийн зардлын аудитыг хийдэг. Тойргийн хороо, хэсгийн хороодод ямар зардал гаргасныг хянана гэсэн үг.
Мөн нэр дэвшигчдийн зардлын тайланд аудит хийнэ. Бие даан нэр дэвшсэн зарим хүн хуулийн мэдлэг мэдээлэл дутмагаас одоог хүртэл мэдээллээ өгөөгүй байна. Хандивын данс нээсэн бол дансны мэдээллээ, дансны хуулгаа банкнаас авч өгөх ёстой. 2020 оны сонгуульд өрсөлдсөн зарим хүн одоо ч энэ баримтаа өгөөгүй байгаа. Би хандив цуглуулаагүй гэдэг. Цуглуулаагүй байсан ч тайлагнах ёстой. Дээрээс нь тайлангаа буруу ирүүлэх тохиолдол бий. Эдгээр хүмүүст Захиргааны хуулийн дагуу шийтгэх арга хэмжээ авахаар бид Сангийн яам, Татварын ерөнхий газар руу албан шаардлага хүргүүлсэн. Албан шаардлага хүлээж аваад зарим нэр дэвшигч “Би мэдээгүй, ойлгоогүй, торгууль төлөх боломжгүй” гэх нь бий.
-Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээтэй холбоотой намуудаас санал шүүмж ирж байна уу?
-УИХ-д суудалгүй хоёр намаас санал ирсэн. Тэгэхээр үлдсэн намууд хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг юм. Зардлыг тухайн сонгуулийн тойргийн газар нутгийн хэмжээ, хүн ам, сурталчилгааны самбарын хэмжээ зэргийг тооцдог, шалгууртай. Бид хоёр намын төлөөлөлд ямар томьёогоор яаж бодож, зардал гаргаснаа дэлгэрэнгүй танилцуулсан.
-Хандивын тайланд хэзээнээс аудит хийж эхлэх вэ?
-Энэ удаагийн ээлжит сонгуульд оролцох улс төрийн нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигчид хандивын тайлангийн мэдээлэл болон маягтыг Үндэсний аудитын газарт ирүүлэх тухай албан бичиг хүргүүлсэн байгаа. Нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигч Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 38.7-д заасан хандивын тайланг дөрөвдүгээр сарын 5-ны өдрийн 17:30 цагийн дотор Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх ёстой. Үүнд намын улсын бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар, 2023 оны санхүүгийн жилийн эцсийн аудитлагдсан тайлан, харилцагч банкны баталгаажуулсан дансны хуулга байх шаардлагатай. Бие даан нэр дэвшигчийн хувьд УИХ-ын 2020 оны ээлжит сонгуульд нэр дэвшин хандивын данс нээлгэж, бүртгүүлсэн дансанд дээр дурдсан хугацаанд хандив авсан бол дүгнэлт гаргуулна. Манай үндэсний аудитын газар нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчдийн хандивын тайланд аудит хийж гүйцэтгээд зөрчил байгаа эсэхийг хянасан дүгнэлтээ сонгуулиас 60 хоногийн өмнө СЕХ-нд хүргүүлнэ.