Бүгд найрамдах Турк улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайдаар М.Ахмет Язал томилогдсон билээ. Тэрбээр өчигдөр сэтгүүлчидтэй уулзаж, цаг үеийн асуудал, хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагааны талаар илэн далангүй ярилцлаа. Эрхэм Элчин сайд М.Ахмет Язал сэтгүүлчдийн асуултад хэрхэн хариулсныг тоймлон хүргэе.
-Эхлээд та өөрийнхөө тухай танилцуулахгүй юу. БНТУ-ын Элчин сайдаар томилогдсоноор ажлаа юунаас эхлэхээр төлөвлөөд байна вэ?
-Миний бие Ойрхи дорнодын техникийн их сургуулийн Эдийн засаг, удирдлагын сургууль, Төрийн захиргааны тэнхимийг 1992 онд дүүргэсэн. БНТУ-ын ГХЯ-ны Боловсон хүчний газарт улс төрийн ажилтнаар орж, ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Ингээд БНТУ-ын ГХЯ-ны Умард болон Төв Европ, Балтийн орнуудын газарт атташе, гуравдугаар нарийн бичгийн дарга, Сараево дахь Элчин сайдын яаманд гуравдугаар нарийн бичгийн дарга, Брегенц дэх Ерөнхий консулын газарт дэд консул, Скопье дэх Элчин сайдын яаманд хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга, Ром дахь Элчин сайдын яаманд хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга, БНТУ-ын ГХЯ-ны Балкан болон Төв Европын газарт хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга, нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, НАТО дахь БНТУ-ын Байнгын төлөөлөгчийн газарт нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, зөвлөхөөр ажиллаж байв. Монголд Элчин сайдаар томилогдохоос өмнө Ирак Туркийн харилцааны асуудлаар ажиллаж байсан. Гэр бүлийн байдлын хувьд эхнэр, хоёр хүүхдийн хамт амьдардаг.
-Турк Монголын худалдаа эдийн засгийн харилцаа тийм ч идэвхтэй биш. Монголын бизнесийн салбарт Туркийн хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд хэрхэн хамтарч ажиллах вэ?
-Хоёр улсын улс төрийн харилцаа бол маш сайн түвшинд хүрсэн. Ялангуяа улс төрийн харилцааг 2016 оны долдугаар сарын 15-нд болсон Турк улсад төрийн эргэлт хийхийн дараахан үе шатанд ч бид илүү сайн анзаарсан. Туркийн хууль ёсны Засгийн газрын ардчиллын төлөөх тэмцэлд Монголын ард түмэн дэмжлэг, сэтгэлийн туслалцаа үзүүлж ирсэн. Харин эдийн засаг худалдааны салбарт төгс харилцаа бий болох суурь тавигдаагүй байгаа. Энэ бол хоёр талаас ямар нэгэн хүсэл сонирхолгүй байгаа гэсэн зүйл биш юм. Хоёр улсын худалдаа эдийн засгийн салбарыг ямар нэгэн байдлаар хөдөлгөх хэрэгтэй. Ямартай ч галт тэрэг хөдлөөд явбал хурдыг нь нэмэх асуудал хялбар байх болно. Ялангуяа Туркийн гадаад худалдаа болон аялал жуулчлал давамгайлсан салбар байдаг л даа.
Дэлхийн бусад улс орнуудтай худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай хоёр алхам байдаг. Нэгдүгээрт, тухайн улстай дипломат харилцаа тогтоосны дагуу ЭСЯ-аа нээж ажиллуулах. Хоёрдугаарт, Туркийн иргэний агаарын тээврийн шууд нислэгийг үйлдэх чиглэл нь суурь нөхцөл болдог. Энэ нь Туркийн хөрөнгө оруулагчид болон хувийн хэвшлийнхэнд итгэлийг төрүүлдэг юм. Аялал жуулчлалын хувьд Туркээс Монгол руу чиглэсэн урсгалын суурь потенциал өндөр байдаг. Монголын ариун тагшин газрыг үзэх сонирхолтой туркчууд олон бий. Тэгэхээр жуулчдын тоо өндөр болсноорТукийн аялал жуулчлалын компаниудыг Монголд татаж авчирна. Бидний хүсч хүлээж байгаа хэлэлцээрээр жилд Туркээс 45 мянган жуулчин ирж, буцдаг байна. Мэдээж, цаашлаад ирэх жуулчдын тоо улам өсөх боломжтой. Энэ бол хоёр улс хамтраад гаргах шийдвэр юм. Ойрын хугацаанд бид Туркийн хөрөнгө оруулагчдын төлөөлөгчдийг Монголд урьж авчиран салбарынхантай нь уулзуулах боломжийг бүрдүүлэхээр ажиллаж байна.
-Туркийн хөрөнгөөр нийслэлд арван эмнэлэг барина гэж байгаа. Эмнэлгүүдийн хүчин чадал ямар байх вэ. Байршлуудыг тогтоосон уу?
-Энэ бол Станбул хотын захиргаа Нийслэлийн захирагчийн ажлын албатай ярилцаад явж байгаа асуудал юм. Арван эрүүл мэндийн төвийг хаана, хаана барьж байгуулах асуудалд Монголын тал газраа санал болгосон. Өнгөрсөн хугацаанд Станбулаас Монгол Улсад ирж ажилласан хүмүүс маань тухайн газарт эрүүл мэндийн төвүүдийг барьж байгуулах боломжуудыг судлаад явсан. Эмнэлэг хаана илүү шаардлагатай, үр дүнтэй байхыг Монголын тал шийдэх ёстой.
-Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа Турк сургуулиудыг хаах тухай асуудалд хөндөгдсөн. Эдгээр сургуулиудын сургалтад эцэг эхчүүд сэтгэл хангалуун байдаг. Сургуулиудын үүсгэн байгуулагдсаныг судлаад үзэхээр хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжүүд юм билээ. Сургуулиудыг шууд хаана гэхээр Монголын дотоод асуудалд халдаж байгаа хэрэг биш үү?
-Мэдээж хэрэг эдгээр сургуулиудыг хаах шаардлагатай гэдэг байдлаар хандах юм бол олон улсын хууль тогтоомжуудыг зөрчсөн, гуравдагч орны дотоод асуудалд шууд халдсан явдал болно. Тэгэхээр бидний хандлага бол огт тийм биш. “Fethullah G-lenii” байгууллагын Турк улсад болон Исламын хамтын ажиллагааны байгууллагын зүгээс террорист байгууллагын жагсаалтад багтсан байгууллага юм. Бидний илэрхийлж байгаа зүйл гэвэл “Fethullah G-lenii” террорист байгууллагатай холбоотой этгээдүүд Монголд байгаа сургуулиудын удирдлагыг гартаа атгаж байна. Боловсролын салбараас босгосон мөнгийг өөр зорилгоор ашиглаад байна гэдэг сэтгэл зовнилыг илэрхийлж байгаа. Энэ байгууллагатай холбоотой эргэлдэж буй өмч хөрөнгө нь Монголын гуравдагч хөрш болох Туркийн аюулгүй байдалд заналхийлж байгаа явдал. Энэ үйл ажиллагаа цаашид үргэлжилвэл ирээдүйд Турк улсад заналхийлсэн аюулыг Монгол Улсад бий болгож болзошгүй юм. Сургуулиудыг хаана гэхээс илүү сургуулиудад төлж байгаа төлбөр нь тэдний санхүүжүүлэх эх үүсвэр болоод байна уу гэдэгт санаа зовж, толгойгоо ажиллуулах шаардлагатай байна.
-Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн талаар төсөл хэрэгжүүлнэ гэж байсан байх аа?
-Хоёр улс хамтраад гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг сайжруулах төслийг хамтран хэрэгжүүлэх төсөл яригдаж байсан. Энэ нь хэрэгжих хараахан болоогүй. Хэрэв Монголын талаас дахиад энэ чиглэлээр хамтарч ажиллах санаачилга гарсан тохиодолд бид хэрэгжүүлэхэд бэлэн байгаа. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн чиглэлээр Турк бол арвин туршлашгатай орон.
-Хоёр улс харилцан 30 хоног визгүй зорчиж байгаа. Цаашид визний журамд өөрчлөлт орох уу?
-Турк, Монголын иргэд харилцан 30 хоног визгүй зорчиж байгаа явдал нь хоёр орны иргэдийн эрх ашигт нийцсэн. Ойрын хугацаанд визний журамд өөрчлөгдөх зүйл яригдахгүй.
-Гадаадын иргэдийн хувьд Турк улсад ажиллаж, амьдрах ямар боломжууд байдаг вэ?
-Туркт амьдрах маш олон боломж байдаг. Энэ бол хувь хүний карьер, чадварын асуудал. Ямартай ч Туркийн аж ахуйн нэгжүүдтэй хөдөлмөрийн гэрээ байгуулсан тохиолдолд ажлын визийг чөлөөтэй олгодог байгаа. Тэнд урт хугацаатай хамтарч ажиллах хөдөлмөрийн гэрээтэй хүмүүс бий. Консулын хэлтсээс гаргасан мэдээгээр Турк руу зорчиж байгаа монгол иргэдийн 30 хувь нь ажиллах зөвшөөрөлтэй, хөдөлмөрийн гэрээтэйгээр хөдөлмөр эрхэлж байна. Хөдөлмөрийн гэрээ байгуулчихаад журмын дагуу виз горилж байгаа иргэдэд олгохгүй гэсэн шийдвэр одоо хүртэл гараагүй. Нийт Турк руу явж байгаа хүмүүсийн 50-60 хувь нь оюутны виз бүрдүүлж байгаа.Монголчуудын Турк хэл сурч буй чадварыг би Монголд ирээд гайхсан. Хэлтэй хүмүүст ажил амархан олдоно. Туркт очиж байгаа хүмүүст сануулж хэлэхэд мах нь эндэхээс үнэтэй ч монгол махны амтыг гүйцэхгүй. Гэхдээ Туркийн бусад хоолнууд гарцаагүй таалагдана.
-Туркт очсон охид, эмэгтэйчүүдийн хувьд ямар байх ёстой вэ. Шашин, соёлыг нь тэр болгон сайн мэдэхгүйн улмаас ил задгай хувцас өмсч, ямар нэгэн халдлагад өртөх эрсдэлтэй гэх зэрэг мэдээллүүд байдаг. Та үүнд ямар хариулт өгөх бол?
-Би бол эмэгтэйчүүдэд зөвлөх нэг зүйл байна. Эмэгтэйчүүд өөрсдийн үзэл бодолдоо үнэнч байх хэрэгтэй. Соёлын ялгаа мэдээж гарна. Монгол залуу бүсгүйчүүдийн хувцаслаж байгааг харахад Туркт очоод буруу зөрүү ойлголт огт төрүүлэхгүй. Монгол охид бүсгүйчүүд Турк улсад сурахаар явж байгаа тохиолдолд өөрийн амьдарч суурьшиж байгаа хотыг илүү сайн таньж мэдэх хүртлээ найзуудтайгаа аль болох хамт олноороо байх хэрэгтэй гэдгийг зөвлье.