УИХ-ын баасан гаригийн үдээс хойших чуулганы хуралдаанаар УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогтоос Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай болон Эдийн засгийн өршөөлийн тухай хуулийн төсөл хэлэлцэхтэй холбогдуулан Хууль зүйн болон Сангийн сайдад тавьсан асуулгын хариуг сонсов. Хуулийн төсөл хэлэлцэхтэй холбогдуулан Хууль зүйн болон Сангийн сайд гишүүдийн асуултад ийн хариуллаа.
УИХ-ын гишүүн Р.Гончигдорж: -Төрийн нэг чухал чанар бол ял оноож чаддаг, бас уучилдаг байх ёстой. Татварын харилцаан дээр төр ч өөрөө буруутай байх тал бий. Нэг талаас эдийн засаг хүндрэл бэрхшээлтэй байна. Энэ ачааллыг аж ахуйн нэгжүүд үүрч байгаа. Ачаа үүрч яваа аж ахуйн нэгжүүдийн ачааллыг хэдэн хувиар бууруулах боломжтой вэ.
Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат: -Татварын асуудлаар 8231 аж ахуйн нэгжийг шалгаж 46 тэрбум төгрөгийн өр шинээр үүссэн. Хүү, торгууль, алданги тооцоод 48 тэрбумын асуудал яригдаж байгаа. Хуулийн хувьд мэдээж, өмнөх онд эдийн засагт өсөлт гарсан учраас татвараас авч байгаа орлого нэмэгдсэн. Гэхдээ цаана нь багагүй хэмжээний мөнгө нуугдаад байна. ДНБ-ий 35 хувь нь сүүлийн эдийн засагт эргэлдэж байгааг олон улсын байгууллагууд хэлж байгаа.
УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатар: -2013, 2014 онд нийтдээ 17 их наядын зөрчил илрүүлж 450 тэрбум төгрөгийн торгууль тавьсан байна. ДНБ-тэй тэнцэх хэмжээний зөрчил илрүүлсэн гээд байгаа. Ил гарах юм үлдсэн юм уу. Монгол Улсад 24 мянган аж ахуйн нэгж татвар төлж байгаа гэсэн. Үүнээс 11 мянга нь прокурор дээр шалгагдсан байгаа.Одоо цагдаа аж ахуйн нэгжийн татварын зөрчлийг шалгаад, баримтуудыг үзээдявж байна. Яагаад гэвэл цагдаа нарт ашигтай байхгүй юу. Татвар дээр нь цагдаа нар орчихсон. Увс аймгийн Цагдаагийн хэлтсийн дарга Базаррагчаа гэдэг хүн байна. АН-ын байран дээр сууж байдаг. 11 аж ахуйн нэгжийг хууль хүчнийхэн шалгаж байна гэдэг Монгол Улсаас хөрөнгө оруулагчийг үргээж байгаа асуудал.
Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат: -Татварын хяналт шалгалтын хувьд графикт төлөвлөгөөт шалгалт гэж аж ахуйн нэгж рүү ордог. Татварын хяналт шалгалтыг заавал 10 хоногийн өмнө мэдэгдэж байж аж, ахуйн нэгжийг шалгаж байхаар хуулийн заалт оруулсан. Бизнес эрхлэгч дээр татварын эрх зүйн орчин хуулийг таниулах тал дээр анхаарч байгаа. 2014 онд 10.1 мянган аж ахуйн нэгж дээртатварын шалгалт оруулсан байгаа. Их наядаар тооцогдох хэмжээний зөрчил илэрдэг. Өнгөрсөн онд 13 их наяд төгрөгийн зөрчил илрүүлж, 445.9 тэрбум төгрөгийн торгууль ногдуулсан байдаг.
Хууль зүйн дэд сайд Ц.Уугангэрэл:-Эрүүгийн хуульд заасан гэмт хэрэг илрүүлэх нь хууль сахиулагчдын үүрэг мөн. Гэхдээ үүнийг илрүүлж байна гээд бизнес эрхлэгчдийг дарамталж, ашиг хонжоо олох нь хуулиар хориотой. Ялангуяа удирдах албан тушаалтан холбоотой ийм асуудал байж болохгүй.
УИХ-ын гишүүн Б.Гарамгайбаатар: -Эдийн засгийн өршөөлийн хууль их чухал. Нэрнээс нь болоод байна уу, үгүй юу. Гишүүдийн ойлголцол өөр байх юм. Эдийн засаг хүндэрснээс бодоод татвараа төлөөгүй аж ахуйн нэгжүүдэд өршөөл үзүүлэх юм гэж ойлгоод байгаа шүү дээ.Татварын орчин сайжрах юм байна гэж ойлгогдож байгаа.
Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат: -ТЕГ дээр татварын хяналт шалгалт хийдэг байцаагч нарын тоог багасгая гэж бодож байна. Татвар төлөхгүй болчихвол төр өөрөө хэцүү болно. Татвар төлдөг системийг бий болгоно. Татварын хяналтаар тогтоогдоогүй зүйл дээр цагдаа шалгалт оруулдаг явдал байна. Эрүү үүсгэх чиглэлийн асуудал дээр иж бүрэн шинэчлэл хийх гэж байна.
ТЕГ-ын дарга Б.Ариунсан: -Татварын хууль, журмыг бүхлээр нь өөрчлөх хэрэгтэй. Цагдаад шалгагдаад байгаа 11260 аж ахуйн нэгж дээр бид ялгаад, эрүүгийн дугаарыг тусгайлаад судалсан. Цагдаа дээр хоёр өөр тоо байгаа юм.
Хамаг хөрөнгө нь барьцаанд орсон аж ахуйн нэгж хүнд байна. Аж ахуйн нэгжүүдийг ялгаатай үзээгүй. Аль нэгэн аж ахуйн нэгж, хэн нэгэн хүнд зориулсан хууль гаргах гээгүй. Бүгдийг нь нэг гараанаас эхлүүлэх гээд байгаа юм.
УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжин: -Энэ бол энэ Засгийн газрын хууль. УИХ уг хуулийг ямар ч байсан хэлэлцэх, эсэхээ шийдэхгүй бол хүлээлт үүсгээд аж, ахуйн нэгжийн тушаах татвар доголдоод эхэлж байна. Хэрэв ингээд шийдэхгүй бол буруу дохио өгөөд байна. Сүүдрийн эдийн засагт эргэлдэж байгаа мөнгийг ил гаргах нь аль ч засгийн газарт хийх ёстой ажил мөн. Татварын байгууллагаас гаргаж байгаа тоо, прокурорын байгууллагаас гаргаж байгаа тоо өөр байна вэ гэвэл энэ дохио. Хуулийн байгууллагууд том мөнгөтэй компанийг шалгадаг. Энэ нь аж ахуйн нэгжид дарамт үүсгэж буйг үгүйсгэхгүй.
Одоо бол дурын аж ахуйн нэгжийг шалгах боломжтой байгаа.
УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт: -Татвар 2.6 тэрбум, алданги 52 тэрбум болж 2012 оноос дөрөв дахин нэмэгдсэн, торгууль 160 тэрбум болж өссөн. Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулиар хэд дахин өсч байгаа алданги, татварын дарамтад орсон аж ахуйн нэгж хамрагдахааргүй болж байгаа юм. Хэрэв Эдийн засгийн өршөөл үзүүлэх гэж байгаа юм бол шударга татвараа төлсөн, шударга татвараа яах юм бэ. Илэрсэн нь хохь болоод шоронд ордог, илрүүлэхгүй нуусан хүмүүс нь яах вэ. Мөн шударгаар татвар төлсөн хүмүүсээ яаж урамшуулах юм бэ. Төр өршөөж болно. Гэхдээ урамшуулах хэрэгтэй. Хуулиа зөв баталж, нийгэмдээ зөв таниулж амьдрахыг УИХ-д бас хүсч байна гэснээр асуулгын хариултыг сонсож дууслаа. Үүний дараа УИХ-ын дарга З.Энхболд Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийг Оюу толгойн далд уурхайн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурсан талаараа УИХ-ын гишүүдэд мэдээлэл өгөхийг хүссэн байна. Тиймээс чуулган цаг сунган хуралдахаар болж Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг гишүүдийн асуултад хариулт өгөв.
Ерөнхий сайд мэдээлэлдээ “Хөрөнгө оруулалтын болон хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний хүрээнд үр ашиг хүртэх харьцааг тогтвортой хадгалах зарчмыг үндэслэн өмнөх жилүүдэд хуримтлагдаад байсан хувь нийлүүлэгчдийн асуудлыг шийдвэрлэж, улмаар төслөө үргэлжлүүлэх, тодруулбал нэмэлт санхүүжилтийг шийдвэрлэх замаар далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлыг сэргээн эрчимжүүлэх асуудлаа шийдэж, гарын үсэг зурлаа. Олон улсын нэр хүнд бүхий 14 банк, санхүүгийн байгууллагаас хамгийн багаар бодоход 4,2 тэрбум, нийтдээ зургаан тэрбум ам.долларын санхүүжилтийг татах болно. Оюу толгой компанийн хөрөнгө оруулагчид нь Монгол Улсын хууль тогтоомжийг дээдэлж, үйл ажиллагаандаа байнга мөрдөн ажиллах бөгөөд хөрөнгө оруулалтын гэрээ хүчин төгөлдөр болж байх үед Монгол Улсын Эрдэс баялгийн зөвлөлийн хүлээн авсан Оюу толгойн төслийн ТЭЗҮ-д туссан өгөөжийн харьцаа манай талд 53 хувиас дээш хадгалахыг албажууллаа. Төлөвлөгөөний эхийг Монголын тал анхнаас нь гардаж боловсруулсан бөгөөд санаачилга нь “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн талд байсан. Боловсруулах шатанд дотоод, гадаадын мэргэжлийн зөвлөхүүдийг татан оролцуулсан. Төлөвлөгөөний төслийг Монгол Улсын хууль тогтоомж, хөрөнгө оруулалтын гэрээ болон олон улсад түгээмэл мөрдөгддөг арилжааны гэрээний жишигтэй нийцүүлэн хянуулсан” гэдгийг хэллээ. Мөн “2014 онд үүссэн татварын маргааныг олон улсын арбитрт очилгүйгээр шийдвэрлэхээр болж, 30 сая ам.долларын татварын актыг манай талд ашигтайгаар шийдвэрлэсэн. Төслийн санхүүжилтээр хийгдэх бүтээн байгуулалтын ажлын хүрээнд жил бүр дунджаар 1,2 тэрбум ам.доллар, нийт есөн тэрбум ам.долларын нэмэлт өгөөж манай улсын эдийн засагт орно гэж үзэж байна. Өмнөговь аймагтай хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан бөгөөд жил бүр таван сая ам.долларыг орон нутгийн хөгжилд зориулан зарцуулж байхаар тохирлоо” хэмээн мэдээлэв. Засгийн газрын тэргүүнийг ийн мэдээлэл хийсний дараа УИХ-ын гишүүд сонирхсон асуултдаа хариулт авсан юм.
УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүү: -Далд уурхайн ТЭЗҮ батлаагүй байхад яагаад төлөвлөгөөг баталсан юм. Төлөвлөгөө арбитрын шүүхэд очвол эрх зүйн баримт болох уу.Ер нь Засгийн газрын төлөөлж хэн гарын үсэг зурсан бэ. Та Монголын талд ажиллаад байна уу, өөр талд ажиллаад байна уу.Хэлэлцээр юм уу, хэлцэл юм уу, гэрээ юм уу.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг: -Ч.Сайханбилэг гэдэг хувь хүнийг доромжилж болно. Гэхдээ Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг доромжлоод яах вэ. Оюу толгойг улс төрийн асуудал болгохоо больё. Эдийн засгийн харилцааны асуудал гэж харах хэрэгтэй. Компани хоорондын асуудлыг улстөржүүлэхээ зогсооё. Би Оюу толгойн гэрээг зурах гэж Дубай яваагүй. Миний айлчлал ҮАБЗ-өөр орсон. Үүний дагуу би айлчлал хийсэн. Арабын нэгдсэн Эмират улстай Монгол Улс эдийн засгийн хамтын ажиллагааны талаар ярилцсан. Эхний ээлжинд нэг сая толгой мал, цаашид таван сая толгой мал экспортлох, төмөр зам, дэд бүтцийн том, том төслүүд дээр ажиллая гэдгээ арабууд илэрхийлсэн. Хамгийн гол нь Оюу толгойн далд уурхайн ажил явна гэсэн мэдээллийн дараа эдийн засагт ямар эерэг өөрчлөлтүүд гарч байгааг хэлье. Манай Засгийн газрын бондын хүү “Чингэс бонд”-ын хүү рүү дөхөж очсон. Өнөөдөр дөрвөн хувь руу ороод ирлээ. Худалдаа хөгжлийн банкны гаргасан бонд ес гаруй хувиас долоонхувь руу буурлаа. Долларын ханш 1920 төгрөг рүү орлоо. Бид үүнийг л хүсч байсан. Би Монгол Улсын талд ажиллаж байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд Засгийн газар гарын үсэг зурдаг. 2009 онд гурван сайд Монгол Улсыг төлөөлж гарын үсэг зурсан. Ажлын төлөвлөгөөнд “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн захирал зурсан.
“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Ганболд: -ТЭЗҮ бол байнга өөрчлөгдөж байдаг баримт бичиг. Маргаантай асуудал олон байсан. Эрдэс баялгийн нөөц ашигласны төлбөрийг “Рио-Тинто” өөр маягаар тооцож ирсэн. Зарим нэг зардлаа хасч тооцоод байсан учраас маргаан үүссэн. Татвартай холбоотой нэлээд олон маргаан үүссэн. Тиймээс ТЭЗҮ-г манай талаас хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан юм. Гүний уурхайн төлөвлөгөөг зурсны дагуу бүгдийг нөхөж, зарчмын өөрчлөлт оруулаад Эрдэс баялгийн зөвлөлд өгнө. Томоохон өөрчлөлт хийхгүй.
УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ: -Миний хэлэх гэсэн нэг санал бол яаралтай Ажлын хэсэг гаргавал яасан юм бэ. Ерөнхий сайд өчигдөр нисэх буудал дээр мэдээлэл хийхийг харсан. Таны наад суудал дээр сууж байсан нэгхүн бас л “Би хар толгойгоороо хариуцна” гэж байсан юм. Одоо гадаадад гараад алга болсон.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг: -Миний хувьд далд уурхайн бүтээн байгуулалт явах болсонд маш их баяртай байгаа. Сэтгэл өндөр байна. Өнөөдрийн зэсийн үнэ цэнээр тооцоход монголчуудын хүртэх өгөөж 54 хувь байгаа. Оюу толгойн төлөвлөгөө батлагдсанаар Монголд эерэг үр дүн нь эхнээсээ мэдэгдэж байна шүү дээ.
УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбишдагва: -Эхнээсээ тааруухан гэрээ байсан даа. Тэр үед Оюу толгойн гэрээг буруу, зөрүүхийлээ гэж шүүмжилдэг байсан. Ерөнхий сайд та их эмзэглэж байна. Өмнө нь хийсэн гэрээг сайжруулсан гэлээ. Хамгийн багаар тооцоход 10 орчим сая ам.доллар жилд орж ирнэ гэсэн байгаа. Үүнийг ойлгохгүй байна. Хоёрт нь, Өмнөговьтой холбоотой асуудал байна. Эрдэнэт хот гээд сайхан хот байгуулсан. Өмнөговь дээр хот бүтээн байгуулалт босох уу.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг: -Би эмзэглээд байгаа юм байхгүй. Асуултад хариулаад явж байна. Өнөө маргаашдаа бол татварт төлөх 30 сая ам.доллар орж ирнэ. Роялти татвартай холбоотой 10 сая ам.доллар орж ирнэ. Энэ мэтээр мөнгө залгуулаад орж ирэх байх.
УИХ-ын дарга З.Энхболд: -Таван сая ам.доллараар хот барихгүй шүү дээ. Сумын төвийг ч тохижуулж чадахгүй.
“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Ганболд: -Хот барих асуудал Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд зааснаар явах юм. Ханбогд маргааш гэхэд өнөөдрийн Эрдэнэт шиг болчихгүй нь ойлгомжтой. Эрдэнэт хот өнөөдрийн хөгжилд хүрэх гэж 35 жилийг зарцуулсан. Жил болгоны таван сая ам.долларын туслалцаа дэмжлэгтэйгээр хот болох процесс өрнөнө. Ойрын 25 жилийн дотор хот байгуулна гэж тооцвол илүү бодитой юм.
УИХ-ын гишүүн Д.Ганхуяг: -Цаашид аль, аль талаас нь гэрээнд өөрчлөлт оруулахгүй гэсэн үг үү. Бэлэн мөнгөний урсгалыг 53:47 гэж ярьдаг. Аль төрлийнхөө татвар дээр яригдаж байгаа юм бэ.
“Эрдэнэс Монгол” компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхан: -Менежментийн төлбөр гэдэг заалтыг хамгийн зөвөөр ойлгох юм бол далд уурхайн бүтээн байгуулалтад шаардагдах зургаан тэрбумаас авах төлбөр гэсэн үг. Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээн дээр байгаа заалт. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд менежментийн төлбөрийг зааж өгөөгүй байдаг.
УИХ-ын гишүүн Ч.Улаан: -УИХ дээр “Шударга ёс” эвсэл гэж бүлэг байдаг. Гэтэл Ардын нам, Ардчилсан намын бүлэгт танилцуулсан гэж байна. Яагаад манай бүлэгт танилцуулаагүй юм бэ. Эхний шатны хөрөнгө оруулалт яригдаж байхад 1.8 тэрбум ам.долларын зөрчил илэрсэн. Энэ мөнгөн дүн хаачсан бэ. Энэ 1.8 тэрбум ам.долларын зөрчлийг хүлээн зөвшөөрчихөөгүй биз дээ.
Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг: -Явцын талаар танилцуулга хийж байсан. Аль нэг намын бүлэг дээр тусгайлсан танилцуулга хийгээгүй. Уг нь Засгийн газрынтүвшинд шийдэх асуудал биш. Компаниудын хоорондоо ярилцаад шийдэх асуудал юм шүү дээ. Манай талаас чхарьцангуй буулт хийсэн. Үүнийг улстөржүүлээд яриад байж болно. Гэхдээ бас нөгөө тал 10 гаруй асуудал дээрбуулт хийснийг бодолцох хэрэгтэй. Харилцан ойлголцож, зөвшилцөж шийдсэн. Манай тал илүү хариуцлага хүлээнэ гэж айх хэрэггүй. Гэрээнд заасан 34 хувийнхаа хэмжээнд хариуцлага хүлээнэ. Нөгөө тал ч мөн 66 хувийнхаа хэмжээнд хариуцлага хүлээнэ.
“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Ганболд: -Их том буултууд аль, аль талдаа хийсэн. Манай талын олон юмыг хөрөнгө оруулагч зөвшөөрсөн. Манай татварын байгууллагаас 130 сая ам.долларын торгууль тавьсан. Үүнийг Монгол дотроо шийдье гэж хоёр тал шийдсэн. Тэгээд татварын маргаан таслах зөвлөлөөр хэлэлцээд 30 сая ам.доллар дээр буурсан. Оюу толгойн хувьд энэ 30 саяыг зөвшөөрөөгүй байсан шүү дээ. Магадгүй олон улсын арбитрын шүүхэд очсон бол хэн ялахыг нь мэдэхгүй байна. Гэхдээ харин энэ 30 сая ам.доллар төлөхийг нь тэднээр зөвшөөрүүлсэн. Эцэст нь хэлэхэд зардлын хэтрэлт аль ч компанийн хүсэх зүйл биш. Гэхдээ энэ бол гэмт хэрэг биш юм. Ийм хэтрэлт гарахаас өөр аргагүй байсныг зохих бичиг баримт, олон зүйл дээр нотолж харуулсны учраас манай тал дургүй байсан ч хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга байгаагүй.
Ийнхүү гишүүдийн сонирхсон асуултад Ерөнхий сайд хариулт өгч дууссанаар чуулганы үдээс хойших хуралдаан өндөрлөлөө.
Э.ЭНХ