Түрүүч нь №044 (5611) дугаарт

Хилчид алдарт дархадын цагаан адуугаар хилээ манаж яваа нь

Хөвсгөлийн дархадын өлгий нутагт Улаан-уул, Ренчинлхүмбэ, Цагааннуур, Баянзүрх сумд хамаарна. Дархадууд ихэвчлэн бөө мөргөлийг шүтдэг бөгөөд олон арван удган зайрантайгаараа нэлээд алдартай. Дархад ястан нь хар дархад, ухаа дархад, шарнууд зэрэг дотроо 32 овогтой гэгддэг ажээ. Дархадын хотгороор аялж байхад хаа нэг айлын зуслангийн хашаа, хороо үзэгдэхээс өөр аниргүй, нэвсийсэн их цастай хөндийд нэг ч амьд амьтны мөр гараагүй бичиггүй цагаан цаас шиг нэлийсэн л их уул, тал толгод харагдана. Эндхийн мал сүрэг нь хүртэл байгаль цаг уурынхаа нөхцөлд ихэд дассан, зориулагдсан мэт байдаг аж. Тухайлбал, дархадын цагаан адуу бүдүүн ястай, өргөн хөлтэй туулах чадвар сайтай, хүч ихтэй, их цасанд ажралгүй зүтгэдэг, уналга эдэлгээ сайн даадаг онцлогтой. Дархад цагаан адуу нь тайгын заставуудын хилчдийн гол уналга болсоор иржээ. Мөн энэ жил аймгийн захиргаа, хилийн цэрэг хамтран “нэг мянгат, нэг агт”хөтөлбөр хэрэгжүүлж, Хөвсгөлийн мянгат малчид хилийн цэрэгтээ нэг, нэг адуу бэлэглэсэн гэж байлаа. Мөн дархад нутагт хоргын улаан монгол гэж жижгэвтэр биетэй, том толгойтой, хүйтнийг тэсвэрлэх, цасанд туулах чадвартай үхэр элбэг.

Улаан-Уул сумын ИТХ-ын дарга Б.Бүрэнчөдөр ярихдаа “Дархадууд нэлээд дайчин, шударга. Хүний сайн талыг хараад тултал магтаж, мууг нь нүдэн дээр ил хэлж, ёгтолж, хошин дуу болгочихдог. Зоригтой шийдэмгий, хүч бяр ихтэй эрчүүд ч олон. Сайн муу алинд нь ч тэмүүлсэн бол эцэст нь хүрч чаддаг хүмүүс. Тиймдээ ч дархадууд урлагийн их өв сантай. Маш олон алдартай дархад дуу бий. Самгалдай дуу энэ жил 30 жилийнхээ ойтой золгож байгаа. Пунцагийн Бадарч гуайн манай нутагт ирээд бичсэн “Дархадын цэнхэр хотгор” гэж алдартай дуу байдаг шүү дээ” хэмээн ярилаа.

Улаан-Уул суманд хилийн 0298 дугаар салбар байх. Энэ заставын дарга, ахмад Э.Ганбаатар гэж мөн л сумын начин цолтой эр байна. Эдний застав цэрэггүй, ахлагч офицеруудтай. Тэд өөрсдөө хилийн манаанд явж хилээ хамгаалдаг гэдгээрээ онцлогтой. Энэ заставын удирдлагууд өөрсдийн нөөц боломжоо ашиглаж, бялдаржуулах төв нээсэн байгаагаас харахад нэлээд спортлог хамт олон болох нь ажиглагдаж байв. Дархадын сумд өвөлдөө битүү цастай байдаг учраас цэцэрлэгийн хүүхдүүдээ болон ус түлээгээ зөөхдөө чарга л голдуу хэрэглэх юм билээ.

Бид эндээс цааш Цагааннуур суманд байх хилийн застав, тайгын цаачны отгийг зорилоо. Энэ замд гэхэд л 300 гаруй гол нууртай. Бид манай орны хамгийн өндөр хүрхрээтэй Арсайн гол болон Гуна голоор давхисаар Цагааннуур суманд ирлээ. Энэ сум Цагааннуур гэх томоохон нуурын эрэг дээр байх аж.

Цагааннуурын заставынхан мөн л ахлагчаас бүрдсэн баг, цэрэггүй застав гэсэн үг. Эндхийн хилчид өвөлдөө дархад цагаан адуугаа эсвэл цаагаа унаад хилийн манаанд гардаг байна. Унаа тэрэг явах боломжгүй тайга, гол нуур ихтэй тул зарим тохиолдолд морин чаргаар, эсвэл явган явах ч үе бий гэнэ. Тухайлбал, биднийг очиход таван цагаан адуу унаад өнгөлөн далдлалтын цагаан хувцсаар жигдэрчихсэн манаандаа гарч байх жишээний. Учир нь хилийн зөрчил илрүүлэхийн тулд өвөлдөө цагаан цаснаас ялгагдахааргүй болж аваад уулын модоор явдаг байна. Харин зундаа модтой ижил ногоон өнгийн өнгөлөн далдлалтын хувцас өмсөөд цуваагаараа чимээ гаргахгүй, хилч нохойгоо дагуулаад явцгаана. Цагаан нуурын заставын “Норд” гэж хилч нохой хилийн цэрэгтэй танигдсан чадварлаг хилч ажээ. Хилийн цэргийнхэн өөрсдөө нохой сургалтын төвтэй бөгөөд нэг нохой нэг л эзэнтэй байна. Эзнийхээ хэлсэн ёсоор үүрэг гүйцэтгэнэ. Эзэн тушаал өгөөгүй байхад ноход өөр хүний үгэнд орж, үйлдэл хийх нь ховор юм байна.

Бид Цагааннуур сумаас гарч зүүн хойд чигт нь уулын замаар явсаар зүүн тайгын цаачны отогт очлоо. Энэ сумын малчид нь ихэвчлэн цаачид, сумын хэмжээнд 200 гаруй цаачин айл байх аж. Цаачин айлууд тав арваараа нутагладаг юм байна. Бид Хил хамгаалахад туслах хүчний гишүүн, цаачин С.Ганбат гуайнд очлоо. Тэднийх 12 метр квадрат хэртэй жижгэвтэр дүнзэн байшинтай, хажуу талд нь дүүгийнх нь мөн тийм байшинтай, харин хүүгийнх нь болон хүргэнийх нь гэсэн хоёр айл хажуухан талд нь урцанд аж төрж байна. Энэ отог ойр зуурын уналгын хэдэн цаагаа авч хоцроод бусад 60 гаруй цаагаа ууланд гаргасан байгаа гэнэ. Эндээ өвөлжчихөөд хавар дөрөвдүгээр сард цааш хаваржаандаа буухдаа цаагаа цуглуулдаг байна. Харин зургадугаар сард дахин цааш нүүж, Буриадын хилийн наахнатай очиж, уулын хярд нутагладаг ажээ. Цаачид бидэнтэй дархад аялгаар ярих хэрнээ, өөр хоорондоо болохоор голдуу цаатан, тува хэлээр харилцчихдаг юм байна. Өмнө нь цаатнууд хөгширсөн ганц нэг цаагаа хүнсэндээ төхөөрөмж хэрэглэх, сүүг нь саах болон ихэвчлэн ан хийж, ангийн махаар л амьдардаг байсан гэнэ. С.Ганбат гуай ярихдаа “Би удам залгасан цаачин хүн. Үр хүүхдүүдээ ч цаачин болгож байна. Бид энэ уул нуруунд цаагаа маллаад хэдэн үеэрээ амьдран суух ёстой. Тэгэхгүй бол энэ сайхан ой тайга минь эзгүйрнэ шүү дээ. Бидэнд тэтгэмж гэж сар бүр 130 мянган төгрөг өгдөг болсон нь их нэмэртэй байна, барагтай бол бид ан хийхээ больсон. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж бидний амьдралтай танилцаж, ийм шийдвэр гаргаад хэрэгжүүлж байгаад бид ихэд баярладаг” гэж ярилаа. Хэдий тайга ч гэлээ биднийг очих үед цаг агаар дулаахан байж таарлаа. Цаг агаар хүйтэн, цас ихтэй байх тусам цаа сайн таргалдаг аж. Мөн айлууд цааны гол идэш болох хөвд гэх өвс ихтэй газраа дагаж нүүцгээдэг байна. Цаа ямар ч их цастай байсан өвс тэжээлээ хөлөөрөө малтаад идчихдэг юм байна.

Манай аяллын багийнхан цаа унаад л хэд алхав уу үгүй юү цаан дээрээс ойчоод байлаа. Цаан дээр мордохдоо хожуул дээр зогсож байгаад юм уу эсвэл урт модоор тулаад их зөөлөн суух ёстой аж. Тэгэхгүй бол цааны нуруу маш эмзэг учир амархан хугарах аюултай. Мөн мордсон хойноо тэнцвэрээ олохын тулд биеэ суллах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол цаа их уян хатан биетэй учраас хажуу тийш эргэхдээ могой шиг нахилзаад л, унаж сураагүй бид ойчоод өгөх юм.

Энэ цаачны отогийн зүүн доохно тал руу уруудаад Хар нуур гэж нуур байх. Энэ нуурын эрэг дээр “Содура” киноны зураг авалтыг хийсэн гэх юм билээ. Цагаан нуурын тайгаар мөн л нэвсийсэн их цастай, зуд ихтэй, мал нэлээд ядарч турж эцэж байгаа гэнэ. Мөн энд зун богинохон болдог. Хавар урт учраас ирэх хаврыг хэрхэн давна даа гэцгээсээр малчид зутрангуй л харагдана лээ. Тайгад зургадугаар сард л нэг юм цас хайлж, эргээд наймдугаар сараас эхлээд л цас орчихдог гэнэ. Энэ өвөл мөн л нэлээд эрт цас орж. Арваннэг, арванхоёрдугаар сард 50 хэм хүртэл хүйтрэхэд малчид бичин жил гэдэг нь ийм л хүйтэн өвөл байх нь гэж ихэд сандарсан гэж байлаа. Дархадын хотгорын айлууд болон хилийн заставынхан олон төрлийн жимсний шүүс, жимсний чанамлаар зочдоо их дайлах юм. Тэнд хамгийн элбэг идээ жимс аж. Мөн загасны мах нэлээд байна лээ. Гэхдээ Цагааннуур өмнө нь цагаан загас элбэгтэй байсан ч одоо нэлээд ховордсон байна. Загас агнахыг хориглочихоод байгаа ч хулгайн загасчид буурахгүй байгаа янзтай харагдах юм.

Цагааннуур сумаас гарч бид Ренчинлхүмбэ сумаар ороод, Хорьдолын даваагаар давж давхисаар Хөвсгөл нуурын баруун захаар, нуурын замаар 70 гаруй километр яваад Хатгал тосгонд ирлээ. Хөвсгөл нуурт 99 гол цутгаж, нэг гол эх авна. Мөсөн дээгүүр машинтай явахад мөс дуугараад л толь шиг мөсний цаанаас нуурын чулуу хүртэл харагдаад их л сүртэй. Хөвсгөлийн жолооч нар бол мөсөн зам хараад засмал дээр давхиж байгаа мэт явах. Харин хотоос очсон, мөсөөр явж сураагүй жолооч нар багагүй сандардаг бололтой юм. Нуурын мөс хагараад овойсон байхыг цагаан хил, хагарч ангал үүссэн байхыг нуурын хар хил гэх аж. Хар хилтэй хэсгээр явахад осолтой. Гуравдугаар сарын сүүлээс эхлээд мөсөөр явахыг хориглодог ч нутгийнхан нуур хайлж байхад ус үсчүүлээд л давхиад байдаг гэнэ. Нуурын энд тэнд мөс цоолчихсон нутгийн иргэд загас барьж байна лээ. Мөн гуравдугаар сарын 3-нд мөсний баяр болох гэж байгаа. Энэ баярын үеэр Японы хан хүү айлчилж ирнэ хэмээн Хатгалын жуулчны баазууд зочдоо хүлээж авахдаа бэлдээд түмэн завгүй байв. Мөрөнгийн төвийн айлууд Могойн голынхоо нүүрсийг нэлээд түлдэг болсон учир бараг хотоос дутахааргүй утаатай байна. Харин зарим хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ хямдарчээ. Тухайлбал, намар 10 мянган төгрөгийн үнэтэй байсан лаазалсан цагаан загас 4000 болчихсон байх жишээний, мөн утсан цагаан болон хар загас нэг килограмм нь өмнө нь 20 мянга гэдэг байсан бол одоо 10 мянга гэж байна. Гэхдээ утсан загасыг наймаачид нууцаар зарж байна лээ. Нутгийн иргэд ярихдаа “Манай эндхийн наймаачид их увайгүй ээ. Аялал жуулчлалын үе эхлэхээр зарим бараа, нутгийн брэнд бүтээгдэхүүнээ хэтэрхий өндөр үнээр зараад хүмүүсийг хашраачихдаг юм” гэж байв.

г

Хилчид хилийн манааны үеэр цайлж байгаа нь

Хөвсгөлийн их хөвч тайгад амьдран суух нутгийн олны аж амьдрал, Монголын хойд хил буюу тайгын хилийн заставын өвөрмөц онцлог, Дархадын хотгорын өвлийн их үзэсгэлэн зэргийг сонирхон сурвалжлахаар хоёрдугаар сарын 8-ны өдөр замдаа гарлаа. Хөвсгөлд очиход нэвсийсэн их цастай, хөдөөгийнх нь замд буухад гутлын түрий давсан цастай ч тогтуун дулаахан байх аж. Зарим уул нурууд нь ар хөвчөөрөө их модтой, зарим нь урдуураа мод ихтэй мөнх ногоон гацуур олонтой юм байна. Хөвсгөлийн хойд хэсгийн баруун талын уул нурууд нэлээд өндөр шовх оройтой бол зүүн тийшээ урт үргэлжилсэн налуувтар харагдана. Өвөлдөө ууланд цас ихтэй учраас морины дөрвөн хөлийн арьс зулгарчихдаг гэнэ. Харин цаа бол их цасанд ажирдаггүй гэх. Манай аяллын багийг Хил хамгаалах Ерөнхий газрын олон нийттэй харилцах албанаас ахалж явсан учир биднийг Хөвсгөл аймаг дахь Монгол Улсын баатар Л.Даваадоржийн нэрэмжит Хилийн 0257 дугаар ангийнхан угтан авав. Монгол Улсын хилийн заставуудын хэмжээнд анх удаа Хөвсгөл аймгийн анги бүрэлдэхүүн “Тайгын нударга” хэмээх гардан тулааны клуб байгуулжээ. Энэ клубийн нээлтийн үеэр хилийн заставынхан өөрсдийн сурсан мэдсэнээ тайлагнаж, гардан тулааны тоглолт хийж үзүүллээ. Эрэгтэй эмэгтэйгүй бүгд л гардан тулааны дасгалдаа шимтэн, чадварлагаар гүйцэтгэж байв. Штабын дарга, дэд хурандаа М.Эрдэнэбуян өөрөө гардан тулааны хар бүстэй, каратэгийн спортын мастер шилдэг тамирчин ажээ.

Мөн Хөвсгөл аймаг дахь хилийн цэргийнхэнтэй аяллын багийнхан гар бөмбөгийн нөхөрсөг тэмцээн зохион явуулахад заставын дарга нарын баг тэмцээнийг тэргүүллээ. Хөвсгөлийн хилийн заставынхан гар бөмбөгийг мэргэжлийн тамирчид шиг тэгш тоглодог юм байна. Түрүүлсэн багийн залуус үндэсний бөхийн баг тамирчид гэж андуурагдмаар хулгар хулгар чихтэй, том биетэй залуус байх. Угаас заставтаа үндэсний бөхийн цолтой цөөнгүй хүнтэй юм байна. Ямар сайндаа л тэдний дунд түгсэн нэг сүрхий онигоотой. Тээр нэг жил наадмын үеэр хилийн заставт шинэхэн ажилд орсон залуу ажлын байраа сахиад хоцорсон үед аймгийн хилийн ангиас гэнэтийн шалгалт иржээ. Шалгалтын багийн ахлагч “За танай заставт хэн хэн байна, дарга нар чинь хаачив” гэхэд мань нөхөр хэн ах сумын наадамд барилдах гээд явсан, хэн ах бас барилдаж байгаа гэсэн гэдэг. Тэд нар чинь ямар цолтой юм гэхэд сумын заан, сумын начин, би өөрөө залуу бөх Бямблаа” гэж тайлбарласныг заставынхан одоо ч дурсан ярьж инээдэм болгох юм. Би ч мөн хошуу нэмэрлэж, танай хилийн цэрэг бөх залуусыг ажилд авдаг, бөхийн цолтой залуусаа заставын дарга болгоод байдаг юм уу гэхэд хилийн 0232 дугаар заставын дарга О.Мөнгөн “Хөвсгөлийнхөн бөх сайтай, барилддаг эрчүүд олон. Мөн манай хилийн цэрэг залуусынхаа спорт, бие бялдарт нэлээд анхаардаг. Гэхдээ бид цэргийн ажил гээд барагтай бөхийн бэлтгэл хийж амждаггүй, ажлаа хийж яваад л наадмаар ойрхон байх аль нэг суманд очиж барилдаад хэд хэдэн удаа түрүүлж, үзүүрлэчихсэн л залуус. Бөх хөөсөн бол ч аймгийн цолоор тогтохооргүй амжилттай барилдах эрчүүд байгаа юм даа” гэж нөгөөдүүлээ магтав. Заставын дарга, ахлах дэслэгч О.Мөнгөн өөрөө Завханд болон Хөвсгөлийнхөө сумдад барилдаж, түрүүлсэн сумын заан цолтой аж. Тэрээр Заставынхаа эмэгтэйчүүдийг алив манай хүүхнүүд ингээрэй, тэгээрэй, алив манай цэргүүд ингэ тэг, хурдал, за манайхан ингэнэ шүү гэх зэргээр нэлээд найрсаг хандах инээд алдсан хээгүй эр байна лээ. Ямар сайндаа л манай багийнхан зураг дарахад инээхгүй, төв царайлаад ууртай дарга шиг харагдаач гэж байхав. О.Мөнгөн Халх голд цэрэгт очоод тэндээсээ гэрээт цэрэгт шилжээд, үлгэр жишээ цэрэг хэмээн Хилийн цэргийн их сургуульд явж суралцаад, сургуулиа төгсөөд, хилийн заставт даргын орлогчоор томилогдож, дараа нь энэ заставын дарга болж ирээд байгаа нь энэ аж.

Хилчид хилийн манаанд явж буй нь

Ингээд бид Мөрөнгийн төвөөс гарч Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын нутагт байх хилийн 0232 дугаар салбарыг зорилоо. Ахлах дэслэгч, О.Мөнгөн даргатай тус застав өнгөрсөн 2016 оны шилдэг застав болжээ. Хоёр жилийн дараа заставынхаа 40 жилийн ойг нижгэр тэмдэглэнэ гэж өөрсдийн боломж бололцоогоор цэргийн байр шинээр барьчихсан байна. Уулнаас модоо бэлтгээд, гэрээт цэргүүд болон ажилчдынхаа хүчээр байр барьсан гэнэ. Халаалтыг нь хүртэл шийдээд тохилог барилга бариад цэргүүдээ оруулчихсан, ажлын байр болон бусад барилгуудаа сайхан тохижуулсан байхыг харахад аргагүй шилдэг застав байхаар харагдаж байв.

О.Мөнгөн зам зуур явахдаа “Манайхан зочид ирнэ гээд л сүрхий баярлачихсан. Нааш цааш гүйлдээд бэлтгэлээ базааж байгаа байх. Гаднаас зочин очиход манайхан их баярлана. Уулын мухарт утасны сүлжээ ч барихгүй, шувуу ч нисэхгүй шахуу газар шүү дээ. Хойд талынхаа уулан дээр гарвал харин “Жи мобайл”-ын сүлжээ барьдаг. Би нөгөөдүүлдээ сонинг нь авлаа. Өдөр тутмын сонингуудаа ч цагт нь уншиж чаддаггүй юм. Аймагт бөөгнүүлж байгаад застав руу хүн явбал аймгаас нааш нь явуулдаг. Бартаа ихтэй учраас манай заставт очих машин ховор. Шинэ сонин ирлээ гээд манайхан их баярлана. Сонинг ёстой реклам, он сартай нь юу ч үлдээхгүй уншиж дуусгана даа” гэж ярилаа.

Мөн бидэнтэй хамт явсан хилийн 0257 дугаар цэргийн ангийн сэтгэлзүй мэдээлэл соёл, сурталчилгааны албаны дарга, хэвлэлийн төлөөлөгч, хошууч Л.Очирсүрэн ярихдаа “Ээж ааваасаа хол, олон сар жилээр цэргийн алба хааж байгаа. Хөвч ой тайга, цас зудтай хүнд нөхцөлд уул хадаар явж үүрэг гүйцэтгэж, хилээ манадаг залууст юу уншуулах, юу үзүүлж сонсгох, заах ёстой гэдгээ нарийн зөв сонгох хэрэгтэй байдаг. Тэгэхгүй бол бид энэ залуусынхаа сэтгэл санааг хямраах зүйл сонсгож болохгүй. Ямартай ч бид улс оронд юу болж байгааг тогтмол мэдээлж байдаг. Мөн эх орны сэдэвтэй номнуудыг сонгож уншуулна. Өдөр тутмын гол хэвлэлүүдийг тогтмол захиалж үүрэг гүйцэтгэж буй цэрэг, ахлагч, офицеруудад хүргэдэг” гэлээ.

Өлийн давааны 13 овоо

Энэ заставын бас нэг онцлог нь гэрээт цэрэгтэй. Гэрээт цэргийн албанд орох сонирхолтой, нэг жилийн цэргийн алба хаасан залуусыг сонгон шалгаруулж авдаг аж. Тэд сарын 600 гаруй мянган төгрөгийн цалинтай, хөдөлмөрийн хуулиараа жилдээ нэг удаа ээлжийн амралт авчихдаг. Гэрээт цэргийн алба хааж буй залуусын ихэнх нь 4-5 жил болжээ. Тэд цалингийнхаа 20 хувийг бэлнээр аваад, үлдсэн хэсгийг нь шууд хадгаламжиндаа оруулдаг. Тэгэхээр дөрвөн жил болсон залуу гэхэд л 20 гаруй сая төгрөгийн цалин хураачихсан, дээр нь банкных нь хуримтлалын хүү бодогдож байгаа гэсэн үг. Тэд гэрээт цэргийн албаа сунгаж сайн ажиллаад ахлагч буюу ажилчдын эгнээнд шилжих сонирхолтой, цэргийн амьдралд дассан эрчүүд байх юм. Хөвсгөлийн хилийн цэрэг өмнө нь хугацаат цэрэгтэй болж үзсэн боловч 18-хан настай гэрээсээ хол явж үзээгүй залуус уул тайга намаг шалбааг ихтэй хүнд нөхцөлд алба хааж чадахгүй, ямар сайндаа л модон дотор явахаараа модонд өлгөгдчих гээд их цасанд хэрхэн морь унах зэргийг ч мэдэхгүй хүндрэл бэрхшээл ихтэй байсан учир хугацаат цэргийг больжээ. Харин зарим застав нь гэрээт цэрэгтэй бол тайгын заставууд цэрэггүй, ахлагч офицерууд нь өөрсдөө хилийн манаанд явж хилээ хамгаалдаг байна. Манай сонин өмнө нь “18 настай хүүхдээр хилээ мануулах байтугай итгэж манаачаар ажиллуулах албан газар байхгүй” гэж бичиж байсан нь Хөвсгөлд яг биеллээ олж дээ гэж бодогдлоо. Хугацаат цэргийн албанд яваад тэндээсээ улирч гэрээт цэрэг болсон залуус байхаас гадна их сургууль төгссөн бакалаврын дипломтой эрчүүд хүртэл гэрээт цэрэг болчихсон цохиж явна лээ. Ихэнх нь Хөвсгөл аймгийн залуус байх бол Зүүн болон баруун аймгуудаас говиос ирсэн цэрэг ч байна. Хилийн цэрэгт орсон эрчүүд нэлээд эх оронч, хөдөлмөрч хатуужилтай, амьдралын ухаантай, цэргийн амьдралд дуртай болсон байдаг гэнэ. Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумаас алба хааж буй гэрээт цэрэг Ж.Мягмардорж ярихдаа “Эр хүн болж төрснийх хилээ манана гэдэг сайхан. Эр хүний байх ёстой газар хилийн цэрэг гэж би боддог. Гэрээт цэргийн албаа сайн хаагаад цаашид эндээ ахлагч болж үлдэх хүсэлтэй” гэж байлаа. Энэ жил гэхэд л долоон жил гэрээт цэргийн алба хаасан залуусыг ахлагч болгосон байна. Тиймээс залуус ахлагч болж дэвштэлээ гэрээт цэрэгт цуцалтгүй зүтгэдэг байна. Хилийн заставынхан цагаан сарын үеэр 14 хоног манаанд гарна. Манаанд гарахдаа битүүлгэнийхээ болон сар шинийн хоол унд, чанаж идэх бууз зэргээ зэхээд явдаг байна. Мөн шинийн нэгний өглөө хилийн баганадаа мөргөж сар шинээ гаргадаг уламжлалтай аж. Хилийн манаанд цэргүүдийг дагаж явж үзлээ. Тэд манааны ахлагчтайгаа нийлээд зургуулаа явах аж. Ингэхдээ мод ихтэй уулаар голдуу явдаг тул ар араасаа нэг жимээр явна нэг нь баруун талаа хянаж, дараагийнх нь зүүн тал руу, дараагийнх нь урагшаа гэх зэргээр хяналт зохион явах аж. Мөн боорцог, чанасан мах, шар тос, элсэн чихэр болон цайны идээ давс зэргээ хүнсэндээ зэхэж явдаг юм байна. Өвлийн хүйтэнд шар тостой халуун хар цай уухад их өег байдаг гэнэ. Хоол ундаа бэлтгэх үедээ нэг нь хоточ нохойтойгоо манаанд зогсож бусад нь цайлна. Мөн зөрчил илрүүлэхийн тулд уулын модонд гал түлэхгүй, хоол ундаа бэлтгэж идэхгүй байх үе байдаг гэнэ. Малын хулгай, хулгайн ангийн зөрчил нэлээд гардаг байна. Энэ застав ОХУ-ын Тува улстай хиллэдэг. Хойд хөрш манайхаас өөр. Тодруулбал, улиралдаа нэг удаа нисдэг тэргээр хилээ эргэдэг сурагтай. Цэргүүд чөлөөт цагаараа сонин унших дуртай, сонин уншихдаа эхлээд хамгийн гоё, гэгээлэг мэдээллээс эхлээд улмаар урлаг соёлын эсвэл уран зохиолын сэдэвтэйг уншаад, сүүлдээ рекламыг нь түүж уншдаг гэнэ. Хөвсгөлийн хилийн цэргийн анги байгууллагууд бүгдээрээ “Өдрийн сонин” тэргүүт өдөр тутмын гол хэвлэлүүдийг тогтмол захиалан уншдаг юм байна.

Тус заставын байрлах нутаг болох Баянзүрх суманд цас зуд ихтэй байв. Гэхдээ тэндэхийн айлууд уулын орой бэл хяраар өвөлжөөгөө барьчихсан их өндөрлөг газар голдуу нутаглах аж. Мөн сарлаг, адуу голдуу малтай. Тэжээлийн хэдэн сарлагаа үлдээгээд бусад сарлагаа айлууд ууланд залчихаж. Сарлаг нь бараг зэрлэгшчихсэн, тэндээ өвөлжөөд хавар бууж ирдэг байна. Сарлаг биеэ чангалаад хяраад хэвтэхээр арьсыг нь чоно ч даадаггүй гэнэ.

Эндээс бид дараагийн заставаа буюу Дархадын хотгорыг зорилоо. Цас ихтэй ихэнх зам даваа хаагдчихсан учраас Хөвсгөлийнхөн ихэвчлэн гол, нуураар давхиад л нэг сумаасаа нөгөө сум руугаа дамжаад явчихдаг юм байна. Бид ч мөн Бэлтэсийн голоор давхисаар, голоосоо зүүн хойш хэвийгээд л Өлийн их даваан дээр ирлээ. Өлийн даваан дээр Дархадын 13 овоо гэж байх. Энд ирсэн хүмүүс гол овоо болох том овоонд мөргөөд дараа нь өөрийнхөө жилтэй овоонд мөргөх ёстой юм байна. 13 гэдэг нь Дархадуудын шүтдэг тоо бөгөөд үүнийгээ 10 зүг гурван цагтаа даатгал өргөж байгаа хэрэг гэж үздэг байна. Мөн энэ даваагаар Хотгойдын шадар ван Чингүжав дайтаж, манжуудаас зугтаж явсан зэрэг эртний түүхтэй.

Өлийн их даваагаар даваад л Дархадын цэнхэр хотгор эхэлж буй нь энэ. Энэ давааны цаахантай Цэнхэр хотгорын Улаан -Уул сум байх. Тус сум нь алдарт Дэлгэрхаан уулын баруун ард, Хорьдол сардагийн нурууны ноён оргилуудын баруунтай оршино. Хорьдол сарьдагийн нуруу цааш гурван сумын нутаг дамнан дүнхийх аж. Улаан-Уул сумын нутгийн 70 гаруй хувь нь ой тайга, 30 хувь нь бэлчээрийн бүс нутаг бөгөөд дархад ястны өлгий нутаг …

Үргэлжлэл бий